فَسُبْحانَ اللَّهِ حينَ تُمْسُونَ وَ حينَ تُصْبِحُونَ   وَ لَهُ الْحَمْدُ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِيًّا وَ حينَ تُظْهِرُونَ  [۱]

منزه است خداوند به هنگامی كه شام می‌كنید و صبح می‌كنید.

و حمد و ستایش مخصوص اوست در آسمان و زمین، و تسبیح و تنزیه برای اوست به هنگام عصر و هنگامی كه ظهر می‌كنید.

از این كه خداوند برای تسبیح اوقات مذكور را مخصوصاً یاد نموده برای آن است كه اوقات تجدید نعمت پروردگار بوده و نعمتی چون روز تمام گشته و با غروب آفتاب شب كه زمان آسایش است سر رسیده و بر اساس وقتی كه مؤمنین از دنیا فارق شده و در‌ آخرت وارد بهشت پروردگار می‌شوند به هنگام این انتقال حمد پروردگار و تسبیح او می‌نمایند (و آخر دعواهم ان الحمد لله ربّ العالمین).

و بعضی گویند آیه مذكور دلالت بر اوقات نمازهای پنجگانه دارد زیرا (حین تمسون) بر نماز مغرب و عشاء (حین تصبحون) بر نماز صبح و عشاء بر نماز عصر و (حین تظهرون) بر نماز ظهر دلالت می‌نماید.

و البتّه این تفسیر بهتر و با اوقات نماز كه وقت ذكر است مناسب‌تر به نظر می‌رسد. [۲]

و حمد و ستایش مخصوص ذات پاك او است در آسمان و زمین، و منزّه است به هنگام عصر، و هنگامی كه وارد ظهر می‌شوید (و له الحمد فی السموات و الارض و عشیاًَ و حین تظهرون).

به این ترتیب در این دو آیه چهار وقت برای تسبیح پروردگار بیان شده: آغاز شب (حین تمسون).

طلوع صبح «و حین تصبحون».

عصر‌گاهان (و عشیا).

و به هنگام زوال ظهر (و حین تظهرون). [۳]

امّا حمد از نظر مكان تعمیم یافته و پهنه آسمان و زمین را شامل شده است.

ذكر این چهار وقت در آیات فوق ممكن است كنایه از دوام و همیشگی تسبیح باشد، چنان كه در فارسی می‌گوییم هر صبح و شام از فلان كس مراقبت كن (یعنی همیشه و در هر زمان).

این احتمال نیز از ناحیه‌ بعضی از مفسران اظهار شده است كه اوقات چهارگانه فوق اشاره به وقتهای نماز است، ولی این سؤال را پاسخ نگفته‌اند كه چرا به جای پنج وقت تنها از چهار وقت سخن گفته است (و از وقت عشا سخنی به میان نیامده).

ولی ممكن است پاسخ داده شود كه چون وقت نماز مغرب و عشاء نسبتاً به هم نزدیك است، و فاصله میان آن دو در حدود یك الی یكساعت و نیم می‌باشد هر دو یكجا آمده است، در حالی كه فاصله وقت فضیلت ظهر و عصر نسبتاً زیاد و چند ساعت است.

امّا اگر تسبیح و حمد را به معنی وسیع كلمه در آیات فوق بگیریم محدود به نمازهای پنجگانه نخواهد شد، هر چند این نمازها از مصداقهای روشن آن است.[۴]

در تفسیر المیزان آمده:

از این حمد و تسبیح چند نكته به دست می‌آید: اوّل این كه تسبیح و تحمید در آیه شریفه انشائی، و از ناحیه خود خدای تعالی است، نه این كه بخواهد خبر دهد از تسبیح تحمید دیگران، و یا برای دیگران انشاء كرده باشد، تا معنا (قولوا سبحان الله، و قولوا الحمد الله) (خدا را تسبیح و تحمید كنید) باشد.

ـ و این اوّلین بار نیست كه خدا خود را تسبیح و تحمید گفته، بلكه در كلام مجیدش مكرر آمده.

ـ نكته دوم این كه مراد به تسبیح و تحمید معنای مطلق آن است، نه نمازهای واجب روزانه، كه بیشتر مفسرین كه كلمه (بگوییم) را در تقدیر گرفته‌اند پنداشته‌اند و گفته‌اند معنای آیه این است كه بگویید «سبحان الله و الحمد لله».

ـ صبح و عصر مخصوص تسبیح و سماوات و ارض و ظهر و شب مخصوص حمد شود. بلكه همه این اوقات مخصوص تسبیح، و همه مكانهای مخصوص حمد است. [۵]

پيام‏ها: [۶]

۱- با بيان سرنوشت خوبان و بدان، ديگران را به خوبى‏ها تشويق و از بدى‏ها پرهيز دهيم. فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا ... وَ أَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا ...

۲- تكذيب آيات و قيامت، از كفر و عناد انسان سرچشمه مى‏گيرد. «الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ لِقاءِ الْآخِرَةِ»

۳- سرنوشت انسان، در گرو عملكرد خود اوست. كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا ... فَأُولئِكَ فِي الْعَذابِ‏

۴- در اوقات پنجگانه‏ى نماز، ذات مقدّس الهى نيز سبحان اللّه گفته است.فَسُبْحانَ اللَّهِ‏ ...

۵- بعضى زمان‏ها، براى ذكر خداوند مناسب‏تر است. «حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ»

۶- تنزيه خداوند و پاك دانستن او از عيب‏ها، بر ستايش او تقدّم دارد. «فَسُبْحانَ اللَّهِ‏- لَهُ الْحَمْدُ»

۷- تسبيح و حمد، در همه‏ى مكان‏ها (آسمان‏ها و زمين) و همه‏ى زمان‏ها يك ارزش است. «تُمْسُونَ‏- تُصْبِحُونَ‏- السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»
____________________________________________
[۱] - روم ۱۷و۱۸
[۲] - مجمع البیان، ج ۸، ص ۴۶۵.
[۳] -. توجّه داشته باشید كه «عشیاً» و «حین تظهرون» عطف بر «حین تمسون» است و به موضوع تسبیح باز می‌‌گردد.
[۴] - تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۳۸۳.
[۵] - تفسیر المیزان، ج ۱۶، ص ۲۵۵.
[۶] - تفسير نور(۱۰جلدى)، ج‏۷، ص: ۱۸۷و۱۸۶