مشاهیر ایران و جهان - صادق، صادق

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 14 منبع : شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران (جلد دوم)

معروف به «مستشارالدوله» یكى از رجال معروف معاصر است و در 1242 ش در تبریز تولد یافت. پدرش میرزا جوادخان مستشارالدوله از اعضاى وزارت خارجه بود. تحصیلات مقدماتى را در منزل و زبان فرانسه را نزد پدرش فراگرفت سپس وارد مدرسه‏ى متوسطه گردید. این مدرسه به همت میرزا جوادخان سعدالدوله در تبریز تاسیس شده بود. صادق مدت 9 سال در مدرسه‏ى سعدالدوله به تكمیل تحصیلات پرداخت و چون از آن مدرسه فارغ‏التحصیل شد، در آن تاریخ میرزا محسن‏خان مشیرالدوله سفیر ایران در عثمانى بود. دو خواهرزاده‏ى خود را كه یكى صادق و دیگرى محمدمظاهر بود براى ادامه‏ى تحصیل به استانبول فراخواند. صادق مدتى در مكتب سلطانى استانبول تحصیل نمود و درجه‏ى علمى در حقوق دریافت كرد. در همان موقع پدرش میرزا جوادخان نیز با سمت مستشارى در سفارت ایران در استانبول اشتغال داشت. در سال 1306 ه.ق به استخدام در سفارت ایران در عثمانى درآمد و با سمت تحریر و تقریرنویسى و نیابت مشغول كار شد. ضمنا با مطبوعات استانبول همكارى مى‏نمود و به اقتضاى جوانى مقالاتى علیه استبداد در كشور خود مى‏نوشت. مقالات تند صادق باعث شد كه دائى (سفیركبیر) و پدر (مستشار) و فرزند (نایب) به تهران احضار شدند. ولى زیاد طولى نكشید كه مشیرالدوله به وزارت عدلیه رسید و خواهرزاده‏ى خود را منشى مخصوص نمود و براى او لقب صدیق حضرت گرفت. در سال 1313 ه.ق پدر او درگذشت و به دستور ناصرالدین شاه عنوان مستشارالدوله به فرزندش اعطا شد و صدیق حضرت به محمدمظاهر تعلق گرفت. صادق سپس در معیت امین‏الدوله به آذربایجان رفت و در آنجا با اعیان و اشراف تبریز طرح دوستى و مودت ریخت و چون سالها در استانبول تحصیل نموده و به زبان خارجى نیز آشنائى داشت، لذا غالبا از افكار و عقاید آزادیخواهان در تبریز حمایت و جانبدارى مى‏نمود و از همین لحاظ مرجعیت یافته و مورد توجه مردم قرار گرفت. پس از صدور فرمان مشروطه و انجام انتخابات، مستشارالدوله صادق از طرف اعیان تبریز به نمایندگان مجلس انتخاب شد و در مجلس نیز به اتفاق عده‏اى معدود، مامور تنظیم و تدوین متمم قانون اساسى شدند. پس از به توپ بستن مجلس، مستشارالدوله دستگیر و در باغشاه زندانى شد ولى به شفاعت سعدالدوله وزیر خارجه از باغشاه آزاد و جزو درباریان محمدعلى‏شاه گردید و منشى و مترجم همایونى شد. در انتخابات دوره‏ى دوم، صادق از طرف مردم تبریز و تهران نماینده شد ولى نمایندگى مردم تهران را قبول كرد و در انتخابات هیئت رئیسه به ریاست مجلس انتخاب گردید. صادق در این سمت در رفع اختلاف بین ستارخان و باقرخان از یكطرف با مخبرالسلطنه والى آذربایجان نقش میانجى داشت و به دعوت صادق، ستارخان و باقرخان به تهران آمدند و ابتدا در منزل سردار اسعد و بعد در پارك اتابك سكونت گزیدند. صادق به ستارخان علاقه‏اى خاص داشت و هفته‏اى چند بار به ملاقات و دیدار او مى‏رفت و او را گرامى و معزز مى‏داشت. در اواخر دوره‏ى مجلس، از نمایندگى استعفا داد و وارد هیئت دولت گردید و در كابینه‏ى پنجم محمدولى‏خان تنكابنى در 20 اسفند 1289 وزیر داخله شد. در ترمیم این كابینه باز وزارت داخله را عهده‏دار گردید. در كابینه‏ى سوم صمصام‏السلطنه، وزیر علوم و اوقاف بود. در ترمیم همان كابینه به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. در كابینه‏ى اول علاءالسلطنه همچنان وزیر پست و تلگراف بود. در 23 اسفند 1293 ش مشیرالدوله رئیس‏الوزراء، وزارت داخله را به عهده‏ى مستشارالدوله گذاشت و در كابینه‏ى سوم صمصام‏السلطنه، وزیر علوم و اوقاف بود. در ترمیم همان كابینه به وزارت پست و تلگراف منصوب شد. در كابینه‏ى اول علاءالسلطنه همچنان وزیر پست و تلگراف بود. در 23 اسفند 1293 ش مشیرالدوله رئیس الوزراء، وزارت داخله را به عهده‏ى مستشارالدوله گذاشت و در كابینه‏ى پنجم مستوفى‏الممالك، وزیر فوائد عامه بود. در خرداد 1296 براى بار چهارم وزیر داخله شد و در این هنگام ریاست دولت با علاءالسلطنه بود. در آن تاریخ كمیته‏ى مجازات با ترور و آدمكشى، رعب عجیبى در دلها افكنده بود و مخفیانه دستورالعملهائى براى وزراء فرستادند كه مطابق آن عمل نمایند و عده‏اى را از كار بركنار سازند. از جمله به صادق تكلیف شده بود كه عدل‏الملك دادگر معاون وزارت داخله را بركنار سازد. از جمله به صادق تكلیف شده بود كه عدل‏الملك دادگر معاون وزارت داخله را بركنار سازد. صادق زیر بار این تصمیم نرفت و چند تن از وزراء را با خود همدست نمود و لاجرم درصدد كشف كمیته برآمد كه ناگاه كابینه علاءالسلطنه ساقط و صادق نیز بیكار ماند. در سال 1297 صادق با كمك عده‏اى از دوستان خود، به تشكیل جمعیت ودادیون پرداخت. اعضاى برجسته‏ى این جمعیت عبارت بودند از مستشارالدوله صادق، محتشم‏السلطنه اسفندیارى، میرزا اسمعیل‏خان ممتازالدوله و مرتضى ممتازالملك. این جمعیت هنگام طرح و امضاى قرارداد 1919 علم مخالفت با آن برافراشتند، در حالى كه روزنامه‏ى رعد معتبرترین نشریه روز از قرارداد حمایت مى‏كرد، این جمعیت مبارزات خود را علیه دولت و قرارداد آغاز كرد. وثوق‏الدوله نخست‏وزیر و عاقد قرارداد كه با قدرت خاص اختیارات را در دست گرفته بود، به پراكنده كردن جمعیت و دادیون همت گماشت و كارگردانان اصلى آن از جمله مستشارالدوله صادق را به كاشان تبعید نمود. مستشارالدوله در مدت حكومت وثوق‏الدوله تبعیدا در كاشان به سر مى‏برد. بالاخره كابینه‏ى قرارداد ساقط شد و مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت و تبعیدشدگان كاشان به تهران آمدند. صادق با كودتاى 1299 مصدر كارى نشد و روز سوم حوت 1299 جزو بازداشت‏شدگان قرار گرفت و در حكومت صد روزه‏ى سید ضیاءالدین در زندان به سر مى‏برد. پس از آزادى از زندان همچنان بدون كار مى‏زیست تا اینكه در كابینه‏ى دوم سردار سپه در فروردین 1303 ش وزیر معارف و علوم و اوقاف گردید. مستشارالدوله در انتخابات موسسان اول به نمایندگى مجلس رسید و در انتخابات هیئت رئیسه با اكثریت ضعیفى به ریاست مجلس موسسان انتخاب شد. موسسان اول چند ماه از متمم قانون اساسى را اصلاح نمود. در 1309 ش به جاى ذكاءالملك فروغى به سفارت ایران در تركیه منصوب شد. در آن تاریخ هر دو كشور سعى داشتند به منظور حفظ حسن ارتباط، سفرائى به كشور یكدیگر اعزام دارند كه داراى شخصیت سیاسى و ملى باشند. از این نظر به جاى ذكاءالملك فروغى كه در گذشته كرارا وزیر و یك بار نخست‏وزیر بود، مستشارالدوله كه كرارا وزیر و یكبار رئیس مجلس بود، اعزام گردید. در این ماموریت توانست بر حسن روابط بر كشور بیفزاید و موجبات مسافرت رضاشاه را به كشور تركیه فراهم سازد. صادق پس از 5 سال توقف در تركیه، به تهران احضار گردید و به نیابت تولیت مدرسه عالى سپهسالار انتخاب شد. این ماموریت طولى نكشید كه صادق در زمره‏ى بازنشستگان وزارت خارجه درآمد. پس از شهریور 1320 و آزادى نسبى كه در كلیه‏ى شئون ایران پیدا شد، بار دیگر بازیگران صدر مشروطه در صحنه‏ى سیاسى ایران ظاهر شدند. وكلاى آذربایجان و عده‏ى زیادى از نمایندگان سایر شهرها اظهار تمایل به زمامدارى صادق نمودند ولى قوام‏السلطنه اكثریت داشت و غالب نمایندگان مایل به زمامدارى او بودند. در مردادماه 1321 قوام‏السلطنه از مجلس راى اعتماد گرفت و براى اینكه آراء نمایندگان آذربایجان را نیز جلب كند، در تشكیل دولت خود از دو تن از رجال سالخورده صدر مشروطه دعوت به همكارى نمود. این دو عبارت بودند از حكیم‏الملك و مستشارالدوله صادق كه هر دو با سمت وزیر مشاور، داخل كابینه‏ى قوام‏السلطنه شدند. دولت قوام‏السلطنه در این دوره با مشكلات فراوانى روبرو بود. وقایع 17 آذر و آتش زدن خانه‏ى وى موجب شد كه دولت سقوط كند و قوام مجددا جاى خود را به سهیلى داد. مستشارالدوله به عنوان یك رجل صدر مشروطه مترصد فرصت بود. چندى مورد تمایل نمایندگان دست چپى قرار گرفت لیكن آراء لازم را براى نخست‏وزیرى به دست نیاورد. هنگامى كه سهام‏السلطان بیات به ریاست دولت رسید، صادق نیز در مجلس 45 راى داشت. در سال 1328 پس از تشكیل مجلس سنا، مستشارالدوله سناتور انتصابى آذربایجان شد. در آن روز سیدمحمد تدین و عدل‏الملك دادگر و مستشارالدوله صادق كه هر یك زمانى بر مجلس شوراى ملى ریاست مى‏نمودند، كاندیداى ریاست مجلس بودند ولى تقى‏زاده سوداى چنین كارى را داشت و با میانجیگرى حكیم‏الملك، صادق از ریاست مجلس به نفع تقى‏زاده كنار رفت و تقى‏زاده كه به عنوان مرشد آذربایجان خطاب مى‏شد، به ریاست مجلس سنا رسید. مستشارالدوله صادق در سال 1332 در سن 88 سالگى در تهران درگذشت و طومار زندگانیش كه در دوران شش پادشاه مصدر خدمات مهم بود، درهم پیچیده شد و در مقبره‏ى ظهیرالدوله مدفون گردید. صادق صادق ملقب به مستشارالدوله از رجال اواخر قاجاریه و اوایل دوره پهلوى (قر. 24 ه.). وى چهارمین رئیس مجلس شوراى ملى ایران بود و مكرر به وكالت و سناتورى رسیده.