مشاهیر ایران و جهان - وزیری‏تبار، حسینعلی

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 14 منبع : مردان موسیقی سنتی و نوین ایران (جلد اول)

یكى از پدیده‏هاى ناشى از نفوذ و رخنه‏ى موسیقى غرب در هنر موسیقى ایران، ورود سازهاى اروپایى است. در تاریخ یكصد سال اخیر موسیقى ایران، نوازندگانى پیدا شدند كه روى سازهاى غربى موسیقى ملى خود را نواختند و از بین آنها، هنرمندان مشهورى نیز برخاستند. اكنون تنها ویولن است كه رواج و رونق خود را در حال حاضر همچنان در موسیقى ایران حفظ كرده است و باقى آنها كم‏كم به حیطه‏ى فراموشى سپرده شده‏اند و چون دیگر نوازندگانى مثل قدیم وجود ندارند و اگر هم تنى چند باشند فعالیت چشمگیرى ندارند كه كار آنها را ادامه دهند. مهمترین عامل در این میان، ریشه نداشتن و عدم سابقه تاریخى این سازها در فرهنگ و «سنت» ما است كه این سازها و نوازندگانش را پدیده‏هایى خاص در برهه‏اى از تاریخ مى‏سازد پدیده‏هایى كه فقط یكبار تكرار مى‏شوند. حسینعلى وزیرى تبار، نوازنده‏ى چیره‏دست معاصر ما نیز از این دست بود، مردى كه در كار خود یگانه و كم‏نظیر شاید بى‏نظیر بود، شریف و پاك و فروتن و بى‏ادعا زیست، به موسیقى و هنر میهنش خدمت و در قدرنشناسى جان سپرد و تا حال كه 31 سال از فوت او مى‏گذرد یادى و تجلیلى از او نشده است و اگر روح‏اللَّه خالقى هنگام درگذشت او، براى بزرگداشت مقام هنرى‏اش چند صفحه‏اى ننوشته بود، شاید همین مقدار اطلاعات از زندگى و آثار او نیز در دست نمى‏ماند. حسینعلى وزیرى‏تبار، به سال 1285 در تهران متولد و فرزند «مبصر همایون» بود. از كودكى به موسیقى علاقه داشت و خواستار تحصیل در مدرسه موزیك نظام آن زمان شد. پدرش با اصرار زیاد موفق شد كه «سرهنگ نصراللَّه خان مین‏باشیان»، سرپرست مدرسه را (كه خود از موسیقیدانان نامى آن زمان بود) متقاعد كند تا پسر را در مدرسه بپذیرد. وزیرى‏تبار كوچك، هنرجوى جدى و ساعى مدرسه موزیك نظام شد و در آنجا مبانى علمى موسیقى مغرب زمین را آموخت و وارد دسته‏ى موزیك شد. در سال 1307 كه «مدرسه موسیقى دولتى» تشكیل شد، او هم دوباره به تحصیل پرداخت و با جدیت بسیار به تكمیل معلومات خود در ساز تخصصى‏اش- «قره‏نى» پرداخت. كلارینت از جمله سازهاى بادى غربى است كه در اصطلاح فارسى «قره‏نى» نامیده مى‏شود. «قره» به زبان تركى به معنى سیاه است و ظاهراً این اسم از رنگ بدنه‏ى آن گرفته شده است. وزیرى تبار با كلاربیت مشغول نواختن تمرینات و قطعات كلاسیك موسیقى مغرب زمین شد كه این دوران براى پیشرفت تكنیك و چیرگى فنى وى بر این ساز بسیار مؤثر بود. در عین حال، با ابراهیم‏خان منصورى- نوازنده‏ى مشهور ویولن در آن زمان نیز محشور بود، از او ردیفها را مى‏آموخت و مى‏كوشید آوازهاى ایرانى را با ساز خود بنوازد. كسانى كه اهل فن هستند مى‏دانند كه ساختمان ویژه‏ى كلارنیت، نواختن موسیقى روى آن را اگر نه غیرممكن، لااقل بسیار مشگل مى‏سازد. زیرا این ساز براى موسیقى ایرانى ساخته نشده و فاقد فواصل مخصوص آن است. از طرفى مانند پیانو یا ویولن نیز داراى سیستم كوك اختصاصى نیست و نوازنده باید با كنترل بسیار دقیق و ریاضت مآبانه‏ى لب و نفس، فواصل مربوط به موسیقى ایرانى را از آن استخراج كند. وزیرى‏تبار مشهورترین و موفق‏ترین نوازنده (و شاید تنها نوازنده) كلارنیت در آن زمان شد و نه تنها تا هنگام فوت، بلكه تا حال نیز یكتا مانده است. او به ساكسیفون و ویولن هم آشنا بود و دومى را تا اندازه‏اى مى‏نواخت. موفقیتهاى او در موسیقى، موقعیتهایى مساعد را براى او پیش آورد. در آن ایام اداره‏ى آموزش و پرورش شهر بین‏النهرین تقاضاى اعزام یك هنرآموز موسیقى جهت تدریس در مدارس آنجا را كرد و «سالار معزز» از میان هنرجویان، وزیرى تبار را برگزید و او در سال 1310 وارد آنجا شد. ابتدا به شهر «كاظمین» وارد شد و در «دبستان اخوت ایران» مشغول تعلیم موسیقى (از نوع مارش و سرود و مبانى علمى موسیقى غربى) به دانش‏آموزان شد. او در آموزگارى بسى توانا بود به طورى كه شاگردان او پس از چند ماه، در جشنى كه در شهر «كربلا» جهت كلیه‏ى دانش‏آموزان بین‏النهرین برپا شده بود شركت كردند و در آن شهر مذهبى، با آغوش باز و شوق بسیار از موسیقى محصلین استقبال شد. پس از مراجعت به تهران، وزیرى‏تبار چون طلبه‏اى جدى، باز تحصیلات خود را در هنرستان عالى موسیقى دنبال كرد. در سال 1315 دوره متوسطه هنرستان را به پایان رسانید و به اخذ دیپلم توفیق یافت و متعاقباً پس از آن، به سمت هنرآموز موسیقى در مدارس بزرگ شهر شیراز منصوب شد. وزیرى‏تبار به شیراز زیباى آن زمان دلبستگى بسیار یافت و به طور جدى‏ترى به موسیقى پرداخت. هنرجویان متعددى را تربیت كرد، تمرین خود را بیشتر كرد، كار آموزشگاهها را سر و صورت داد، اركسترى از شاگردان زبده‏ى خود ترتیب داد و با ساختن قطعاتى شیوا، به دادن كنسرتهایى اقدام نمود. هرچند كه او خود را نوازنده مى‏دانست و ادعاى آهنگسازى نداشت ولى نواهایى كه گهگاه به وسیله‏ى او ساخته مى‏شد از نظر ذوق عمومى بسیار قابل توجه بود و او هم كوشش مى‏كرد ساخته‏هایش از حدود موسیقى ملى بیرون نباشد. یكى از آنها تصنیفى است «در بیات اصفهان» كه شعر آن اثر «پاك‏بین» است. با این مطلع: اى گلستان بوستان جهان، مایه‏ى امیدم حاصلى غیر غم از تو در زندگى ندیدم دیگرى قطعه‏ى «به یاد تو» است كه به مناسبت هفتصدمین سال وفات سعدى در «همایون» ساخته شده است و با شعر معروف این شاعر نامدار «اى كاروان آهسته ران كارام جانم مى‏رود». اما مشهورترین آنها، آهنگ «به یاد شیراز» است كه بر روى شعر حافظ شده است: بارها گفته‏ام و بار دگر مى‏گویم كه من دلشده این ره نه بخود مى‏پویم این آهنگ با اركستر خود وزیرى‏تبار و با تكنوازى وى، بارها در شهر شیراز اجرا شد و با استقبال شدید مردم روبرو گشت. در سالهاى بعد، توسط «انجمن موسیقى ملى» اجرا گشت و در سالهاى بعد، با اتحاد برنامه‏ى گلها، توسط اركستر رادیو همراه با آواز بنان اجرا گشت كه نواز آن موجود است و نت آهنگ (به همراه شعر آن) در اولین شماره مجله موسیقى رادیو در سال 1336 چاپ شده است. از جمله خدمات كه وزیرى‏تبار در شیراز انجام داد، آشنا ساختن موسیقیدانهاى دوره‏گرد به تكنیك صحیح موسیقى بود كه عدم اطلاع آن موجب تنزل هنر مى‏گردید. در سال 1320 به تهران آمد و هنرآموز موسیقى در آموزشگاهها شد. در همین سال به سمت نوازنده در «اركستر نوین» در رادیو تهران به كار پرداخت. نواى كلارینت وى كه در این هنگام از رادیو پخش مى‏شد خواستاران بسیار پیدا كرد. علاوه بر آن، در اركستر «انجمن موسیقى ملى» و اركسترهاى «اداره موسیقى كشور» نیز به عنوان همنواز و گاه تكنواز كلارنیت شركت داشت. در این اركسترها، ساز وزیرى‏تبار به قدرى عالى و درخشنده و متشخص بود كه مثل لطیف‏ترین آهنگهاى طبیعى به دل مى‏نشست و روحیه و لطف و ظرافت به خصوصى به آنها مى‏داد. از خصایص ویژه‏ى ساز وزیرى‏تبار، صدادهى درخشان و بى‏نقص و احساس قوى و لطیف آن بود و شگفتا كه این صفات عالى در نوازندگى وى، حتى تا آخرین ماههاى كار وى نیز نقصان نیافت. وى كه چندین صفحه نیز به تنهایى تكنوازى كرده است كه مشهورترین آنها «آواز همایون» است. روح‏اللَّه خالقى در «سرگذشت موسیقى» (جلد دوم) مى‏نویسد: «در یكى صفحات مدرسه‏ى عالى موسیقى، حسینعلى وزیرى‏تبار با قره‏نى همایون نواخته است كه پس از سالها هنوز كسى نتوانسته است اجراى چنین آواز مشكلى را با چنین سازى از عهده برآید». البته باید دانست كه قبل از وزیرى‏تبار نیز كمسانى در این ساز ذوق‏آزمایى كرده‏اند كه نمونه‏هاى معدودى از آثارشان موجود است. مشهورترین آنها «قلى‏خان یاور» است كه چند صفحه از او به یادگار مانده و نمودار كمال لطف و مهارت وى در این ساز مى‏باشد. صفحات وى از نمونه‏هاى اولین دوره ضبط صفحه در ایران (مربوط به اواخر سلسله‏ى قاجاریه) است. وزیرى‏تبار از سال 1328، هنرآموز موسیقى در هنرستان موسیقى ملى بود. در رادیو، پس از افتتاح برنامه‏ى گلها با نوازندگانى چون: ابوالحسن صبا، مرتضى محجوبى، حسین تهرانى، نصراللَّه زرین پنجه، جواد معروفى، غلامحسین بنان و عبدالعلى وزیرى همكارى كرد و آثارى از خود به جاى گذاشت. به غیر از ساخته‏هاى خود كه با بنان اجرا كرده است، با آواز چند تن از خوانندگان كلارینت نواخته است. از جمله آنها نوارى است از سلسله برنامه‏هاى گلهاى رنگارنگ كه در آن، پس از اجراى تصنیف بسیار زیباى «نواى نى» (از مرتضى محجوبى)، به همراه آواز بنان در مایه‏ى «دشتى» نواخته است و در مقام خود از عهده برآمده است. هرچند كه خود اعتقاد داشت اجراى كامل یك آواز كلاسیك ایرانى روى قره‏نى چندان مطلوب نیست و گذشته از محدودیتهاى ساز، شنونده را نیز نمى‏تواند مطلوب باشد ولى از نواختن آنها عاجز نبود و هیچ كدام از شاگردانش نیز نتوانستند به پاى وى برسند. همزمان با او افرادى مانند سلیم فرزان (كه او نیز نوازنده‏ى مشهورى بود) و ولى‏اللَّه البرز و رضا گلشن نیز در این ساز كار كرده بودند لیكن به تصدیق اساتید، كسى وزیرى‏تبار نشد. از جمله خدمات بى‏نظیر او، زحمت و كوشش فراوانى است كه وى در تربیت «اركستر نابینایان» كشید. در اوایل دهه‏ى 1330، سازمان خدمات اجتماعى كشور درصدد برآمدند كه فقرا، متكدیان و نابینایان بى‏بضاعت را كه قادر به كار نبودند جمع‏آورى كرده، پس از معالجات لازم و تربیت و تعلیم لازم آنان را به كارهاى مناسب بگمارند. در میان رشته‏هاى تدریسى در این مؤسسه (كه به نام كانون كار و آموزش معروف بود) رشته‏ى موسیقى نیز وارد شد و وزیرى‏تبار را به سرپرستى آنجا گماردند. حوصله‏ى بیش از حد و عواطف عمیق وى به این گروه، باعث شد كه تمام انرژى خود را به طور دائم صرف آموزش نابینایان كند، در طى یك سیستم تعلیمى بسیار طاقت‏فرسا وزیرى‏تبار موفق شد كه به بسیارى از هنرجویان روشندل در آنجا نواختن بعضى آلات موسیقى را تعلیم دهد. اولین دسته اركستر نابینایان 25 نفر بود كه بعدها بیشتر شد. روح‏اللَّه خالقى مى‏نویسد: «وزیرى‏تبار در هنرستان موسیقى ملى هشت سال سمت هنرآموزى داشت و بهترین مربى بود. تمام شاگردان را شیفته خود كرده بود، با آنها مثل دوست رفتار مى‏كرد و جملگى او را از جان و دل دوست داشتند. هنگامى كه در كانون كار و آموزش تدریس مى‏كرد به قدرى به این نابینایان علاقه داشت كه روز مرگ او، همه در ماتمش چنان مى‏گریستند كه گویى بهترین پشتیبان و ارجمندترین پدر روحانى خود را از دست داده بودند». محیط نامناسب و تاریك اجتماع آن روز و سیاستهاى غلط و فرساینده دستگاه اداره رادیو، وزیرى‏تبار را بیش از ظرفیتش آزار داد و او را ناامید و خسته كرد. با این حال هنوز هم فعالیت داشت و در كار خویش اهتمام مى‏ورزید. وى قبل از مرگ به مدت چند ماه بیمار و بسترى بود و عوارض ناشى از اوره و چربى خون، وى را از پاى درآورد و پیشنهاد مسافرت به آلمان براى معالجه را نیز نپذیرفت. تا این كه در نیمه شب پنج‏شنبه 23 مرداد 1337 درگذشت. در یك طبقه‏بندى دقیق، وزیرى‏تبار از دسته موسیقیدانانى است كه پدیده‏ى ایجاد موزیك نظام و دنباله‏ى منطقى آن به صورتهاى مختلف در سالهاى بعد است. در آن دوران، سرپرستان موزیك نظام همچون «مین‏باشیان» به موسیقى كلاسیك غربى و موسیقى ایرانى هر دو، وارد و آشنا بودند (هر چند كه نزدیكى‏شان با موسیقى غرب از هر جهت بیشتر است). از سال 1302 نوع جدیدى از موسیقى ایرانى به وسیله علینقى وزیرى مطرح شد (كه بر پایه‏ى اصول علمى موسیقى مغرب زمین بود)، ادامه‏ى منطقى این نوع موسیقى در اركسترهاى انجمن موسیقى ملى و اركستر گلهاى رادیو، با تغییراتى چند، دوام یافت. وزیرى‏تبار هر چند كه شاگرد مستقیم كلنل نبود و با مدرسه عالى موسیقى و اركسترش به عنوان همكار فعالیت داشت، لیكن مى‏توان با در نظر داشتن ملاحظاتى او را تقریباً از همین دسته به شمار آورد. هر چند كه خصوصیات دیگر وى (كه جاى پرداختن آنها در این مقاله كوچك نیست)، او را به عنوان یك پدیده‏ى یكتا نمودار مى‏سازد. از او چهار فرزند به نامهاى گیتى، همایون، هدایت و هایده باقى مانده است كه همه اهل موسیقى هستند.