ضرورت تناسب خشوع ظاهری و باطنی

چنانچه از تفاسیر مختلف برمي‌آید خشوع در ظاهر و اعضاء و جوارح عبارت است از: چشم فرو بستن(1، نظر کردن به سجده گاه(2، بی حرکت شدن اعضاء از ترس(3، خفص جناح(4، سر به زیر انداختن(5، نگاه نکردن به این سو و آن سو(6، کار بیهوده نکردن از قبیل بازی با انگشت و سر و ریش و ... (7، انکسار وجه، انحدار اعضا (خم کردن بدن)، ترقیق صوت، تغییر رنگ صورت و جریان اشک. (8
باید خشوع و تواضع ظاهری، ناشی از خشوع باطنی و متناسب با آن باشد و در صورتی که تواضع بدن بیش از تواضع درون شود، یک نوع تظاهر، ریا و نفاق است.
جوهر اصلی و روح نماز همان توجه، حضور قلب و در پی آن تواضع و فروتنی درونی است؛ به طوری که نماز بدون آن توجه و فروتنی، مانند کالبد بدون روح است؛ و به عبارتی دیگر نماز، بدون توجه، حضور و خشوع، نماز محسوب نمي‌شود
پیامبر اکرم(ص) مي‌فرماید: «مَا زَادَ خُشُوعُ الْجَسَدِ عَلَى مَا فِي الْقَلْبِ فَهُوَ عِنْدَنَا نِفَاقٌ(9؛ هر اندازه خشوع بدن بر خشوع قلبی بیش‌تر شود، در نزد ما نفاق و دورویی مي‌باشد.»
مؤمنان گشتند از حق رستگار
در نمازند آن جماعت ترسکار
یا فروتن در نمازند آن کسان
در تواضع قلب بر وفق لسان(10

(1 تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج6، ص 92.
(2) همان.
(3) روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، سید محمود آلوسي، دارالکتب العلمیه، بیروت، چ اول، 1415 ق، ج 8، ص 3. به نقل از ترجمه المیزان، ج 15، ص 7.
(4) همان.
(5) همان.
(6) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 7، ص 158.
(7) همان.
(8) تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، انتشارات برهان، تهران، چ سوم، 1398ق، ج3، ص639.
(9) تفسیر الصافی، ملامحسن فیض کاشانی، انتشارات الصدر، تهران، چ دوم، 1415 ق، ج 3، ص 394.
(10) تفسیر صفی، ج 1، ص 492.