فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالاً أَوْ رُكْباناً فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ  [۱]

و اگر (به خاطر جنگ یا خطر دیگری) بترسید نماز را در حال سواره و یا پیاده انجام دهید، امّا به هنگامی كه امنیت خود را باز یافتید خدا را یاد كنید نماز را به صورت معمولی بخوانید آنچنان كه به شما تعلیم داد چیزهایی را كه نمی‌دانستید.

رجال در اینجا جمع (راجل) به معنی پیاده است و (ركبان) جمع (راكب) به معنی سواره است، یعنی شما به هنگام ترس از دشمن در میدان نبرد یا مانند آن می‌توانید نماز را در حالتی كه پیاده یا سواره، در حال حركت و فعالیّت هستید انجام دهید.

در این آیه تأكید شده است كه حتّی در سخت‌ترین شرائط همانند صحنه جنگ نباید نماز را ترك كنید با این تفاوت كه اگر در معرض خطر قرار گرفته باشید، بسیاری از شرائط نماز همچون رو به قبله بودن، و انجام ركوع و سجود به طور متعارف، و امثال آن ساقط می‌گردد، و می‌توانید ركوع و سجود را با ایماء و اشاره بجا آورید.

چنانكه نقل شده است كه امیر المؤمنان ـ علیه السّلام ـ در بعضی از جنگها دستور می‌داد تا هنگام جنگ با ایماء و اشاره نماز بخوانند.[۲] و نیز در حدیث دیگری وارد شده است كه: (ان النبی ـ صلّی الله علیه و آله ـ صلّی یوم الاحزاب ایمائاً) :پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در جنگ احزاب با اشاره نماز خواند.

و نیز امام كاظم ـ علیه السّلام ـ در پاسخ این سؤال كه اگر شخصی گرفتار حیوان درنده‌ای شود و نتواند كوچكترین حركتی به خود دهد، وقت نماز هم تنگ شده باشد چه وظیفه‌ای دارد؟ فرمود: با همان وضعی كه دارد باید نماز بخواند گرچه پشت به قبله باشد. [۳]

ممكن است كسانی تصور كنند كه اصرار و تأكید درباره نماز، تا این حدّ یك نوع سخت‌گیری محسوب می‌شود و شاید انسان را از وظایف خطیری كه برای دفاع از خود در چنین لحظات دارد غافل سازد.

در حالی كه این یك اشتباه بزرگ است معمولاً انسان در این حالات بیش از هر چیز نیازمند به تقویت روحیه دارد، و اگر ترس و وحشت و ضعف روحیه بر او غلبه كند شكست او تقریباً قطعی خواهد بود، چه عملی بهتر از نماز و پیوند با خدایی كه فرمانش در تمام جهان هستی نافذ است و همه چیز در برابر اراده او سهل و آسان است، می‌تواند روحیه سربازان مجاهد یا كسانی كه مواجه با خطری شده‌اند، تقویت كند؟ گذشته از شواهد فراوانی كه در مجاهدات مسلمین صدر اوّل دیده می‌شود، در اخبار مربوط به جنگ چهارم مسلمانان با صهیونیستها كه در رمضان امسال (۱۳۹۳ هجری قمری) روی داد می‌خوانیم كه توجّه سربازان اسلام به نماز و مبانی اسلام، اثر فوق العاده‌ای در تقویت روحی آنها و پیروزی بر دشمن داشت.

فَإِذا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُون.

این قسمت از آیه خاطر نشان می‌سازد، كه خواندن نماز به صورت نماز خوف و در حال راه رفتن و سواره، مخصوص حالت ترس و خوف است، امّا هنگامی كه امنیت باز گردد و آرامش حاصل شود باید نماز را به همان صورت عادی خواند، «فاذا امنتم فاذكرو الله».
سپس اضافه می‌كند كه خداوند، بسیاری از چیزها كه نمی‌دانستید به شما تعلیم كرد، و از جمله طرز نماز خواندن در حالت امن و خوف. روشن است كه شكرانه این تعلیم همان است كه بر طبق آن عمل شود، و هر دستوری در جای خود انجام گردد .

« كَما عَلَّمَكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُون ». [۴]

در تفسیر المیزان آمده:

اگر ترس ندارید بر نمازها محافظت كنید و اگر ترس دارید به هر اندازه‌ای می‌توانید پیاده یا سواره، ایستاده یا در حال حركت و این همان نماز خوف است.

حرف فاء در جمله فاذا امنتم... برای تفریح است، یعنی محافظت بر نمازها به كلی ساقط نمی‌شود چنانچه ترسی ندارید و محافظت برایتان امكان دارد واجب است آن را رعایت كنید و چنانچه برایتان دشوار است به هر اندازه‌‌ای امكان دارد محافظت كنید و اگر ترستان مرتفع شد و مجدداً ایمن شدید وجوب برمی‌گردد و باید یاد خدا كنید.

خدا را یاد كنید یادی كه همانند نمازی باشد كه در حال امن بر شما واجب است و آن را در ضمن سایر دستورات دینی به شما تعلیم داده است. [۵]

ـ در همین كتاب از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت كرده كه فرمود: هر گاه در سرزمین خوفناكی بودی و بیم درنده یا راهزنی داشتی نماز را در همان حالی كه بر مركب سواری می‌‌گزاری.

از امام باقر ـ علیه السّلام ـ روایت كرده كه فرمود: كسی كه از راهزنانی می‌ترسد نماز را روی مركب با اشاره بگذارد. [۶]

روایت شده كه علی ـ علیه السّلام ـ در لیله الهریر (در جنگ صفین شبی كه تا صبح نبرد ادامه داشت به نام (لیله الهریر) نامیده شده است) پنج نماز را با اشاره خواند و بعضی گفته‌اند كه با تكبیر خواند.

و نیز نقل شده است كه رسول اكرم در روز احزاب نماز را با اشاره به جا آورد. [۷]

پيام‏ها:[۸]

۱- نماز، در هيچ حالى ساقط نمى‏شود. «فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجالًا أَوْ رُكْباناً»

۲- در اسلام عسر و حرج نيست. وقتى امكان استقرار بدن و يا ايستادن به سوى قبله و يا ساير شرايط نباشد، حذف مى‏شوند. «فَرِجالًا أَوْ رُكْباناً»

۳- نماز، شكر نعمت است. «فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَما عَلَّمَكُمْ»

۴- بعضى از مسائل را انسان نمى‏داند، ولى مى‏تواند به تجربه بدست آورد. ولى بعضى از مسائل را انسان نمى‏داند و نمى‏تواند كه بداند، مگر از طريق وحى.«ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ» ونفرمود: «لا تعلمون»
__________________________________________________
[۱] - بقره / ۲۳۹
[۲] - تفسیر نور الثقلین.
[۳] - وسائل الشیعه، ج ۵، ابواب صلوه الخوف.
[۴] - تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۱۴۶ و ۱۴۷ ـ ۱۴۸.
[۵] - المیزان، ج ۲، ص ۳۴۸.
[۶] - المیزان. ج ۲، ص ۳۶۷.
[۷] - مجمع البیان. ج ۳، ص ۵۸.
[۸] ­- تفسير نور(۱۰جلدى)، ج‏۱، ص: ۳۷۳و۳۷۴