ملیت : ایرانی - قرن : 14 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)
متولد 1251 ش، فرزند میرزا نصراللَّه مشیرالدوله. تحصیلات مقدماتى و معمول زمان را به اتفاق برادرش حسین پیرنیا (مؤتمنالملك) تحت مراقبت و نظارت پدر انجام داد و علوم متداول زمان را فراگرفت. سپس براى ادامهى تحصیل عازم روسیه گردید و در رشتههاى نظام و حقوق فارغالتحصیل شد. بعد مدتى هم در فرانسه به تحصیل اشتغال ورزید و به خدمت در سفارت ایران در روسیه درآمد و عنوان مستشار سفارت یافت. در 1317 ه.ق پدرش به وزارت امور خارجه رسید و او را به تهران احضار و با لقب مشیرالملك به ریاست دفتر وزارت امور خارجه و منشى مخصوص خود تعیین نمود. در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا، مترجم زبان روسى شاه بود و در این مأموریت توانست لیاقت و كیاست خود را ثابت كند. پس از بازگشت از اروپا، به پیشنهاد پدر و موافقت اتابك صدراعظم، به جاى میرزا رضاخان ارفعالدوله به وزیرمختارى ایران در روسیه تعیین گردید. در 1320 ه.ق در مقام وزیرمختارى ایران در روسیه به آن كشور رفت، ولى در مدت توقف خود در تهران كار عمدهاى صورت داد و آن تأسیس مدرسهى علوم سیاسى بود كه به همت میرزا نصراللَّه خان وزیر امور خارجه این كار انجام یافت. و چهار هزار تومان بودجهى سالیانهى آن از محل معدن فیروزه تأمین گردید. در سفر دوم مظفرالدین شاه به اروپا، در مسكو اقامت داشت. در این سفر نیز موجب رضایت شاه و اتابك را فراهم نمود و خدمات وى مورد رضایت و تقدیر واقع شد. در 1324 ه.ق كه زمزمهى مشروطیت در ایران بلند بود، به تهران آمد. پدرش مقام صدارت یافته و از طرف پدر و با موافقت شاه، مأمور تدوین نظامنامهى مجلس گردید و از اعضاى برجستهى كمیسیون بود. پس از صدور فرمان مشروطیت و برقرارى حكومت قانون از كار كنار رفت و متعاقباً وزیر افخم و اتابك، عهدهدار نخستوزیرى گردیدند. مشیرالسلطنه پس از قتل اتابك، به زمامدارى رسید و براى اولین بار میرزا حسن خان مشیرالملك به عضویت كابینه دعوت شد. پست وى در كابینه، وزارت عدلیه بود. این كابینه دوام زیادى نداشت و مشیرالسلطنه در 4 آبان 1286 ش جاى خود را به ناصرالملك داد. در آن هنگام میرزا نصراللَّه خان مشیرالدوله پدر مشیرالملك درگذشت و محمدعلى شاه چند روز پس از فوت میرزا نصراللَّه خان، لقب مشیرالدوله را به پسرش میرزا حسن خان داد و در كابینهى ناصرالملك وزیر امور خارجه گردید. در همان موقع قرارداد 1907 یا تقسیم ایران به دو منطقهى نفوذ به وزارت خارجهى ایران ابلاغ یا اعلام گردید. ناصرالملك نیز در مقابل اختلاف مجلس و شاه دوام نیاورد و جاى خود را به نظامالسلطنه مافى داد. نظامالسلطنه در كابینهى نخستین خود از مشیرالدوله دعوت ننمود، ولى در دو ترمیم كابینه، او را به وزارت امور خارجه برگزید. در خرداد 1287 در كابینهى میرزا احمدخان مشیرالسلطنه وزارت علوم و اوقاف به وى سپرده شد و در ترمیم همان كابینه همچنان وزیر علوم و اوقاف بود. در اردیبهشت 1288 در كابینهى ناصرالملك كه با سرپرستى سعدالدوله اداره مىشد، وزارت عدلیه را بر عهده داشت، ولى چون كشور در حال بحران بسر مىبرد، با سایر وزیران استعفا نمود. پس از فتح تهران و تشكیل دولت جدید به ریاست سپهدار تنكابنى، مشیرالدوله در كابینهى دوم و سوم وزیر عدلیه بود. در كابینهى چهارم وزیر تجارت گردید. در اسفند 1289 در دو كابینهى سپهدار تنكابنى وزیر عدلیه بود و در ترمیم كابینه به وزارت پست و تلگراف و تلفن منصوب گردید. در مرداد 1290 در هیئت صمصامالسلطنه بختیارى، وزارت عدلیه به عهدهى او محول گردید و در ترمیم همان دولت نیز شغل خود را حفظ نمود. علاءالسلطنه مازندرانى در كابینهى خود كه در دى ماه 1291 تشكیل داد، مشیرالدوله را به وزارت علوم و معارف و اوقاف معرفى كرد. در اسفند ماه 1293 به نخستوزیرى رسید و وزارت جنگ را نیز عهدهدار شد. در سال 1296 در كابینهى دیگر علاءالسلطنه، وزیر جنگ بود و این سمت را همچنان در كابینههاى عینالدوله و مستوفىالممالك حفظ كرد و امور وزارت جنگ را بر عهده داشت. در تیرماه 1299 براى بار دوم زمامدار گردید و مدت پنج ماه در سمت نخستوزیرى انجام وظیفه كرد تا بالاخره در آبان 1299 جاى خود را به سپهدار رشتى داد. در سوم بهمن 1300 به جاى قوامالسلطنه از طرف مجلس چهارم به نخستوزیرى رسید و در كابینهى خود وزارت كشور را شخصاً عهدهدار بود. در خرداد 1302 براى بار چهارم به نخستوزیرى رسید. در این بار هم وزیر كشور بود. در ادوار دوم و سوم و چهارم و پنجم و ششم نمایندهى مردم تهران در مجلس شوراى ملى بود، دو نوبت وزیر كشور، هشت بار وزیر عدلیه، سه دفعه وزیر امور خارجه، سه بار وزیر علوم و شش بار وزیر جنگ و یك مرتبه وزیر تجارت و یك نوبت وزیر پست و تلگراف (یعنى روى هم رفته 24 بار وزیر بوده) و پنج دورهى نمایندگى مجلس را بر عهده داشته است. از مورخین و محققین معاصر است كه تألیفات ارزندهاى از خود به یادگار گذاشته است. مشهورترین اثر وى تاریخ ایران باستان است. در ده سال آخر حیات خود، غالباً به كارهاى فرهنگى و علمى اشتغال داشت. در دوران وزارت دادگسترى، قوانین مهمى به تصویب رسانید. در 1314 در 63 سالگى درگذشت. فرزندان او نیز مانند پدر نام خانوادگى پیرنیا را براى خود انتخاب نمودند. هیچ یك از فرزندانش به مقام سیاسى مهمى نرسیدند. از دیگر خدمات او تأسیس مدرسهى نظام بود. (میرزا حسنخان مشیرالدوله (و. 1252 ه.ش./ 1291 ه.ق.- ف. تهران 1314 ه.ش./ 1354 ه.ق.) پسر اول میرزا نصراللَّه خان مشیرالدوله نائینى (مشیر الدوله)، از رجال دوره اخیر قاجاریه و اوایل پهلوى. وى تحصیلات نظامى و حقوقى خود را در مسكور به پایان رسانید و مؤلف «ایران باستانى» و تاریخ «ایران باستان» (3 جلد) و «داستانهاى قدیم ایران» است. او مكرر سمت سفارت، وزارت و نخست وزیرى داشت.
