مشاهیر ایران و جهان - حکمت، علی‏اصغر

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 14 منبع : گلزار مشاهیر

مورخ، شاعر، مترجم. تولد: 1271(1310 ق.)، تهران. درگذشت: 3 شهریور 1359، تهران. على‏اصغر حكمت فرزند احمد على مستوفى (حشمت‏الممالك شیرازى) بود. اجداد وى از علماى شیراز بودند و از طرف مادر نیز نوه‏ى حسن فسایى نویسنده‏ى كتاب فارسنامه ناصرى بود و جد او سید علیخان كبیر صاحب شرح صحیفه نام داشت. على‏اصغر حكمت تحصیلات علوم قدیم (مقدمات علوم و ادبیات فارسى و عربى) را در شیراز (در مدرسه‏ى علمیه و منصوریه) فراگرفت. سپس در تهران در دبیرستان كالج آمریكایى به تحصیل ادامه داد. در تاریخ 1337 ق. در وزارت معارف مشغول به كار شد. در سال 1346 ق. به وزارت دادگسترى انتقال یافت و در سال 1309 به منظور تكمیل تحصیلات خود به فرانسه و انگلستان عزیمت كرد و از دانشگاه سربن پاریس در رشته‏ى ادبیات فارغ‏التحصل گردید و به تهران بازگشت. مشاغل و فعالیت‏هاى وى به این شرح است: رییس بازرسى وزارت معارف، 1299؛ رییس اداره‏ى كل معارف، 1307؛ مأمور مطالعات در تعلیم و تربیت و قوانین ثبت اسناد در اروپا، 1312 -1300 (بازگشت به تهران در شهریور 1312)؛ كفیل وزارت معارف، 1312؛ وزیر فرهنگ، 1317 -1313؛ رییس دانشگاه تهران، 1317 -1314؛ وزیر كشور 1318؛ وزیر بهدارى، 1320؛ وزیر دادگسترى، 1322؛ رییس كمیسیون ملى یونسكو در ایران از سال 1325؛ وزیر مشاور؛ 1326 و 1332 وزیر امور خارجه، 1328 -1327؛ استاد كرسى تاریخ مذاهب و ادبیات ایران در دانشگاه تهران از سال 1329؛ رییس هیئت نمایندگى ایران در دانشگاه تهران از سال 1329؛ رییس هیئت نمایندگى ایران در كنفرانس عمومى یونسكو منعقد در فلورانس (1950) و دهلى نو (1956)؛ سفیر كبیر ایران در هند 1336 -1332؛ وزیر مختار در تایلند، 1335؛ وزیر امور خارجه، 1338 -1337؛ رییس هیئت مدیره انجمن آثار ملى، 1333 -1324؛ رییس هیئت مؤسسان انجمن آثار ملى و ریاست انجمن، 1244؛ از نخستین اعضاى فرهنگستان ایران؛ بنیانگذارى مجله «تعلیم و تربیت» (این مجله از انتشارات وزارت فرهنگ بود و شماره‏ى اول آن در فروردین 1304 منتشر شد)؛ حكمت در بیست و یكم خرداد 1351 كتابخانه شخصى خود را شامل پنج هزار جلد كتاب چاپى، تعداد زیادى نسخ خطى و مجموعه‏هاى روزنامه (از زمان ناصرالدین شاه تا زمان معاصر) و مجموعه‏هاى كتاب‏هاى تفسیر و كتاب‏هاى مربوط به قرآن (از عربى و فارسى و انگلیسى و تعدادى مرقعات) به كتابخانه‏ى مركزى دانشگاه تهران اهدا كرد كه در مخزنى به نام او نگاهدارى مى‏شود، شركت در جلسات كانون دانش پارس (به هنگامى كه وى براى تدریس و سخنرانى در دانشكده‏ى ادبیات به شیراز مى‏آمد، به پیشنهاد على سامى ریاست افتخارى كانون دانش به او واگذار شد)، شركت گابیگاه در جلسات «شب‏هاى شیراز» در تهران. از جمله نشان‏هاى اوست: نشان درجه اول وزارت فرهنگ، 1299؛ نشان لژیون دونور از دولت فرانسه؛ نشان درجه اول همایون، 1325؛ نشان درجه اول نیل از دولت مصر، 1318؛ نشان درجه‏ى اول الكوكب الاردنى از دولت هاشمى اردن؛ 1328، نشان درجه‏ى اول سردار اعلا از دولت افغانستان، 1329؛ نشان رسمى درجه‏ى اول از دولت‏هاى هلند، دانمارك، انگلستان، ژاپن و ایتالیا. فهرست آثار او به شرح زیر است: امثال قرآن مجید (فصلى از تاریخ قرآن كریم، 1333)، حروف مقطعه‏ى قرآنیه یا فواتح صدور و فصلى از تاریخ قرآن (1331، نشریه مجله «مهر»)؛ تفاسیر بوعلى سینا از قرآن مجید؛ تصحیح و تحشیه كشف الاسرار و عدة الابرار خواجه رشیدالدین میبدى معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصارى؛ سعدى تا جامى (ترجمه‏ى جلد سوم دوره‏ى تاریخ ادبیات ادوارد براون، در منبع دیگر به این صورت از آن یاد شده است: ترجمه‏ى جلد سوم تاریخ ادبى ایران و در منبع دیگرى آمده است: چهارمین جلد از تاریخ ادبیات ایران، (1327)؛ شادباش نوروزى (مجموعه اشعار، 1326)؛ پارسى نغز (مجموعه آثار پارسى سره از نویسندگان ایران قدیم و جدید، 1323)؛ امین و مأمون (ترجمه عربى آثار جرجى زیدان)؛ پنج حكایت از شكسپیر (دو جلد، لاهور، 1957 م.)؛ پنج درام از شكسپیر (دو جلد، تهرن، 1333)؛ دوستداران وطن، تقویم معارف از سال 1305 تا 1307 (تحصحیح و تحشیه)؛ جام جهان نما؛ رساله‏ى قضایاى عامه در «علوم طبیعى» ترجمه از انگلیسى؛ رساله در باب علیشیر نوایى (1326)؛ ایران در فرهنگ جهان (1326)؛ شعر معاصر؛ رستاخیز (اثر لئون تولستوى، 1339)؛ راه زندگى (اثر نیكلا حداد مصرى، 1346 ق.)؛ شرح حال و منتخب جامى (ظاهرا همین كتاب با نام زندگى جامى شاعر ایرانى در سال 1320 هم به چاپ رسیده است)؛ مطالعاتى در باب حافظ (با عنوان دیگرى: درسى از دیوان حافظ نیز به چاپ رسیده است، 1220 -1319)؛ مطالعه تطبیقى رومئو و ژوملیت با لیلى و مجنون نظامى (1317)؛ مقدمه و تحشیه و تصحیح مجالس النفائس علیشیر نوایى؛ رساله در احوال «اثر» پرشكفتى شاعر معروف فارسى؛ نقش فارسى بر احجار هند (كلكته، 1957 م.، چاپ دوم، تهران، 1338)؛ شكونتلا یا انگشتر گمشده (كالیداس، ترجمه، بمبئى، 1336)؛ نه گفتار در تاریخ ادیان (شیراز، نشریه دانشگاه، تهران، 1341)؛ الواح بابل (اثر ادوار شى‏یر، 1341)؛ اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب (1340، چاپ دوم)؛ اصول فن مناظره (1316)، افسانه دلپذیر (اثر ویلیام شكسپیر، 1321)، الف لیله و لیله (مقدمه كتاب به قلم حكمت، 1315)؛ گلزار حكمت جلد اول؛ مجله‏ى «تعلیم و تربیت»؛ مجله‏ى رسمى وزارت معارف از سال 1304 تا 1305. سخن حكمت شامل سه هزار و پانصد بیت از اشعار حكمت با مقدمه‏ى سید حسن سادات ناصرى به خط نستعلیق ابراهیم بوذرى، سرزمین هند (1337، نشریه‏ى 515 دانشگاه تهران)، تاریخ ادیان، دیوان جامى (با مقدمه و تصحیح و اهتمام ایشان). گذشته از این مجموعه مقالاتى كه به قلم وى در مجلات مختلف ایران منتشر شده و همه شامل مباحث ادبى و تاریخى است. على‏اصغر حكمت روز دوشنبه سوم شهریور 1359 برابرچهاردهم شوال 1400 ق. در تهران وفات یافت و در شیراز در مقبره‏ى خانوادگى در حضرت عبدالعظیم «باغ طوطى » به خاك سپرده شد. فرزند احمدعلى خان حشمت‏الممالك است كه در 1272 در شیراز تولد یافت. حشمت‏الممالك از مستوفیان شیراز بود. حكمت تحصیلات ابتدائى و متوسطه را در شیراز گذرانید و در رشته‏هاى ادبیات فارسى و عربى مطالعاتى نمود و سپس براى ادامه‏ى تحصیل به تهران وارد شد و ضمن گذراندن مدرسه‏ى آمریكائى، تحصیلات ادبى و فقه و اصول را ادامه داد و نزد حكما و فقهاء درجه اول آن روز مانند مرحوم میرزا طاهر تنكابنى تلمذ كرد. در 1297 وارد خدمات فرهنگى گردید و با نشر مقالات محققانه و تدریس زبان انگلیسى در مدارس متوسطه، كسب شهرت نمود و وارد فعالیت‏هاى سیاسى شد و با كمك عده‏اى از دوستان و همفكران خود، به زعامت على‏اكبر داور حزب رادیكال را بنیانگذارى كردند. تا 1309 در وزارت معارف خدمت مى‏نمود و مشاغلى مانند ریاست كارگزینى، بازرسى و اداره كل معارف را تصدى مى‏نمود. در این سال به تشكیلات جدید داور در دادگسترى وارد شد و پس از چندى براى مطالعه در امور قضائى و ثبتى به اروپا اعزام گردید. حكمت در اروپا وارد دانشكده‏ى حقوق و ادبیات گردید و درجه‏ى لیسانس از هر دو رشته گرفت. مأموریت دیگر حكمت در اروپا، مطالعه در امر آموزش و پرورش دانشگاه بود. وى در این مدت تحقیقاتى درباره‏ى امر تعلیم و تربیت به عمل آورده و مرتباً گزارش آن را به تهران ارسال مى‏داشت. حكمت در شهریور 1312 به تهران احضار شد و در كابینه‏ى ذكاءالملك فروغى ابتدا كفیل و بعد وزیر معارف و رئیس دانشگاه گردید. حكمت در كابینه‏ى جم نیز وزیر فرهنگ بود تا اینكه در شهریور ماه 1317 از خدمت معاف شد. دوران پنج ساله‏ى وزارت فرهنگ على‏اصغر حكمت را باید دوران تحول فرهنگى در ایران نام نهاد. تأسیس دانشگاه تهران، تأسیس دانشسراهاى مقدماتى در سراسر كشور، برگزارى جشن هزاره‏ى فردوسى، تأسیس فرهنگستان ایران، بوجود آوردن پیشاهنگى و تغییر برنامه‏هاى مدارس به اصول تعلیماتى كشورهاى خارج، ایجاد تحول در زبان و ادبیات پارسى، توجه به آثار باستانى و تشكیل موزه‏ى ایران باستان و تربیت كادر آموزشى و انتشار نشریات سودمند و توجه به امر ورزش در مدارس، توسعه و تكمیل مدارس ابتدائى و متوسطه از جمله كارهاى او بود. حكمت پس از معافیت از وزارت فرهنگ، شش ماه بلاشغل بود تا اینكه در اسفند 1317 در ترمیم كابینه‏ى محمود جم، به وزارت كشور منصوب شد. در كابینه‏ى دكتر متین دفترى نیز سمت وزارت كشور را عهده‏دار بود. در خرداد 1319 بار دیگر از خدمت معاف گردید و به كار تحقیق و مطالعه پرداخت. در ترمیم كابینه‏ى فروغى در سى‏ام شهریور 1320، حكمت وزیر بازرگانى و پیشه و هنر شد. در ترمیم دیگر كابینه‏ى فروغى، وزارت بهدارى را بر عهده گرفت. در كابینه‏ى سهیلى نیز همچنان وزیر بهدارى بود. در 1322 در نخست‏وزیرى دوم على سهیلى، وزارت دادگسترى بر عهده‏ى حكمت قرار گرفت. در كابینه‏ى قوام‏السلطنه در سال 1326 وزارت مشاور یافت. در كابینه‏ى ساعد در 1327 وزیر امور خارجه گردید و در دولت زاهدى وزیر مشاور بود. در 1337 در كابینه‏ى دكتر اقبال مجدداً وزیر امور خارجه شد و آنگاه به سفارت ایران در هند مأمور گردید. على‏اصغر حكمت گذشته از اینكه پنج سال در سه كابینه وزیر فرهنگ و رئیس دانشگاه تهران بود، دو نوبت وزیر كشور، دو مرتبه وزیر امور خارجه، یك بار وزیر دادگسترى، دو بار وزیر پیشه و هنر، دو بار وزیر بهدارى، سه دفعه وزیر مشاور و یك بار سفیركبیر بوده است. حكمت در سال 1314 كه وزیر فرهنگ بود، كشف حجاب را اجرا كرد و در روز 17 دى ماه جشنى در دانشسراى عالى منعقد نمود و چادر و حجاب از سر عده‏اى از فرهنگیان برداشت و شاه نیز حجاب همسر و دختران خود را برداشته، در آن مجمع شركت كرد. معلمین و دانش‏آموزان مجبور شدند در مدارس بدون حجاب شركت نمایند و همین مسئله موجب اشاعه‏ى كشف حجاب گردید. اقدام حكمت در این مورد درخور سرزنش بسیار است. وى در كتابى به نام سى خاطره از عصر پهلوى، اقدام خود را در این زمینه نوشته است و نقش خود را در آن دوران به نمایش گذاشته است. پاداش حكمت در این خوشرقصى، این بود كه از كفالت وزارتخانه به وزارت منصوب شد. حكمت در دو نوبت وزارت امور خارجه‏ى خود دست به یك اقدام فرهنگى زد و آن انتشار مجله‏ى وزارت امور خارجه بود كه مقالات تحقیقى و تاریخى زیادى در آن به چاپ مى‏رسید و یكى از منابع مهم سیاست خارجى ایران مى‏باشد. حكمت در اواخر عمر ریاست یكى از مدارس عالى را بر عهده داشت. وى در جوانى با خواهر سردار فاخر حكمت ازدواج كرده و صاحب سه دختر شد. او از روز تأسیس دانشگاه تهران، یكى از اساتید و مدرسین دانشكده‏ى ادبیات و علوم معقول و منقول بود و پیوسته با داشتن مشاغل سیاسى، دقیقه‏اى از حضور در سر كلاس غفلت نمى‏ورزید. داراى تألیفات و تحقیقات بسیارى است كه قسمتى از آن به چاپ رسیده است. ترجمه و تحشیه‏ى تاریخ ادبیات ایران تألیف پروفسور ادوارد براون تحت عنوان از سعدى تا جامى- پارسى نغز، سرزمین هند، نه گفتار در تاریخ ادیان، دو تفسیر یكى از ابوالفتوح رازى و دیگرى از خواجه عبداللَّه انصارى در ده مجلد است. تاریخ ادیان هم از دیگر تألیفات اوست.