اقامه نماز در سفرهاي مهاجرتي و پيكارگري

يكي ديگر از موضوعات شگفت انگيز در خصوص نماز در قرآن كه سخت جلب توجه مي كند وخواننده را به مطالعه بيشتر وا مي دارد اقامه نماز درسفر هاي مهاجرتي وپيكارگري است كه بيم همه نوع خطر در آن مي رود و اين موضوع ، اهميت ويژه اي به نماز مي بخشد وانسان را به طرح اين پرسش وامي دارد كه: مگرچه حكمتي در تشريع نماز است كه حتي در چنين هنگامه اي خطرناك نيز نبايد آنرا ترك نمود.

در صورتيكه همه گونه احتمال خطر و آسيب در آنها مي رود؟

براي مهاجرين ، يعني هر آنكس كه از قلمروشرارت شرك گرايان خارج گردد و از وطن خويش به خاطر عقيده وايمانش بگذرد و به سرزمين اسلام هجرت كند(1) خطر بيدار وآگاه شدن دشمن ، شروع به تعقيب آنها نمودن وغافلگير كردن آنان وجود دارد و براي آنهايي كه به جهاد مي‌روند خطر حمله ناگهاني دشمن يا شبيخون زدن به آنها ، با اين همه با دقت در آيات زير مشاهده مي كنيم كه در چنين شرايط خطرناك وخاصي هم ،باز ترك نماز جايز نيست بلكه آنچه در اين سفرها مجاز شمرده مي شود« گزاردن اقتصاري» آن است (2)

«وَ مَنْ يُهاجِرْ في سَبيل اللهِ يَجِدْ في الأرضِ مراغماً كثيراً وسَعَةً ومَنْ يخرج من بيته مهاجراً اِلي الله وسولِهِ ثم يُدْرِكْهُ المَوْتُ فقدوقَعَ أَجْرُهُ عَلَي اللهِ وكان اللهُ غفوراً رحيماً. وَ اِذاضَرَبتُم في الأرضِ فَلَيْسَ عليكمْ جناحٌ أن تقصرُوا مِن الصلوة اِن خفْتُمْ أن يَفْتِنَكُمُ الذين كفروا اِنّ الكافرين كانوالكم عدواً مبيناً و اذا كُنْتَ مِنهم فأقمت لهُمُ الصلوة فَلْتَقُمَ طائفة ٌ منهم معك وَلْيَأخذوا أسْلِحَتَهُمْ فاذا سَجِدوُا فليكونوا مِنْ ورائكم ولَْْتَأتِ طائفة ٌ أخري لم يُصَّلُْوا فَلْيَصِلُّوا مَعَك و.... اِنَّ اللهَ أعَدَّ للكافرين عذاباً مهيناً.»(3)

«وهركس درراه خدا ( از وطن خويش ) هجرت كند در زمين ( پهناور خدا ) براي آسايش وگشايش امورش جايگاه بسيار خواهد يافت وهر گاه كسي از خانه خويش براي هجرت به سوي خدا و رسولش – صلي الله عليه و آله – ( وحفظ ايمان ) بيرون آيد و در سفر ،مرگ وي را فرا رسد اجر وثواب چنين كسي بر خداست و خدا پيوسته آمرزنده ومهربان است .

وهنگاميكه درسفر باشيد باكي براي شما نيست كه نماز را كوتاه به جاي آريد ، هر گاه بيم آن داشته باشيد كه كافران شما را به رنج وهلاكت اندازند كه دشمني كفار نسبت به شما ( مسلمين ) كاملاً آشكار است.

وهر گاه ( در سفرهاي جهادي ) شخص تو ( يا فرمانداران از طرف تو ) در ميان سپاه اسلامي باشي ونماز بر آنان به پاي داري بايد سپاهي با تو مسلح به نماز بايستد چون سجده نماز به جاي آورند اين سپاه براي حفاظت رفته وگروهي كه نماز نخوانده اند به نماز بايستند.

البته با لباس جنگ وبا اسلحه ، زيرا كافران آرزو وانتظار دارند كه شما از اسلحه واسباب خودغفلت كنيد كه ناگهان يكباره به شما حمله آورند وچنانچه باراني يا مرضي شما را از بر گرفتن سلاح به رنج اندازد باكي نيست اسلحه را فرو گذاريد ولي البته از دشمن در حذر باشيد ( ليكن به وعده خدا مطمئن باشيد ) كه خدا بر كافران عذاب خواركننده مهيا ساخته است.»

در شأن نزول اين آيات گفته شده هنگاميكه پيامبر – صلي الله عليه و آله – با عده اي از مسلمانان به عزم مكه به سرزمين حديبيه وارد شدند ، وجريان به گوش قريش رسيد خالد بن وليد به سرپرستي يك گروه 200 نفري براي جلوگيري از پيشروي مسلمانان به سوي مكه در كوههاي نزديك مكه مستقر شدند.

هنگام ظهر ،بلال اذان گفت وپيامبر – صلي الله عليه و آله – با مسلمانان ، نماز ظهر را به جماعت ادا كردند ، خالد از مشاهده اين صحنه در فكر فرو رفت و به نفرات خودگفت: درموقع نماز عصر كه در نظر آنها بسيار پر ارزش است، بايد از فرصت استفاده كرد و با يك حمله برق آسا و غافلگيرانه در حال نماز كارشان را ساخت.

در اين هنگام آيه فوق نازل شد و براي پيشگيري از حمله دشمن دستور نماز خوف را به مسلمانان داد و اين از موارد اعجاز قرآن است كه پيش از اقدام دشمن، نقشه‌‌هاي آنان را نقش بر آب كرد و خالد بن وليد با مشاهده اين صحنه ايمان آورد و مسلمان شد(4)

اين آيات شريف به خوبي تكليف و وظيفه مسلمانان را در سفرهاي مهاجرتي و جهادي مشخص ساخته است ولي به آنان دستور ترك نماز به خاطر حفظ جان نداده بلكه دستور داده كه در اين گونه سفرها نماز را قصر و شكسته و در سفرهاي جهادي، نماز خوف به جاي آورند و در ادامه آيات مي فرمايد :

«فإذا قضيتم الصلوة فاذكروا اللهَ قياماً و قعوداً و عَلي جُنُوبِكُم فاذا اطْمَأنَنْتُم فأقيموا الصّلوةِ انّ الصّلوة َ كانَتْ علي المُؤمنين كتاباً موقوتاً.»

«پس آنگاه كه از نماز فراغت يافتيد (خصوص در حال جنگ كه از نماز كامل بازمانديد) باز در همه احوال، ايستاده و نشسته و بر پهلو و هر حال كه توانيد خدا را ياد كنيد سپس كه از آسيب دشمن ايمن شديد در اين حال نماز (كامل) به جا آريد كه نماز براي اهل ايمان حكمي واجب و لازم است(5)»
برخي در تفسير اين آيه نظر دارند كه منظور آيه اين است كه: هنگامي كه بخواهيد نماز بخوانيد اگر از صحت و سلامت بهره‌مند هستيد، نماز را ايستاده و اگر نمي تواند نشسته و اگر نمي تواند بر پهلو آرميده بخوانيد، چرا كه از ديدگاه قرآن هيچ انسان عاقل و خردمندي نمي تواند نماز را ترك كند.و در مورد (فإذا اطْمَاْنَنْتُم) دو نظر آمده است:
1 – به باور گروهي، منظور اين است كه: هنگامي كه با از ميان رفتن خطر آرامش خاطر يافتيد نماز را به صورت تمام بخوانيد.
2 – به باور گروهي ديگر : هنگامي كه به وطن خويش رسيديد نماز را تمام بخوانيد(6)اين برنامه انسان ساز عبادي و روحي از آنچنان جايگاه بلندي برخوردار است كه خداي جهان آفرين به هيچ عنوان اجازه ترك آن را نمي دهد و روشن مي‌سازد كه انسان توحيدگرا در هر حال و در هر شرايط، مطلوب يا نامطلوب، در اوج پيروزي و يا در خطر يورش دشمن، در اوج سلامت يا بيماري و رنج و ناتواني، هنگام شادي يا اندوه، بايد نماز را به پا دارد و به هر صورت ممكن با سرچشمه هستي به راز و نياز بپردازد، چرا كه نماز ياد خداست و آرامش دهنده دلها و بنابراين ، انسان همواره به اين نيروي معنوي و اين برنامه سازنده احتياج دارد و بر همين اساس خداي فرزانه هم نماز خوف را مقرر داشته و هم خاطرنشان مي‌سازد كه در هر حال خداي را ياد كنند(7)

پی نوشت ها:

1. فضل بن حسن طبرسي مجمع البیان ، ج3 ، جزء 5 و 6 ، ص 294.
2. محمد جواد شفيعيان ، نماز عصیانی علیه شرک، ص 27.
3. نساء، / 100 و101 و102 .
4. حسن راشدي، نماز شناسی، ج 1، ص 197، و در تفسير مجمع البيان اين جنگ را در منطقة عسفان و ضجنان دانسته است. طبرسي، همان، ج 3، جزء 5 و 6، ص 304.
5. نساء / 103.
7.فضل بن حسن طبرسي، همان، ج 3، ص 307.
7.فضل بن حسن طبرسي، همان، ج 3، ص 311.