مشاهیر ایران و جهان - کریم‏خان زند

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 12 منبع : فرهنگ فارسی معین (جلد ششم)

مؤسس خاندان پادشاهى زند (و. 1019 جل. 1163- ف. 1193 ه.ق) وى فرزند ایناق از طایفه‏ى لك و از ایل زند بود. افراد ایل زند به یكى از لهجه‏هاى لرى سخن مى‏گفتند و در ده «پرى» واقع در نزدیكى ملایر مسكن داشتند. نادر پس از پیروزى بر سر زمینهاى غربى ایران و كشتار بزرگ ایل زند، عده‏اى از افراد آن ایل را با خانواده به دره گز كوچاند و برخى از آنها- از جمله كریم‏خان- را در سپاه خود پذیرفت. كریم‏خان در جنگها رشادت و شجاعت از خود نشان داد و در لشكركشى هندوستان و جنگهاى دیگر مورد توجه نادر قرار گرفت. پس از مرگ نادرشاه، كریم‏خان با جنگ و گریز به قلعه‏ى پرى رفت و اندكى بعد به خدمت ابراهیم‏خان افشار درآمد. وى مدتى بعد با علیمردان خان بختیارى و ابوالفتح‏خان در اصفهان حكومت سه‏گانه تشكیل داد و آنان نوه‏ى شاه سلطان حسین را به نام شاه اسماعیل سوم به سلطنت نشاندند. در نتیجه علیمردان‏خان نایب‏السلطنه، كریم‏خان سردار سپاه و ابوالفتح‏خان حاكم اصفهان شد. اما علیمردان‏خان عهد و پیمان خود را شكست و ابوالفتح‏خان را كشت و خود نیز پس از چند جنگ، از كریم‏خان شكست خورد و قدرت به دست كریم‏خان افتاد. خان زند جنگهاى بسیار با مخالفان و سركشان از جمله محمدحسن‏خان قاجار، آزادخان افغانى، احمدخان ابدالى كرد و همه را از سر راه برداشت و در 1178 ه.ق شاه اسماعیل را از پادشاهى بركنار كرد و خود به عنوان «وكیل‏الرعایا» زمام امور را به دست گرفت، و تا پایان عمر همین سمت را داشت. كریم‏خان بر سراسر ایران بجز خراسان- كه به میل خود در اختیار شاهرخ شاهزاده‏ى افشار گذاشت- فرمانروایى داشت. وى شیراز را پایتخت خویش قرار داد و در آن شهر بازارها، مسجدها و بناهایى ساخت. سپس شورش حسینقلى‏خان قاجار را خواباند و بصره را فتح كرد و از چنگ عثمانیان بیرون آورد. كریم‏خان به سادگى مى‏زیست و صفات اصلى خود را در زمان حكومت نیز از دست نداد. سیاست داخلى وى ایجاد امنیت سیاسى و قضایى و برقرارى آرامش بود. با آنكه خود از سواد بهره نداشت، به علم و دانش ارج بسیار مى‏نهاد. در سیاست خارجى كریم‏خان به برقرارى و توسعه‏ى روابط بازرگانى با دول بزرگ اهتمام ورزید و طبق فرمانى به انگلیسها اجازه داد در بوشهر نمایندگى بازرگانى دایر نمایند و در خلیج‏فارس به تجارت پردازند. در نتیجه بر رونق بازرگانى ایران با بریتانیا افزوده شد. وكیل‏الرعایا با مردم به عدالت و انصاف رفتار مى‏كرد و خطاكاران را جزا مى‏داد. وى در برخى از شهرهاى ایران بناهایى كرد كه هنوز معروفند. كریم‏خان در 13 صفر سال 1193 ه.ق در 74 سالگى زندگى را بدرود گفت و او را در عمارت كلاه‏فرنگى در مقبره‏اى كه به دستور او در شیراز ساخته شده بود، به خاك سپردند.