تفسیر صمد

وهب قرشی می گوید: امام صادق علیه السلام، امام باقر علیه السلام از امام سجاد علیه السلام برایم نقل نمود که فرمود: اهل بصره به امام حسین علیه السلام نامه ای نوشتند و در آن از معنی صمد سوال نمودند، حضرت علیه السلام در پاسخ نوشت: به نام خداوند بخشنده مهربان، اما بعد، در قرآن گفتگو و مجادله نکنید و بدون آگاهی در آن سخن مگویید، از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم می فرمود: هر کس بدون علم در قرآن سخن گوید جایگاهش را در آتش آماده کند، (بدانید که) خدای سبحان خود تفسیر الصمد را فرمود است: نه زاییده است و نه زاده شده، و نه هیچ کس همتای اوست.
نه زاییده است: (یعنی از آن رو که او محیط، به اول و آخر و ظاهر و باطن وجود و شئون وجودی همه است پس) چیزی از او بیرون نیاید (و منفصل نشود) نه چیز متراکم و انبوه مرئی و مادی همچون نوزاد (هر جانداری)، و اشیاء متراکم و انبوه (مادی و مرئی) دیگر که از پدیده ها خارج می شود، و نه چیز مجرد (لطیف و نامرئی) همچون جان (و روح)، و نیز حالات گوناگون از قبیل چرت و خواب و تردید و نگرانی و اندوه و شادی و خنده و گریه و ترس و امید و آرزو و آزادگی و گرسنگی و سیری (که عوارض عالم نقص و محدودیت اند، هیچ کدام) از او منشعب نگردند (و سر نزنند، پس ذات کبریایی) او بلند (منزلت و منزه) است از اینکه (همانند اشیاء دستخوش تحولات گردد و) چیزی از او بیرون شود و منفصل گردد، چه مادی چه مجرد.
و نه زاییده شده است (یعنی باز به همان دلیل که محیط است پس) از چیزی منفصل و زاده نشده است، آنگونه که اشیاء متراکم و انبوه (مرئی و مادی) از عناصر اولیه خود، زاده و بیرون شوند از قبیل جماد از جماد، جاندار از جاندار، گیاه از زمین، آب از چشمه ها، میوه ها از درختان و یا اشیاء نامرئی از پایگاه های اولیه خود بیرون زنند از قبیل دیدن از چشم و شنیدن از گوش و بوییدن از بینی و چشیدن از کام و سخن از زبان و شناخت و تمیز از عقل و آتش از سنگ، نه، (ذات کبریایی او اینگونه نیست) بلکه اوست خدای صمد نه از چیزی جدا شده، نه در چیزی جای گرفته و نه بر چیزی قرار یافته است (که اینها همه نشانه نقص و محدودیت است). او به وجود آورنده و آفریدگار همه چیز (از پیدا و ناپیدا و ملک و ملکوت) است، و همه را با قدرت مطلقه خود پدید آورده است، با مشیت او هر آنچه به منظور فنا آفریده است، نابود می شود، و با علم او هر آنچه برای بقاء خلق نموده است، باقی می ماند، این است (ویژگی های) خدایی که نه زاییده است و نه زاده شده است، دانای پنهان و آشکار، بلند مرتبه و والا منزلت، و او را هیچ همتایی نیست (زیرا ذات مقدس او که هویت مطلقه است، تکرر بردار نیست، او یگانه است).
حضرت امام محمد باقر، از امام زین العابدین، از امام حسین علیه السلام نقل نموده که فرمود: صمد آن است که (همه عوالم غیب و شهادت و ملک و ملکوت را احاطه دارد و از هیچ ریز و درشت و پیدا و ناپیدایی) میان تهی نیست، و صمد آن است که سیادت (و ربوبیت) او تمام (و کامل) است، صمد آن است که نه می خورد، و نه می آشامد. صمد آن است که نمی خوابد، و صمد آن وجود همیشگی است که پیوسته بوده و پیوسته خواهد بود.(1)

1) فرهنگ جامع سخنان امام حسین علیه السلام، ص 637.