روایتی است از امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) در اصول کافی و نهج البلاغه نقل شده که روایت بلندی است و به خطبه همام معروف است. این خطبه عجیبی است و ما قسمت اول این خطبه را از جلد 2 اصول کافی ص 226 نقل می‏کنیم از امام صادق (علیه‏السلام):
مردی که او را همام صدا می‏کردند و عابد و زاهد کوشایی بود وقتی که امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) مشغول خطبه بود از جایش بلند شد و گفت: ای امیرمؤمنان! مؤمن را آنطور برای ما تعریف کن که انگار او را در برابر خودمان می‏بینیم.
امام (علیه‏السلام) در پاسخ به او تأمل و درنگ فرمود: زیرا مصلحت را در تأخیر جواب می‏دید، پس از آن امام بطور اجمال فرمود: ای همام، تو خود از خدا بترس و نیکوکار باش که ‏ان الله مع الذین اتقوا والذین هم محسنون(1157) یعنی: خدا با پرهیزکاران و نیکوکرداران است. همام به این پاسخ اکتفا نکرد تا اینکه حضرت را سوگند داد: امام خطبه‏ای مفصل از اوصاف مؤمن فرمود: چون امام اوصاف مؤمن را می‏شمارد همام بی‏هوش شد و در آن بی‏هوشی از دنیا رفت. علی (علیه‏السلام) فرمود باشید سوگند به خدا که از چنین پیش آمدی بر او می‏ترسیدم و پس از آن فرمود: اندرزهای درست به اهلش چنین تأثیر می‏کند یکی از حاضرین (ابن کواکه از خوارج بود) گفت: یا امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) تو چه حال داری؟ و چرا این اندرزها در تو تأثیر ندارد، یا چون چنین گمان می‏داشتی چرا باعث مرگ او شدی؟) امام (علیه‏السلام) فرمود: وای بر تو هر اجلی را وقتی است که از آن نمی‏گذرد دیر یا زود نمی‏شود و سببی است که از آن تجاوز نمی‏کند پس از اینگونه گفتار که شیطان بر زبانت راند بازیست.(1158)
متن خطبه همام المؤمن من هو الکیس الفطن...‏
مؤمن زیرک و تیز هوش است که بشاش است و اگر غصه‏ای هم داشته باشد آنرا آشکار نمی‏کند دلش از هر چیز دیگر و خودش از همه چیز در نظرش خوارتر، از هر کس که از بین رفتنی باشد دوری می‏کند و نسبت به حسنات و نیک‏ها طمعکار و آزمند است کینه توز نیست چشم تنگ نمی‏باشد، جر و بحث بیهوده نمی‏کند، کارش سبب و نفرین کردن نیست، پیوسته عیب نمی‏گیرد، غیبت نمی‏کند، از اینکه بالاتر از دیگران باشد خوشش نمی‏آید، ریا و سمعه را دوست نمی‏دارد، در مسائل بی‏تفاوت نیست، همتش عالی است، سکوتش فراوان با وقار است، با مروت است (نیک دیگران در حق او) یادش می‏ماند، پایمرد و قدر دان است، اگر غمی هم داشته باشد از روی تفکر و تعقل است و بی‏مورد نیست، از فقرش خشنود است خوش بر خورد و قابل انعطاف است، استبداد در کارش نیست، پایبند به عهد و پیمان است، و اذیتش کم، دروغ نمی‏گوید و پرده دری نمی‏کند...