سه ضلع تحصیل حضور قلب در نماز

مداومت، مراقبت و مجاهدت بر حضور قلب از شرایط اصلی تحصیل آن است.

تصمیم و عزم از لوازم ضروری جهت انجام عملی یا ترک آن است و تا خواستن نباشد، هیچ کاری با اختیار صورت نمی گیرد که به تعبیر مرحوم شاه آبادی، عزم، مغز انسانیت است. تا اراده و عزم آدمی بر فعل و ترک عمل یا گفتاری تعلق نگیرد حرکتی حاصل نخواهد شد و عزم و اراده انسان بستگی به وجود انگیزه و احساس نیاز او دارد.  دلیل آن که ما هنوز در مرحله فکر و کسب حضور قلب مانده ایم، نبودن عزم و تصمیم و اراده لازم و راسخ استو نبودن عزم و اراده بر تحصیل حضور قلب و رفع موانع، به جهت نداشتن انگیزه نیاز و عشق به نماز و عبادت است و این احساس نیاز هم پیدا نمی شود، مگر آن که معرفت و شناخت خود را نسبت به حق تعالی افزایش دهیم: مرد باید کز طلب وز انتظار/  هر زمان صد جان کند در ره نثار / نی زمانی از طلب ساکن شود / نی دمی آسودنش ممکن شود / گر فرو استد زمانی از طلب /  مرتدی باشد در این ره بی ادب.

مداومت و مراقبت کلید این راه است

صرف تصمیم گرفتن برای از بین بردن موانع حضور قلب کافی نیست، بلکه باید بر این خواستن و طلب مداومت کند و موقتی نباشد، چرا که نفس آدمی و شیطان در کمین هستند و برای این که عزم و اراده انسان را ضعیف کنند، اولاً: کسب حضور قلب در نماز را کوچک و غیر ضروری جلوه می دهند و وسوسه می کنند که وظیفه تو همین نماز ظاهری و تکلیفی است و حضور قلب و تحصیل آن برای انسانهای خاص، همانند معصومین علیه السلام است، ثانیاً: کسب حضور قلب را دشوار و مشکل جلوه می دهند تا انسان از کسب آن نا امید گردد، ولیکن باید بدانیم اینها همه از حیله های نفس و شیطان است که حتی گاهی به صورت خدایی جلوه می کند.
خداوند در قرآن کریم می فرماید:  "فاعبده و اصطبر لعبادته / عبادت کنید او را و در این عبادت صبر پیشه کنید." یعنی مداومت و مجاهدت داشته باشید و روح سماجت را از دست ندهید: نمی روم ز دیار شما به کشور دیگر/ برون کنید از این در، در آیم از در دیگر. البته در تمام مراحل، باید مراعات حال خود را نمود تا منجر به خستگی و عکس العمل منفی نگردد.
مراحل طلب، مداومت در طلب، مجاهدت و مراقبت و مؤاخذه در تحصیل حضور قلب از امور لازم و ضروری است؛ مثلاً از باب نمونه در توجه به معنانی نماز، که از عوامل حضور قلب است، در ابتدا باید تصمیم و عزم بر توجه به معانی داشته باشیم و تصمیم بگیریم که به معانی نماز توجه کنیم و در این جا مراقبت لازم است تا مبادا فکر و دل انسان به غیر از نماز توجه کند و اگر احیانا از توجه به معانی غافل شدیم، به سرعت توجه خود را به معانی برگردانیم که اگر این تلاش و مراقبت، دایمی گردد، می توانیم تمام نماز را با توجه بخوانیم.
هر که چیزی جست بی شک یافت او چون به جد اندر طلب بشتافت او

کتاب "حضور قلب در نماز، علل و درمان حواس پرتی در نماز" تألیف علی اصغر عزیزی تهرانی