مشاهیر ایران و جهان - رشیدالدین، فضل‏اللَّه

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 7 منبع : فرهنگ فارسی معین (جلد پنجم)

(718 -645 ق)، مورخ و طبیب. ولادتش در همدان بود. پدرش عمادالدوله ابوالخیر پزشك بود، و رشیدالدین جوانى را در تحصیل فنون مختلف، به ویژه علم طب گذرانید. و از عهد ایلخانى شد. در عهد دولت ارغون‏خان و گیخاتوخان مورد توجه و اكرام تمام قرار گرفت. غازان‏خان، بعد از قتل صدر جهان زنجانى، وى را با شركت خواجه سعدالدین محمد آوجى به وزارت برگزید و الجاتیو (سلطان محمد خدابنده)، بعد از قتل سعدالدین، با وجود نهایت اعتمادى كه به كفایت رشیدالدین فضل‏اللَّه داشت؛ خواجه على‏شاه یلانى را با وى در وزارت شریك كرد. در دوره‏ى سلطنت ابوسعید بهادرخان، به سبب نقارى كه بین رشیدالدین و خواجه على شاه در میان بود، خواجه على‏شاه و همدستان او نزد آن پادشاه در میان بود، خواجه على‏شاه و همدستان او نزد آن پادشاه جوان و كم‏تجربه چنین فرانمودند كه خواجه رشیدالدین و پسرش خواجه ابراهیم، الجایتو را زهر داده‏اند. به همین جهت در جمادى‏الاول سال 718 ق سلطان ابوسعید دستور داد تا اول پسر را پیش چشم پدر گردن زدند، و سپس خواجه رشیدالدین را هلاك كردند، و خاندان و خواسته‏ى او را به یغما بردند. علاوه بر آن كه درگاهش ملجا و مآب اهل هنر و علم بود. و در بسیارى از ناحى ایران و ممالك ایلخانى مدارس و مساجد و كتابخانه‏ها و موقوفات احداث كرد، خود نیز قسمتى بزرگ از عمر خود را در جمع و تدوین و تالیف گذرانید. مجموعه‏ى مصنفات و مولفات رشیدالدین فضل‏اللَّه، «جامع التصانیف رشیدى» یا «المجموعه الرشیدیه» نامیده مى‏شد و اینك از مجموعه‏ى آن آثار مختلف، برخى در مسائل مختلفى از قبیل مباحث دینى و تفسیر و كلام و طب و فلاحت و تاریخ و داروشناسى، بر جاى مانده كه عبارتند از: «توضیحات رشیدیه»، (شامل 19 رساله درباره مسایل كلامى و دینى و عرفانى)؛ «مفتاح التفاسیر»؛ «الاخبار و آثار»؛ «رساله‏ى سلطانیه»؛ «بیان الحقایق»؛ «جامع التواریخ»؛ «مكاتیب یا مكاتبات رشیدى»؛ دو كتاب «جامع التواریخ رشیدى» و «مكاتبات رشیدى»، كه اولى كتاب مفصلى در تاریخ مغول و تاریخ عمومى است. دومى كه منشآت و مناشیر و رسایل اوست و مجموعه‏ى فرمانها و نامه‏هایى است كه وى به صفرزندان و عمال و علماء و مشایخ عهد نوشته است. صاحب «الذریعه» به وى «دیوانى» نسبت داده كه نشان مى‏دهد شعر هم مى‏سروده است.[1] فضل‏اللَّه وزیر مدبر (و. همدان حدود 645 ه.ق.- مقت. 718 ه.ق./ 1318 م.). در ایام اباقاخان وى طبیب خاص پادشاه بود و احترامى داشت، در زمان غازان لیاقت وى آشكار شد و سه سال پس از عزل وزیر اعظم صدرالدین زنجانى، غازان او و خواجه سعدالدین ساوجى را متفقا به صدارت انتخاب كرد. در عهد سلطنت اولجایتو، رشیدالدین مانند سابق حیثیت داشت و در همان اوقات در سلطانیه- پایخت جدید- ناحیه‏اى را آباد ساخت كه نام او «رشیدیه نامیده شد. دو سال بعد محلتى دیگر در نزدیكى شهر غازانیه بنا نهاد و با صرف هزینه هنگفت رودخانه سرارود را بدانجا آورد. بعد از قتل سعدالدین، خواجه على شاه گیلانى، كه مردى مزدور و فرومایه بود- جایگزین او شد و او پس از اندكى دسیسه‏اى خطرناك ضد رشیدالدین ایجاد كرد ولى مؤثر نگردید. در سال 1315 ه.ق. نزاعى شدید بین دو وزیر به ظهور پیوست والجایتو ناگزیر شد كه ترتیب و انتظام ممالك مختلف را بین آن دو تقسیم كند تا اختلافى روى ندهد، مع ذلك علیشاه تهمت و خصومت را ضد او ادامه داد به طورى كه خواجه رشید به زحمت توانست خود را برهاند. این رقابت پس از مرگ الجایتو و در اوان سلطنت ابوسعید هم وجود داشت تا عاقبت خواجه تاب مقاومت نیاورد و از شغل خود كناره گرفت و در سن متجاوز از 70 او و پسر 16 ساله‏اش ابراهیم را به تهمت مسموم كردن سلطان سابق (الجایتو) به قتل رساندند. تاریخ مشروح و معتبر «جامع‏التواریخ» به همت او تألیف و تدوین شده».