ملیت : ایرانی - قرن : 14 منبع : فرهنگ فارسی معین (جلد ششم)
میرزا حسنخان پسر میرزا ابراهیمخان معتمدالسلطنه (و. تهران ربیعالاول 1292 ه.ق- ف. بهمن 1329 ه.ش) در جوانى عربى و فارسى آموخت و فرانسه و انگلیسى را كم و بیش فراگرفت. در 1310 ه.ق مستوفى آذربایجان شد. در سال 1311 ه.ق لقب جناب یافت و در 1312 لقب وثوقالملك و در 1314 لقب وثوقالدوله یافت. در سال 1317 ه.ق محاسبات خالصجات سركارى ضمیمهى شغل او شد. در دورهى اول تقنینیه نمایندهى مجلس شوراى ملى و پس از فتح تهران و خلع محمدعلى میرزا رئیس هیئت مدیرهى كشور گردید. وى چهاردهمین نخستوزیر ایران مىباشد كه از 7 شهریور 1295 تا ششم خرداد 1296 و از 15 مرداد 1297 تا تیرماه 1299 به ریاست وزرا منصوب گردید و در این دوره بود كه قرارداد معروف 1919 را با انگلستان امضاء كرد و از 1348 ه.ق خدمات دولتى را ترك گفت و در سال 1314 ه.ش به ریاست فرهنگستان منصوب گردید. وثوقالدوله فرزند میرزا ابراهیم خان معتمدالسلطنه و او هم پسر میرزا محمد قوامالدوله و او هم پسر محمد تقى قوامالدوله آشتیانى است. وثوق در ضمن خواهرزاده امینالدوله صدراعظم مظفرالدین شاه و داماد میرزا عبدالوهاب خان آصفالدوله شیرازى و برادر بزرگ قوامالسلطنه است. حسن وثوق در 1250 ش در تهران تولد یافت. چون به سن تحصیل رسید پدرش با صلاحدید امینالدوله كه در آن تاریخ رئیس مجلس دربار بود معلمینى در رشتههاى ادبیات، عربى، منطق و ریاضیات انتخاب كرد و وثوق در منزل تحت نظر معلمین خصوصى به تحصیل پرداخت و مقدماتى از صرف و نحو و عربى و فقه اصول را آموخت. آنگاه به مدرسه مروى رفت و در تكمیل زبان فارسى، عربى، فقه، اصول و حكمت جدیتى كامل مبذول داشت و زبان انگلیسى و فرانسه را نیز فراگرفت. در حكمت الهى نیز پیشرفت زیادى نمود. در 1310 ه.ق معتمدالسلطنه پدر وثوق مستوفى اول آذربایجان بود حسن فرزندش را نزد ناصرالدین شاه برد و تقاضاى شغلى براى او نمود. ناصرالدین شاه ضمن پرسش از تحصیلات و مطالعه وثوق او را جوانى فاضل و باهوش تشخیص داد و موافقت نمود كه به جاى پدرش نایب مستوفى آذربایجان گردد ضمنا به او لقب وثوقالملك داد. وثوق مدتها ریاست دفتر استیفا را كه همان پیشكارى دارائى است در آذربایجان به عهده داشت و جزء اعیانزادههاى باسواد و متجدد محسوب مىگردید. دو سال بعد لقب وثوقالدوله گرفت و تا مشروطیت داراى همان سمت بود. پس از آنكه نغمه آزادى و مشروطهخواهى در سرتا سر ایران بلند شد وثوقالدوله از افرادى بود كه به این نغمه پاسخ داد و در تأیید و تشویق مشروطهخواهان همت گماشت. پس از صدور فرمان مشروطیت و انتخابات مجلس شوراى ملى، وثوقالدوله از طرف اعیان تهران به وكالت مجلس انتخاب گردید. در انتخابات هیئت رئیسه صنیعالدوله به ریاست وثوقالدوله به نیابت اول و ریاست كمیسیون دارائى مجلس رسید. كمیسیون دارائى در مجلس اول اهمیت مخصوصى داشت زیرا كمیسیون مزبور مأمور جرح و تعدیل حقوق و مستمرىها بود. وثوق با دوراندیشى و تدبیر خاصى توانست مبالغ زیادى از مستمرى و حقوق افراد و درباریان را كسر كند و در حقیقت تعدیل بودجه را به مرحله اجرا درآورد. نقش تقىزاده نیز در این امر بىتأثیر نبود. بعد از استعفاى صنیعالدوله از ریاست مجلس وثوقالدوله كاندیدا بود. ولى بیش از سى رأى نیاورد و احتشامالسلطنه به ریاست رسید. پس از به توپ بستن مجلس و تعطیل موقت مشروطه وثوق شغلى نداشت و به عنوان تماشاچى ناظر اوضاع بود. بعد از فتح تهران و خلع محمد على شاه از سلطنت یك كمیسیون عالى مركب از سى نفر عهدهدار امور كشور شدند. در این كمیسیون وثوقالدوله عضو مؤثر و فعال بود. كمیسیون مزبور تصمیمات زیادى اتخاذ نمود از جمله انتخاب عضدالملك به نیابت سلطنت و تعیین یك هیئت وزیران موقت براى گردش كارها و ایجاد نظم در كشور بود. كمیسیون عالى از میان خود پنج نفر را انتخاب نمود تا به حساب محمد على میرزا رسیدگى و موجبات خروج او را از ایران فراهم نمایند. وثوقالدوله ریاست هیئت پنج نفرى را عهدهدار گردید و همه روز به اتفاق حكیمالملك، حسینقلى نواب، مشارالسلطنه وثوقالدوله در سفارت روس واقع در زرگنده حضور یافته با محمد على میرزا درباره مسائل مبتلا به مذاكره مىكردند. چرچیل نایب سفارت انگلیس و بارونوسكى مستشار سفارت روس هم ناظر این گفتگوها بودند. وقتى مذاكرات هیئت با محمد على میرزا پایان یافت و شاه مخلوع و نزدیكان وى تهران را به قصد روسیه ترك كردند هیئت عالى منحل گردید و یك هیئت مدیره جاى آن را گرفت و وثوقالدوله ریاست هیئت مدیره را عهدهدار گردید. انتخابات دوره دوم مجلس شوراى ملى پس از فتح تهران به صورت دو درجهاى در تمام شهرهاى ایران آغاز شد. در این انتخابات وثوقالدوله از تهران به نمایندگى مجلس انتخاب شد و در نخستین روزهاى اولیه مجلس، وثوقالدوله چندین نطق مهم ایراد نمود و از خدمات كلیه كسانى كه در راه اعاده مشروطیت مجاهدت نموده بودند سخن گفت و از مجلس خواست تا به آنها لوحه سپاس بدهند. در مهرماه 1288 از طرف مجلس شوراى ملى محمد ولى خان سپهدار تنكابنى به رئیسالوزرائى انتخاب گردید و پس از چند روز وزیران خود را به مجلس معرفى كرد. در این معرفى وثوقالدوله به سمت وزیر عدلیه تعیین شد. این كابینه چهار بار ترمیم گردید و در ترمیمهاى بعدى سمت وثوقالدوله تغییر نمود و به وزارت مالیه منصوب شد. سپهدار پس از یك سال زمامدارى در اثر اختلاف با بختیارىها از كار كناره گرفت و عضدالملك، مستوفىالممالك را به ریاست دولت برگزید. در این كابینه وثوقالدوله سمتى نداشت. جانشین مستوفى، سپهدار بود و سپهدار در آخرین ترمیم كابینه خود وثوقالدوله را به سمت وزارت داخله منصوب نمود. بعد از سپهدار نوبت به صمصامالسلطنه بختیارى رسید كه پنج بار كابینه خود را ترمیم كرد. در تمام پنج نوبت ترمیم میرزا حسن خان وثوقالدوله وزارت امور خارجه را برعهده گرفت. در این كابینه وثوقالدوله علاوه بر مقام وزارت مغز متفكر و كارگردان نایب نخستوزیر بود و در تمام جلسات مجلس نظریات دولت را درباره مسائل مملكت تشریح مىنمود. در این كابینه دولت روسیه تزارى اولتیماتومى بر مبناى سه اصل به دولت ایران داد و دو روز مهلت براى اجراى آن قائل شد. یكى از اصول اولتیماتوم اخراج مورگان شوستر امریكائى خزانهدار كل بود. براى بحث و اتخاذ تصمیم درباره این معضل جلسات مجلس شب و روز به صورت علنى و خصوصى تشكیل مىشد و وثوقالدوله پاسخگوى تمام نطقها بود. در آن ایام نطق وطنپرستانه شیخ محمد خیابانى در مردم تأثیر فراوانى نمود به طورى كه دستجات مختلف علیه روسیه تظاهرات شدید نمودند. سرانجام مجلس از بین خود پنج نماینده انتخاب نموده به اتفاق هیئت دولت اولتیماتوم را پذیرفتند و مجلس نیز منحل شد. در كابینهى میزا محمدعلى خان علاءالسلطنه كه بلافاصله بعد از صمصامالسلطنه تشكیل شد كماكان وزارت امور خارجه به عهده وثوقالدوله قرار گرفت، ولى پس از چندى در دولت تزلزل ایجاد گردید و وثوق وزارت را رها نموده به اروپا رفت. پس از بازگشت از اروپا در كابینه مستوفى به وزارت مالیه انتخاب گردید. وثوقالدوله در این سمت سازمان جدیدى براى وزارت مالیه طرح و آن را پیاده گردانید و تمام مشاغل حساس و كلیدى را به خویشاوندان خود سپرد. در شهریور 1295 سلطان احمدشاه، وثوقالدوله را به رئیسالوزرائى برگزید. در آن ایام نیروهاى نظامى دولت عثمانى بخش عظیمى از كشور ما را اشغال كرده بودند و قصد حمله به تهران و تصرف آن را داشتند. وزراى مختار روس و انگلیس طى یادداشتى به وزارت امور خارجه قصد خروج خود را از تهران اعلام داشتند و توصیه نمودند شاه نیز باید تهران را ترك كند. انتشار این خبر موجب گردید اصناف و تجار مغازههاى خود را تعطیل و در مساجد تهران اجتماع نموده و به حركت شاه به خارج از تهران اعتراض نمایند. شاه جلسه مشورتى تشكیل داده و نظر استصوابى آنها را جویا شد. هیئت مشورتى رأى به ابقاء شاه در تهران داد. وثوقالدوله در مقابل اوضاع آشفته آن روز تاب مقاومت نیاورده استعفا داد و احمدشاه علاءالسلطنه را به رئیسالوزرائى برگزید و او نیز از زیربار مسؤلیت شانه خالى كرد. مجددا احمد شاه متوسل به وثوقالدوله شد و او ناگزیز رئیسالوزرائى را پذیرفته و كابینه خود را تشكیل داد و وزارى خود را معرفى نمود. در نخستین روزهاى زمامدارى وثوقالدوله كمیتهاى به نام كمیته مجازات موجودیت خود را اعلام نمود و برنامه خود را اعدام انقلابى خائنین كشور اعلام كرد و مرتبا شبنامههائى در مورد ترور افراد انتشار مىداد. قصد این كمیته از بین بردن وثوقالدوله و نزدیكان او بود. این كمیته موفق شد در مدت كوتاهى میرزا اسمعیل خان مدیر انبار غله دولتى، كریم دوانگر تروریست كمیته، منتخبالدوله خزانهدار و كفیل وزارت مالیه، عبدالحمید خان متین لسلطنه مدیر روزنامه عصر جدید و میرزا محسن مجتهد معروف و متنفذ تهران و دوست نزدیك وثوقالدوله را به قتل برساند. وثوقالدوله مجموعا یازده ماه رئیسالوزراء بود. وى فرمان انتخابات دوره چهارم را صادر نمود و انتخابات بعضى از شهرها از جمله تهران را آغاز كرد. تقریبا در دوران زمامدارى او 65 نفر براى مجلس چهارم انتخاب شدند و در همان ایام نیكلاى دوم امپراطور روسیه و پادشاه لهستان از تاج و تخت سلطنت استعفا نمود و اوضاع كشور پهناور روسیه دستخوش هرج و مرج انقلاب گردید. وثوقالدوله هیئتى را به ریاست سید ضیاءالدین طباطبائى مدیر روزنامه رعد براى مذاكره و عقد قرارداد به روسیه فرستاد. این هیئت اوضاع روسیه را به ایران گزارش داده و دولت ایران بر مبناى آن گزارشها رویهى خود را نسبت به وضع وجود روسیه اتخاذ نمود. وثوقالدوله پس از كنارهگیرى از ریاست دولت چندى بیكار بود تا در آبان ماه 1296 در كابینه سلطان عبدالمجید میرزا عینالدوله وزیر علوم و اوقاف شد، ولى حزب دموكرات آذربایجان به زعامت شیخ محمد خیابانى به عضویت وى و برادرش قوامالسلطنه در كابینه اعتراض نموده خواستار اخراج آنها از دولت شدند. دولت عینالدوله هم خیبرگیر نشد و پس از دو ماه از كار كناره گرفت. پس از او به ترتیب مستوفىالممالك و صمصامالسلطنه رئیسالوزراء شدند تا بار دیگر نوبت به وثوقالدوله رسید. در تیرماه 1297 مطبوعات كشور طى مقالاتى كه در زمینهى پایان یافتن جنگ جهانگیر اول در روزنامههاى خود منتشر مىكردند توجه شاه را به یك دولت قوى و مصمم كه بتواند علاوه بر ایجاد نظم و امنیت در مملكت حقوق و خسارات از دست رفتهى ایران را در جنگ استیفا نماید جلب مىكردند و كم و بیش از یك نخستوزیر مقتدر و قوى یاد مىنمودند. سپس مقالات روزنامهها تبدیل به تشكیل اجتماعات گردید و عدهاى از روحانیون به زعامت سید حسن مدرس، حاج آقا جمال و سید محمد امامى (امام جمعه تهران) در حضرت عبدالعظیم تحصن اختیار نموده با تشكیل جلسات و ایراد سخنرانى خواستار عزل صمصامالسلطنه گردیدند. دامنه مخالفت با زمامدارى صمصام ابعاد گستردهاى پیدا كرد. در نتیجه بازار تهران از اصناف و تجار مغازههاى خود را تعطیل نموده و شرط بازگشت به شغل خود را عزل صمصامالسلطنه قلمداد كردند. احمدشاه در قبال اجتماعات و تعطیل اصناف در مقابل خواسته آنها سرتسلیم فرود آورد و صمصامالسلطنه را از رئیسالوزرائى عزل و وثوقالدوله را به جاى او نشاند. صمصام براى مبارزه با احمد شاه و اعتراض به عزل خود حكومت نظامى و كاپیتولاسیون و قرارداد لیانازوف را لغو كرده و بناى معارضه با شاه را گذاشت. ولى وثوقالدوله تر و چسبان كابینه خود را تشكیل داد و امور كشور را قبضه نمود. اولین اقدام برقآساى وثوقالدوله دستگیرى كلیه اعضاء كمیته مجازات بود. دادگاه جنائى فورا تشكیل و محاكمه آدمكشان آغاز گردید و حكم لازم صادر شد. در نتیجه چهار نفر از اعضاء كمیته اعدام و بقیه حبسهاى طویلالمدت گرفتند. دومین اقدام وثوقالدوله دستگیرى و مجازات یاغیان و گردنكشان و غارتگران اموال مردم بود. عدهاى از راهزنان از جمله رجبعلى نامى كه چندین سال در راههاى اهواز، اصفهان و گلپایگان قوافل و مسافرین را غارت مىنمودند و بعضى از آنها را به قتل رسانیده بودند توسط یك گردان ژاندارم محاصره و پس از نبرد سنگینى عدهاى از راهزنان به قتل رسیده و عدهاى قریب صد نفر دستگیر شدند و پس از اخذ اموال مردم به كیفر مجازات رسیدند. رضا جوزانى، ظفر نظام، شجاع نظام و اتباع آنها دستگیر و اعدام شدند. ماشاءالله خان نیز به تهران احضار و پس از محاكمه اعدام گردید. نایب حسین كاشى نیز دستگیر و اعدام شد و قریب 23 نفر از همدستان او در كاشان به دار مجازات آویخته شدند. وثوقالدوله پس از ایجاد امنیت در جنوب و جنوب مركزى متوجه گیلان شد كه پس از نهضت جنگل دستخوش ناامنى و شورش و التهاب ود. وى صلاح در این دید كه موضوع جنگل را با مذاكرات حل و فصل نماید. نمایندگانى چون سید محمد تدین، سردار فاخر حكمت و صدرالاشراف را براى مذاكره به گیلان فرستاد و سردار معظم خراسانى را به حكومت گیلان منصوب كرد ولى نتیجهاى از این اقدامات بدست نیامد و موضوع جنگل به طور لاینحل باقى ماند. از اقدامات دیگر وثوقالدوله در این دوره اعزام نمایندگانى به كنگره صلح پاریس بود. كنفرانس صلح پاریس پس از پایان گرفتن جنگ جهانگیر اول تشكیل شد و ایران براى جبران خسارات مالى كه در نتیجهى جنگ عاید او شده بود اقدام كرد. كنفرانس در ژانویه 1919 در كاخ ورساى تشكیل شد و وثوقالدوله هیئتى را به ریاست مشاورالممالك انصارى وزیر امور خارجه و عضویت ذكاءالملك فروغى رئیس دیوان تمیز و آدلف پرنى، مشاور حقوقى وزارت عدلیه به پاریس اعزام نمود ولى متأسفانه دولت انگلستان از پذیرفتن آنها خوددارى كرد و متذكر شد كه كنفرانس مربوط به دولى است كه در جنگ شركت كردهاند در حالى كه ایران در نخستین روز آغاز جنگ اعلام بیطرفى نمود. با وجود اقداماتى كه هیئت اعزامى آمریكا براى مشاركت ایران در كنفرانس ورساى به عمل آورده بود ولى نمایندگان ایران در كنفرانس پذیرفته نشدند و ناگزیز تقاضاى خود را در سه قسمت اقتصادى، سیاسى و قضائى تنظیم و تسلیم دبیرخانه كنفرانس نمود، ولى هیچگونه آثارى بر آن مترتب نشد. وثوقالدوله از نخستین روزهایى كه زمام امور را در دست گرفت به هدایت و كارگردانى سید ضیاءالدین طباطبائى مدیر روزنامه رعد به طور محرمانه مذاكراتى را براى انعقاد یك قرارداد با نمایندگان دولت انگلستان آغاز نمود. این مذاكرات قریب یك سال به طول انجامید و كاملا سرى و محرمانه بود. غیر از رئیس دولت، نصرتالدوله فیروز وزیر عدلیه و اكبر میرزا صارمالدوله وزیر مالیه نیز در مذاكرات شركت داشتند. در روز هفدهم مرداد ماه 1298 این قرارداد به امضاى وثوقالدوله رئیسالوزراى ایران و سرپرسى كاكس وزیر مختار انگلستان در تهران رسیده و مبادله شد. روز بعد وثوقالدوله به طور ناگهانى و بىسابقه اعلامیهاى انتشار داد. وثوقالدوله اعلامیه خود را با سفر قریبالوقوع شاه آغاز نموده پس از تشریح وضع سیاسى و اقتصادى و نظامى ایران ضرورت امضا و مبادله قراردادى را بین ایران و انگلیس لازم و واجب دانسته بود. ضمیمه چنین اعلامیهاى متن قرارداد و نامه وزیر مختار نیز منتشر گردید. در همان زمان از طرف وثوقالدوله وجوهى بین عدهاى از روزنامهنویسان تقسیم گردید تا در حمایت از قرارداد و و جوب آن شرح لازم را بنویسند. روزنامههاى رعد به مدیریت سید ضیاءالدین و نوبهار به مدیریت بهار و روزنامه صداى طهران به مدیریت سید محمد بیرجندى جلودار مطبوعات طرفدار قرارداد بودند. قرارداد ظاهرا با احترام مطلق به استقلال و تمامیت ارضى ایران آغاز شده بود ولى سرانجام آن چنین بود كه امور نظام و مالیه ایران بایستى در دست مستشاران انگلیسى قرار بگیرد؛ قواى قزاق و ژاندارمرى منحل و در نتیجه قشون متحدالشكل زیر نظر فرماندهان انگلیسى تشكیل شود؛ در تعرفه گمركى نیز تغییراتى داده شود و علىالظاهر مبلغ دو میلیون پوند نیز به دولت ایران وام داده شود. انتشار اعلامیه و متن قرارداد با موجى از مخالفت و موافقت استقبال گردید و جنگ مطبوعاتى له و علیه دولت عاقد قرارداد آغاز شد. در همین موقع احمد شاه سفر هشت ماهه خود را به اروپا از طریق عثمانى آغاز نمود و یك روز قبل از سفر شاه وثوقالدوله تغییراتى در كابینه داد و نصرتالدوله را به وزارت امور خارجه منصوب نموده همراه با شاه عازم اروپا كرد تا نقشى را كه احمد شاه باید در تأیید و تثبیت قرارداد در انگلستان بازى كند به او تعلیم دهد. در مقابل براى امضاى قرارداد علاوه بر پرداخت مبلغ یكصد و سى هزار لیره كه پس از تسعیر بالغ بر چهار صد هزار تومان مىشد دولت انگلستان تضمیننامهاى براى احمد شاه، وثوقالدوله، نصرتالدوله و صارمالدوله فرستاد كه در هر مورد از آنها حمایت نموده در خاك خود عنداللزوم از آنها نگهدارى كند. از وجوه دریافتى مبلغ دویست هزار تومان به حساب وثوقالدوله واریز گردید، نصرتالدوله و صارمالدوله نیز هر كدام یكصد هزار تومان دریافت كردند. پس از مسافرت احمد شاه موج مخالفت در تمام كشور اوجگیرى كرد و وثوقالدوله نسبت به آنها شدت عمل نشان داد. برخى از رجال مانند مستشارالدوله، ممتازالدوله و محتشمالسلطنه و ممتازالملك و معینالتجار را به كاشان تبعید نمود و عدهاى از روزنامهنگاران مخالف را به قزوین فرستاد و عدهاى را نیز روانه زندان ساخت. اولیاى دولت انگلستان براى امضاى و تأیید قرارداد در لندن از شاه ایرانى پذیرایى گرمى به عمل آوردند و نطقهاى متعددى در میهمانىها ایراد گردید. احمد شاه تنفیذ قرارداد را به دو اصل قرار داد: 1- حمایت از سلطنت او، 2- دریافت ماهیانه پانزده هزار تومان شهریه. به هر حال قرارداد 1919 سر نگرفت و احمد شاه به ایران بازگشت و وثوقالدوله در تیر ماه 1299 از ریاست دولت كنارهگیرى نموده به سلیمانیه رفته پس از سرودن قصیده معروف لامیه به اروپا رفت. اینك چند بیتى از قصیده معروف نقل مىگردد. چون بد آید هر چه آید بد شود یك بلاد ده گردد و ده صد شود آتش از گرمى فتد مهر از فروغ فلسفه باطل شود منطق دروغ پهلوانى را بغلطاند خسى پشهاى غالب شود بر كركسى كور گردد چشم عقل كنجكاو بشكند گردونهاى را شاخ گاو نیك بختان راست ابر فرودین زیببخش باغ و مشاطه زمین تیرهبختان راست باران بهار سیل خرمن شوى و برق شعله بار آن یكى چون مرغ پرد بر اثیر در نوردد شش جهت را روى و زیر نه بلا دامى به راهش افكند نه كمند حادثه بر وى تند این یكى آهسته پیماید رهى لغزدش پائى و افتد در چهى آن یكى را آب سیل خانه كوب آن یكى را مركب سهلالركوب خاك آن را نیشكر بار آورد این یكى را حنظل و خار آورد این یكى را آتش افروزد چراغ بر دل آن یك نهد چون لاله داغ آن یكى را باد پیك مژده بر این یكى را حامل رنج و خطر مسافرت وثوقالدوله قریب پنج سال به طول انجامید. در این مدت نسبتا طولانى نسبت به تكمیل تحصیلات خود در رشته فلسفه كوشید و در اواخر اسفند 1304 به ایران بازگشت. در این پنج سال در ایران تغییرات زیادى حاصل شده بود از جمله احمد شاه جاى خود را به رضاشاه داده بود آنچه او از تنظیم و امضاى قرارداد 9 اوت 1919 مىخواست در ایران عمل كند دیگرى با برنامهاى دیگر آن را در ایران پیاده كرده بود. وثوقالدوله در خرداد 1306 در كابینه حسن مستوفى به سمت وزیر مالیه تعیین و معرفى شد و در انتخابات دوره ششم مجلس شوراى ملى به نمایندگى از تهران انتخاب گردید. در شهریور 1306 در ترمیم كابینه به وزارت عدلیه منصوب شد و دكتر مصدق وكیل مجلس بر صلاحیت او بخاطر امضاى قرارداد 1919 ایراد گرفته و او را صالح براى وزارت ندانست. وثوقالدوله در پاسخ مصدق نطق مهمى ایراد نمود و به دنبال وى مدرس بیاناتى ایراد كرد. وثوقالدوله در بهمن ماه 1306 از كابینه خارج شد و جاى خود را به داور داد و چون به نمایندگى انتخاب شده بود به پارلمان رفت. در دوره هفتم بار دیگر وثوقالدوله از تهران به وكالت رسید و در غالب سفرهاى رضا شاه به اطراف كشور او را همراهى مىنمود. در همین ایام مبلغ دویست هزار تومانى را كه از انگلیسها بابت قرارداد دستخوش گرفته بود به دولت پس داد. وثوق پس از خاتمه مجلس هفتم وكیل نشد و غالبا در تهران و اروپا به سر مىبرد. در 1315 به جاى ذكاءالملك فروغى به ریاست فرهنگستان مصنوب شد و قریب سه سال در رأس فرهنگستان باقى ماند تا اینكه كندى كار در 1318 موجب بر كناریش گردید و باز به اروپا رفت. در 1321 به ایران بازگشت و نامزد سفارت ایران در امریكا شد، ولى براى او از تركیه پذیرش رسید كه آن را نپذیرفت و به ثبت دادن زمینهاى اطراف سلیمانیه پرداخت و با استفاده از قدرت برادرش براى تمام آنها سند مالكیت گرفت. حسن وثوق در اواخر عمر حافظه خود را از دست داده بود و غالبا در باغ سلیمانیه مىزیست و سرانجام در بهمن ماه 1329 درگذشت و در مقبره خانوادگى واقع در قم مدفون گردید. از وى هشت دختر و دو پسر باقى ماند. وثوقالدوله یكى از كارگردانان اساسى تاریخ مشروطیت ایران است. وى در تدوین متمم قانون اساسى دخالت داشت و در ریاست هیئت مدیره كه در حقیقت نقش سلطنت و دولت را بازى مىكرد لیاقت و كیاست خود را بروز داد. وثوقالدوله در تاریخ ایران به نیكى و بدى هر دو یاد شده است. بعضى از مورخین به مناسبت انعقاد قرارداد 1919 او را خائن قلمداد نمودهاند برخى این اقدام متهورانه او را ستایش كردهاند. آنچه مسلم است وثوق مردى ادیب و دانشمند و رجلى باتدبیر و با اراده بوده است. در كتاب «رجال عصر مشروطیت» وثوقالدوله این طور معرفى شده است: پسر میرزا ابراهیم خان معتمدالسلطنه، سن او متجاوز از 40 سال است. سابقا مستوفى آذربایجان و از اعیانزادههاى معقول با كمال طهران محسوب مىشود. در دوره اول مجلس 1325 از طرف تجار تهران وكیل گردید و بعد از چند ماهى به نیابت رئیس اول مجلس مفتخر شد و بعد به ریاست كمیسیون مالیه در مجلس مأمور گردید. پس از توپ بستن مجلس در 1326 بدون شغل در تهران زندگى مىكرد. در فتح تهران (1327) اول دفعه وزیر مالیه شد و الى 1335 اغلب وزارت مالیه یا خارجه به عهده او بود. در سال 1335 به ریاست وزراء منصوب گردید و بعد از ده ماه منفصل گردید و حالیه كه 1336 است در طهران بىشغل است. از اشخاص باهوش و فعال نمره اول ایران است. كمالات عربى و فارسى او قابل تمجید است. در مقدمه «دیوان وثوق» درباره صاحب ترجمه چنین نوشته است: مرحوم حسن وثوق (وثوقالدوله) براى ما دو شخص مختلف است با دو شخصیت متمایز و متباین. یكى وثوقالدوله سیاست پیشه و بىباك و راهشناس كه جمیع مدارج دیوانى و مناصب دولتى را از استیفاى ایالت آذربایجان تا ریاست وزراء طى نموده و در دوران خدمت خود هر چه را مطابق صلاح و مفید به حال ملك و ملت مىپنداشت اجرا مىكرد و هركارى كه مؤید سعادت ایرانى مىدانست برمىداشت و از بدگوئى این و آن نمىهراسید. اما وثوقالدوله ثانوى یعنى آن شخصیتى كه مورد علاقه ماست ادیبى است والامقام، نویسندهاى است توانا، خطیبى است مقتدر و برتر از همه. در نظر ما شعر دوستان پندارپرست گویندهاى نازك خیال و شاعرى است شیرین سخن. استاد ملكالشعراى بهار در زمان حیات خود شرح زندگانى وثوقالدوله را كه در سیاست و عالم ادبى دو دوست نزدیك بودهاند به رشته تحریر درآورده و در مجله یغما انتشار داده است. قسمتى از آن را انتخاب و ذیلا مىنگاریم. آقاى میرزا حسن خان وثوق سابق ملقب به وثوقالدوله بودند و پس از موقوف شدن كلیه القاب از طرف مجلس شوراى ملى ایران ایشان هم مانند سایر بزرگان و رجال مملكت لفظ (وثوق) را براى شناسائى و تعرفه خانوادگى اختیار نمودند. آقاى وثوقالدوله از خانوادههاى قدیم و محترم ایران است. جد ایشان ملقب به قوامالدوله و پدر ایشان میرزا ابراهیم خان ملقب به معتمدالسلطنه همواره مصدر خدمات عمده و مهم رئیس دفتر و استیفا كه قدیم آن را وزارت مىگفتند بوده و در واقع آقاى وثوقالدوله وزیرى است و عمیدى است آزاده و نیز از سوى مادر خواهرزاده مرحوم مبرور میرزاعلى خان امینالدوله وزیر مصلح و فاضل ایران است كه بعد از امینالسلطان به امر پادشاه قاجار براى اصلاح مفاسد امور جبران خرابیهاى وزراء و صدور به مسند صدارت عظمى نائل آمد و اگر خائنان دربارى گذاشته بودند درهان عصر اصلاحات ایران شروع شده بود و چنانكه در تواریخ مذكور است دسایس دربارى نگذاشت كه آن وزیر بزرگ به خیالات بلند خود برسد و خانهنشین شد و از قرارى كه شهرت دارد در قریه (لشت نشاء) به امر دولت وقت مسموم گردید و شهید شد. ایضا درباره تحصیلات وثوق چنین متذكر شدهاند: تحصیلات معموله زمان خود را از پارسى و عربى و فرانسه و ریاضى و انشاء و استیفاء بالاخره حكمت و فقه و اصول و ادبیات و حسن خط كه از ضروریات علم و ادب و استیفاى عصر محسوب مىشد در خانه پدرى و در نزد اساتید بزرگ آن عصر طى كرد. وثوقالدوله در سال 1297 ش براى بار دوم به زمامدارى رسید. در موقعى او نخستوزیر شد كه دولت علاءالسلطنه در اثر رعب و وحشت كمیته مجازات از زیر بار مسؤولیت شانه خالى كرد و امنیت در تمام كشور مختل شده بود. مرحوم ملك درباره دوره دوم زمامدارى او بدون بحث درباره قرارداد 1919 چنین مىنگارد: در سال 1297 ش یعنى در بحبوحه این انقلابات از طرف شاه ریاست وزراء به آقاى وثوقالدوله مفوض گردید و ایشان هم پذیرفت تشكیل هیئت دولت دادند و مدت دو سال به كار مداومت داده با زحمات بىشمار سر و صورتى به كارها داده و با دولت انگلیس كه در آن روزها فاتح از جنگ بینالملل بیرون آمد و سپاهیانش هم در ایران مقیم و مشغول طرفیت با قواى ساویت بودند لاعلاج و نظر به مصلحت دولت قرارهائى داده و ایحاد آن را موكول به تصویب مجلس شوراى ملى نمودند و پس از دو سال اداره كردن امور و موفق شدن به امنیت كامل و تدمیر دزدان مقتدر از قبیل نایب حسین كاشى و پسرش ماشاءالله خان و اصلاح طبرستان و مازندران كه درصدد تجزیه بودند و اصلاح آذربایجان كه آن هم درصدد تجزیه برآمده بود و اصلاح گیلان كه در كنف میرزا كوچك خان دم از مركزییت و طغیان مىزد و جمعآورى ژاندارم كه پراكنده و مضمحل شده بود از كار كنار رفت. وثوقالدوله در میان رجال ایران به علت داشتن تهور در كارهاى سیاسى و قبول مسؤولیت دوستان و دشمنان زیادى دارد و لامحاله این عقاید در تاریخ ایران نیز منعكس گردیده است. دستهاى او را به مناسبت انعقاد قرارداد معروف 1919 ستایش مىكنند و دستهاى دیگر از لعن و نفرین و اطلاق كمله خائن به او خوددارى نمىنمایند. در كتاب شرح حال رجال كه كرارا و در هر موردى كه فرصت پیش آمده به وثوقالدوله نسبتهاى ناروائى داده شده در بیوگرافى وى چنین آمده است: در 29 شوال 1336 ه.ق براى بار دوم نخستوزیر شد و وزارت كشور هم به عهده خودش بود. این هیئت دولت وى دو سال (از شوال 1336 تا شوال 1338) به طول انجامید و در این مدت به پشتیبانى دولت انگلستان نخستوزیر مقتدر و یكهتاز میدان بود. در این دوره ریاست داشت كه قرارداد معروف 1919(1298 ش) را با انگلستان منعقد نمود و ایران را به تحتالحمایگى انگلستان درآورد. مخبرالسلطنه نیز نوشته است كه تاریخ نه قضایاى مرو را فراموش مىكند نه 1919 را نه قطع عضو فاسد را. وثوقالدوله در طول بیست سال خدمات سیاسى خود دو نوبت رئیسالوزراد، پنج بار وزیر عدلیه، هشت مرتبه وزیر امور خارجه، پنج دفعه وزیر كشور، دو نوبت وزیر دارائى و یك بار هم وزیر علوم و معارف بوده است. مجموعا چهار دوره نیز نمایندگى مجلس داشته است. دیوان اشعارى دارد كه چند بار تاكنون چاپ شده است.
