مشاهیر ایران و جهان - سهیلی، علی

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 14 منبع : شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران (جلد دوم)

در 1274 ش در آذربایجان در یك خانواده‏ى متوسط تولد یافت. تحصیلات ابتدائى و متوسطه را در تبریز و تهران انجام داد و وارد مدرسه‏ى قزاقخانه و سپس مدرسه‏ى عالى علوم سیاسى شد. در 1293 ش در سن 19 سالگى به درجه‏ى لیسانس نائل شد، ضمنا مقدمات عربى و ادبیات فارسى و زبانهاى فرانسه و روسى را نیز به خوبى آموخت و به استخدام در وزارت امور خارجه درآمد. هوش، پشتكار و زبان‏دانى سهیلى باعث شد كه در وزارتخانه مورد توجه قرار بگیرد. با وجود اینكه از یك خانواده‏ى عادى بود، مراحل ادارى را طى كرد و در 1304 ش رئیس اداره‏ى شوروى گردید و یك سفر نیز به عنوان منشى هیئت به مسكو رفت. در 1310 ش با كمك و مساعدت داور و تیمورتاش، به معاونت وزارت طرق و شوارع (راه) منصوب شد. یك سال بعد رئیس هیئت مدیره شیلات گردید و در 1313 به معاونت وزارت امور خارجه رسید و سه سال در این سمت انجام وظیفه نمود. در 1315 به جاى حسین علاء، وزیرمختارى ایران در لندن به عهده‏ى او قرار گرفت و یك سال بعد، جم نخست‏وزیر او را به جاى عنایت‏الله سمیعى وزیر خارجه كه به طور ناگهانى درگذشته بود، به سمت وزیر امور خارجه معرفى كرد. هنوز بیش از دو ماه از خدمت او در وزارت خارجه نگذشته بود كه به علت یك خبط سیاسى از كار بركنار و منتظر خدمت شد. در 1318 استاندار كرمان شد و كمتر از یك سال در آن حدود بود كه سفیركبیر در كشور افغانستان گردید و بالاخره در تیرماه 1319 ش در كابینه‏ى على منصور، به سمت وزیر كشور تعیین و معرفى شد. روز سوم شهریور 1320 سهیلى به اتفاق سایر وزیران به كاخ سعدآباد رفتند و روز بعد منصور نخست‏وزیر، از كار كناره گرفت و بالاخره قرعه به نام فروغى اصابت كرد و او كه شش سال دور از كارهاى سیاسى به خواندن و كتاب نوشتن مشغول بود، نخست‏وزیر ایران گردید. در كابینه‏ى فروغى كه روز پنجم شهریور تشكیل شد، سهیلى از وزارت كشور به وزارت خارجه رفت و جواد عامرى به عكس از وزارت خارجه به وزیر كشورى تعیین شد. اوضاع آشفته و درهم آن روز و روزهاى بعد و نقش مهم وزیر خارجه در ایام جنگ و اشغال كشور معلوم و مسلم است. على‏الخصوص وزیر خارجه‏اى كه عضو شوراى عالى دفاع كشور هم باشد. سهیلى جوان و فروغى پیر در نیمه‏ى دوم سال 1320 حوادث مهم و پردردسرى را پست سر گذراندند تا بالاخره در بهمن‏ماه همان سال پیمان اتحاد بین ایران و انگلیس و شوروى را منعقد نمودند. فروغى تا اسفند ماه 1320 چهار بار كابینه‏ى خود را ترمیم كرد، پست وزارت خارجه در هر چهار بار با سهیلى بود. ولى در یازدهم اسفند وقتى فروغى كابینه‏ى خود را ترمیم كرد، با اكثریت ضعیفى راى اعتماد گرفت. فروغى معتقد به خدمات خود بود و به خوبى به نقشى كه در چند ماه اخیر براى استقلال و تمامیت ایران معمول داشته بود، وقوف داشت ولى كارشكنى نمایندگان مجلس كه در آن روز به اهمیت اوضاع سیاسى ایران واقف نبودند، فروغى پیرمرد را خسته كرد و به جاى قدرانى از وى، در ساحت مجلس به سویش سنگ پرتاب كردند. بالاخره فروغى از زیربار مسئولیت فرار كرد و یا موجبات آن روز مجلس او را فرارى نمود. ولى چند روز قبل از ترك میز نخست‏وزیرى، به عده‏اى از وكلا توصیه نموده بود به جاى او على سهیلى وزیر خارجه‏ى كابینه‏اش را انتخاب نمایند زیرا در آن روز مهمترین مسئله سیاست خارجى كشور بود، وقتى نمایندگان دوره‏ى سیزدهم یعنى آن اكثریت ضعیف (65 نفر) از ادامه‏ى نخست‏وزیرى ذكاءالملك مایوس شدند به توصیه‏اش ارج نهادند و على سهیلى وزیر خارجه‏ى پركار و جوان كابینه را به نخست‏وزیرى برگزیدند. على سهیلى با اكثریتى قاطع به نخست‏وزیرى رسید و كابینه‏ى خود را با نظر مجلسیان تعیین نمود. وزارت خارجه را به ساعد مراغه سفیر ایران در شوروى واگذار كرد و تلگرافى او را احضار نمود در عوض وزارت كشور را خود متصدى گردید. كابینه‏ى سهیلى از نظر تركیب به خوبى مبین دخالت وكلاى مجلس مى‏باشد زیرا در كابینه‏ى سهیلى هیچ مهره‏اى به جاى خود قرار نگرفته بود مثلا على‏اصغر حكمت فرهنگى قدیمى كشور وزیر بهدارى و منصورالسلطنه حقوقدان وزیر فرهنگ و عضدى مالیه‏چى وزیر راه معرفى شدند. كابینه‏ى سهیلى بیش از 5 ماه دوام نكرد و سرنوشتى بهتر از سلف خود نداشت، قوام‏السلطنه در آن روزها وارد میدان سیاسى ایران شده بود و داوطلب زمامدارى بود، فعالیت قوام تنها در دوره‏ى سهیلى نبود بلكه پس از شهریور 1320 داوطلب نخست‏وزیرى بود. در اواسط نخست‏وزیرى سهیلى، قوام اعلامیه‏اى انتشار داد و موضوع نخست‏وزیرى خود را تكذیب كرد ولى همان تكذیب نشانه‏ى تایید بود. سهیلى نتوانست در مقابل تحریكات قوام‏السلطنه تاب مقاومت بیاورد ناچار میدان را خالى نمود و از كار كنار رفت. قحط و غلا و بحران اقتصادى و سیاستهاى خارجى و داخلى وقایع 17 آذر 1321 را پیش آورد و از جمله خانه‏ى نخست‏وزیر به غارت رفت و طعمه‏ى حریق گردید و قوام‏السلطنه سیاستمدار كهنه‏كار و رند نتواسنت جلوى بلوا و آشوب را بگیرد و خواه‏ناخواه از ریاست دولت كناره‏گیرى نمود و بار دیگر على سهیلى سیاستمدار جوان و باتجربه از طرف مجلس نخست‏وزیر ایران شد، در این دوره نیز سهیلى وزارت كشور را براى خود ذخیره نمود. زمامدارى دوم سهیلى مصادف بود با ماه‏هاى آخر دوره‏ى سیزدهم قانونگزارى، مجلس تعطیل شد و فترت موجب دوام كابینه‏ى او گردید و زمامدارى سهیلى تا فروردین 1323 به طول انجامید. در تابستان سال 1322 روزولت و استالین و چرچیل براى اتخاذ تدابیر جدى جهت خاتمه‏ى جنگ، در تهران با هم ملاقات كردند و ضمنا كنفرانس معروف تهران مسائل مربوط به جنگ و بعد از جنگ را تحت مطالعه قرار دادند، سهیلى از موقعیت استفاده كرد و به سران متفقین پیشنهاد كرد به میمنت موفقیتهاى كنفرانس تهران و به پاداش خسارتهائى كه ایران در راه پیروزى متفقین متحمل شده است، استقلال و تمامیت ارضى ایران را تضمین نمایند. در زمان نخست‏وزیرى دوم سهیلى، انتخابات دوره‏ى چهاردهم انجام یافت و سیدمحمد تدین وزیر كشور كابینه بود. همچنین در دوره‏ى نخست‏وزیرى او بود كه متفقین عده‏ى زیادى از رجال ایران را به جرم دوستى با آلمانها بازداشت كردند. پس از افتتاح مجلس، سید مهدى فرخ نماینده‏ى زابل كه در زمامدارى اول سهیلى وزیر كشور و خواروبار كابینه‏اش بود، علیه نخست‏وزیر و وزیر كشور اعلام جرم نمود و ادعاى او دخالت در انتخابات بود. پرونده‏ى سهیلى تشكیل شد و پس از اجازه‏ى مجلس در سال 1326، محاكمه‏ى وى با حضور كلیه مستشاران تمیز آغاز گردید. سهیلى در این محاكمه ضمن مدافعات مفصل از نقش خود در سیاست ایران پس از شهریور 1320 سخن گفت و هیئت مستشاران تمیز كه عموما از رجال متقى و پرهیزكار و علماى حقوق بودند، به اتفاق‏آراء سهیلى را از اتهامات منتسبه مبرا دانسته راى به عدم محكومیت او دادند. سهیلى چند روز پس از برائت وارد كابینه‏ى حكیم‏الملك شد و با سمت وزارت مشاور مجددا داخل در هیئت حاكمه گردید و پس از مدتى كوتاه سفیركبیر ایران در فرانسه شد. در اواخر 1332 با سمت سفیركبیر روانه‏ى لندن گردید و تا سال 1337 در آن كشور اقامت داشت تا اینكه در سن 63 سالگى به بیمارى سرطان درگذشت و جسد او طى تشریفات خاصى به ایران حمل شد و در ایوان مقبره‏ى ناصرالدین‏شاه در كنار آرامگاه هژیر به خاك سپرده شد. سهیلى مردى دانشمند و زبان‏دان بود. زبانهاى فرانسه، انگلیسى و روسى را به خوبى مى‏دانست. از میان توده مردم برخاست و به مقامات بزرگ رسید، او به هنگام محاكمه در این باره چنین گفت: من یك نفر آذربایجانى هستم كه از توده‏ى حقیقى برخاسته‏ام، علیرغم هیئت حاكمه از مراتب پائین استخدام به بالاترین مقامها رسیده‏ام و در اثر كینه‏توزى آنان به دست عدالت سپرده شده‏ام، خود را به عدالت مى‏سپارم و بدكاران را عفو مى‏كنم. نسبت خیانت و دزدى به او داده نشده است وقتى فوت شد چیز قابل ملاحظه‏اى نداشت. در دوران زمامدارى اول و دوم او وضع اقتصادى كشور مغشوش بود، چندبار اجازه‏ى چاپ اسكناس گرفت، او مقصر نبود، احتیاج متفقین به ریال دولت را وادار به طبع و نشر اسكناس مى‏نمود. روى‏هم‏رفته سهیلى از چهره‏هاى معروف این كشور محسوب مى‏شود. مردى فهمیده، باهوش و مطلع بود. نسبت سوءاستفاده به وى تاكنون داده نشده است. سرتیپ سهیلى كه سالها معاون شهربانى بود، برادر ارشد و اكبر اوست. على، از رجال دوره پهلوى (و. 1274- ف. لندن 1337 ه.ش.) اولین شغل مهم او معاونت وزارت طرق و شوراع بود و سپس در وزارت خارجه ریاست اداره شرق را به عهده گرفت. در سال 1316 ه.ش. وزیر مختار ایران در لندن شد و در همان سال (پس از فوت سمیعى) به وزارت خارجه رسید و پس از بركنارى در سال 1317 استاندار كرمان شد. در كابینه فروغى (1320) وزیر خارجه بود و سپس به نخست وزیرى منصوب شد (8 اسفند 1320 تا 25 اسفند 1322 ه.ش.)، سپس سفیر كبیر ایران در انگلستان شد و در همانجا درگذشت.