مشاهیر ایران و جهان - وزیری، علینقی

ملیت :  ایرانی   -   قرن : 3 منبع : اثرآفرینان (جلد اول-ششم)

(1358 -1265 ش)، موسیقیدان. معروف به كلنل وزیرى. در تهران به دنیا آمد. در پانزده سالگى تار را نزد دایى خود، حسینعلى خان، فراگرفت و بعد نزد درویش خان و آقا حسینقلى رفت و از شاگردان ممتاز آنها گردید. وى چندى نیز نزد یاور خان، كه سرپرست موزیك نظام بود، مقامات موسیقى و نت را آموخت. وزیرى مدت سه سال در پاریس و دو سال در آلمان علم هماهنگى (هارمونى) و خط نت و دیگر اصول موسیقى غرب را فراگرفت و از هنرستان موسیقى برلن فارغ‏التحصیل گردید. پس از بازگشت به ایران، در 1302 ق به تأسیس مدرسه‏ى عالى موسیقى در تهران همت گماشت كه از جمله شاگردان آن مدرسه، روح‏اللَّه خالقى، ابوالحسن صبا، موسى معروفى، جواد معروفى و حشمت سنجرى بودند و یك سال بعد اقدام به تأسیس كلوپ موزیكال، جهت اجراى كنسرت نمود. او در 1307 ش ریاست مدرسه موزیك (هنرستان عالى موسیقى) را به عهده گرفت و در 1308 ش مدرسه‏ى صنایع ظریفه را در رشت دایر نمود و مدیریت آنجا را به ابوالحسن صبا سپرد. كلنل وزیرى در 1315 ش با سمت استادى در دانشگاه تهران به تدریس تلفیق شعر و موسیقى، تاریخ هنر، آیین نمایش و زیبایى‏شناسى پرداخت و بعدها اركستر نوین را نیز براى رادیو دایر كرد. وى در 1350 ش به استادى ممتاز دانشگاه برگزیده شد. وزیرى در بسیارى از زمینه‏هاى موسیقى مبتكر بود كه از آن جمله مى‏توان به ایجاد موسیقى چند صدایى، نوشتن ردیف موسیقى ایرانى به خط نت بین‏المللى، تعیین گام‏هاى موسیقى ایرانى، ذكر ویژگى‏هاى ردیف و ساختن قطعات ابتكارى اشاره كرد. او بعد از عارف، نخستین كسى بود كه موسیقى ایران را از انزوا بیرون آورد و در دسترس عام به طور علمى قرار داد. وى در نواختن تار، ویولن، سه تار، پیانو و خواندن آواز مهارت داشت. بعضى از موسیقیدانان بزرگ ایران معتقدند كه استاد علینقى وزیرى پدر موسیقى جدید ایران است. از آثار وى: آهنگهاى «به سوى تخت»؛ «مارش ظفر»؛ «مارش ایران»؛ «مارش اصفهان»؛ «بندباز»؛ تك‏نوازى «دخترك ژولیده»؛ «نیمه شب»؛ «خریدار تو»؛ «شكایت نى»؛ سمفونى شوم به نام «سمفونى نفت» و اپرت‏هاى «دایى كچل» و «گلرخ». از آثار نمایشنامه‏اى وى: «خانم خوابند»؛ «تشك پر قو». از آثار چاپى وى: «دستور تار»؛ «در عالم موسیقى و صنعت»؛ «سرودهاى مدارس»؛ «دستور ویولن»؛ «موسیقى نظرى»؛ «دستور جدید تار»؛ «زیبایى‏شناسى»؛ «تاریخ هنرهاى مصور».[1] كلنل وزیرى فرزند موسى، افسر قزاق، در نهم مهرماه سال 1265 خورشیدى در تهران چشم به جهان گشود. در پانزده سالگى نزد دایى خود حسینعلى خان، به فراگرفتن تار پرداخت و به توصیه‏ى او، نواختن ویولن را هم آغاز كرد و مدتى هم نزد درویش خان به تعلیم گرفتن تار مشغول شد و از شاگردان ممتاز آقا حسینقلى و درویش‏خان گشت. وزیرى پس از چندى نزد یاور آقاخان یا یاور آناخان كه سرپرست موزیك نظام بود مقامات موسیقى و «نت» خوانى را یاد گرفت و همین آشنایى با «نت» بود كه او را براى شناخت موسیقى اروپایى روانه دیار فرنگ كرد و مدت سه سال در پاریس و دو سال در آلمان، «علم هماهنگى» یا «هارمونى» و اصول دیگر موسیقى غرب و خط «نت» را آموخت و با این نوشته‏ها و اندوخته‏هاى گرانبها به وطنش ایران بازگشت و براى روشن كردن چراغ خاموش و از كار افتاده‏ى موسیقى ایران، با عزم و اراده‏ى راسخ و همتى مردانه قد علم كرد و نه تنها به موسیقى مرده و از میان رفته ایران جان داد، بلكه تا آنجا كه از قدرت یك فرد عادى خارج است آن را پرورش داد و بزرگ كرد و به همین جهت تمام موسیقدانان ایران متفق‏القولند كه استاد علینقى‏خان وزیرى را باید پدر موسیقى جدید ایرانى دانست كه گذشته از حقوق پدرى، «حق حیات» هم به گردن فرزند خود دارد زیرا نه تنها آن را تقریبا از «عدم» به وجود آورده بلكه به روح مرده و از كار افتاده‏ى آن نیز نیرو و نشاط تازه‏اى بخشیده است. استاد وزیرى اولین پایه‏گذار موسیقى جدید ایران بعد از انقلاب مشروطیت بود كه ردیفهاى: آقا میرزا عبداللَّه و آقا حسینقلى را نوشت و براى اولین بار تعلیم صحیح ویولن را به عهده گرفت و به شاگردانش آموخت كه نواختن ویولن از كمانچه جدا مى‏باشد. علینقى وزیرى شاگردانى را تربیت كرد كه هر یك از آنها در موسیقى ایران از اساتید فن گشتند كه از میان آنها مى‏توان از: ابوالحسن صبا، روح‏اللَّه خالقى، موسى معروفى، جواد معروفى، حسینعلى ملاح و فروتن راد نام برد. استاد وزیرى در ساختن و پرداختن مارشهاى ملى و میهنى زحمات فراوانى كشید و قطعاتى مانند: «خاك ایران»، «اى وطن» و «مارش ظفر» را ساخت و بعد از عارف نخستین كسى بود كه موسیقى ایران را از انزوا بیرون آورد و در دسترس عامه به طور علمى قرار داد. زنده‏یاد كلنل وزیرى، براى شناساندن موسیقى اصیل و سنتى، كشور چه در داخل ایران و چه در خارج آن فعال و كوشا بود به طورى كه علاوه بر كنسرتهاى متعددى كه در سراسر كشور برپا مى‏كرد از هر فرصتى جهت شناسایى موسیقى ملى ایران استفاده مى‏برد و زمانى كه شادروان بدیع‏زاده، جهت پر كردن صفحه و كارهاى مربوط به موسیقى عازم هندوستان گردیده بود، طى نامه‏اى كه در ذیل آمده از وى خواسته كه ببیند به چه مسائلى مى‏توان در آن كشور موسیقى ایران را شناساند و كنسرتهایى برپا كرد؛ مقدمات آن را وى فراهم آورد. آثار وزیرى: 1- آثار بى‏آواز: به سوى تخت، مارش ظفر، مارش ایران، مارش اصفهان، بندباز، دخترك ژولیده، حاضرباش، ژیمناستیك موزیكال، دزدى بوسه، رقص دختر من و تنها اثر سنفنیك موسوم به سنفونى شوم و آخرین اثر ایشان به نام «سنفونى نفت». 2- موسیقى با آواز: این بخش تشكیل مى‏شود از سرودها و ترانه‏ها مانند: سرودهاى پاینده ایران، سرود مهر ایران و آهنگهایى كه رویش شعر شاعران متقدم نهاده است، مانند: خریدار تو، شكایت نى، نیمشب و غیره. 3- اپرتها، مانند: اپرت دایى كچل، اپرت گلرخ، اپرت شوهر بدگمان و غیره. 4- نمایشنامه‏ها، مانند خانم خوابند و نمایشنامه‏ى تشك پرغو. موسیقیدان. تولد: 1266، آبادان. درگذشت: 18 شهریور 1358. على‏نقى وزیرى، فرزند موسى، از چهارده سالگى با نواختن شیپور كه وى آن را از شیپورچى‏هاى قزاقخانه آموخته بود، با موسیقى آشنا شد. وزیرى در نواختن تار نیز از محضر دو استاد موسیقى زمان خود، میرزا حسینقلى‏خان و غلامحسین درویش فراگرفت. وزیرى در سال 1297 با یارى صمصام‏الملك (مصطفى‏قلى بیات) و به همراه وى ابتدا به پاریس و سپس به برلین رفت و مدت پنج سال در این دو شهر به تحصیل و تجربه در علوم متعارف موسیقى غرب و در كنسرواتوارها به تمرین ویولن و پیانو پرداخت. او دوره‏ى آواز را هم گذراند و در این رشته موفق به گرفتن دیپلم شد. دستورنامه‏ى تار او اولین كتابى است كه در رشته‏ى موسیقى ایرانى به شیوه‏ى علمى نوشته شد، این كتاب در سال 1302 در برلین به چاپ رسید. وزیرى مدرسه‏ى عالى موسیقى را در سال 1302 كه به ایران بازگشت تأسیس كرد و در سال 1303 كلوپ موزیكال را دایر كرد. على‏نقى وزیرى، تأملات و یافته‏هاى ویژه‏ى خود را در زمینه‏ى فرهنگ، اندیشه و موسیقى و تئاتر در ایران طى چهار جلسه سخنرانى از 17 تا 24 تیرماه 1304 بیان كرده كه سعید نفیسى آنها را در یك مجموعه انتشار داده است. مدرسه‏ى عالى موسیقى بعدها به هنرستان موسیقى تبدیل شد. چاپ كتاب‏هاى متعدد و كنسرت‏ها و اپرت‏هاى فراموش نشدنى و ضبط صفحات گرامافون از آثار اكسترالى است كه از مدرسه‏ى عالى موسیقى به یادگار مانده است. وزیرى از سال 1314 كه حاضر نشد اركستر مدرسه را براى نوازندگى در یك میهمانى دربارى شركت دهد و از كار بركنار شد، به عزلت و خانه‏نشینى كشانده شد. با استفاده از این فرصت كار تحقیقى خود را در زمینه‏ى ربع پرده و فواصل و مدها و هارمونى‏هایى را كه روى آنها تشكیل مى‏گردند، به انجام رساند. هیئت علمى دانشگاه تهران به اعتبار این اثر وى را به عنوان استاد كرسى هنر و زیباشناسى، به تدریس در دانشگاه مأمور كرد و او سى و شش سال تمام در این مقام به تدرس و تحقیق اشتغال داشت. از آثار اوست: تاریخ عمومى هنرهاى مصور قبل از تاریخ تا اسلام (1337، جلد دوم این كتاب به قرون وسطى و دوران اسلامى مى‏پردازد: 1340)؛ خواندنى‏هاى كودكان (دفتر سوم، 1326)؛ در عالم موسیقى و صنعت (1304)؛ زیباشناسى تحلیلى (پى‏یر كاستلا، 1336)؛ زیباشناسى در هنر و طبیعت (1329)؛ دستور جدید تار و سه‏تار، دستور ویولن (در دو جلد)؛ سرودهاى مدارس (دفتر اول، 1312)؛ سرود براى كودكان از پندهاى سعدى و موسیقى نظرى (سه جلد، 1313). وزیرى پس از شهریور 1320 به ریاست اداره‏ى موسیقى كشور و مجله‏ى «موسیقى» و اداره‏ى رادیو مأمور شد. اما چون با مخالفت‏ها و كارشكنى‏ها مواجه شد دوباره به دانشگاه برگشت و تا پایان زندگى به تدریس در آن ادامه داد. وزیرى اولین پایه‏گذار موسیقى جدید ایران بعد از انقلاب مشروطه است و نخستین كسى است كه براى اولین بار ردیف میرزا عبدالله و آقا حسینقلى را نوشته است. وى نشان داد كه تار قدرت بیانى وسیع و امكانات فنى فراوانى دارد. در صفحاتى كه از او به جاى مانده، مانند: «بندباز»، «دخترك ژولیده»، «حاضر باش»، «ردیف هاى عالى» ثابت كرد كه قابلیت اجرایى چند صدایى داشته و قدرتى كه در حد گیتار دارد. او با حفظ تمامى خصوصیات موسیقى ایرانى، قطعاتى ساخت كه بر خلاف گذشته چند صدایى بود. از جمله قطعات چند صدایى كه وزیرى براى آواز و اركستر نوشت مى‏توان از «نیمه شب»، «بر غزل حافظ»، «دلتنگ»، «دختر ناكام»، «دو عاشق»، «گرایلى»، «خریدار تو»، «شكایت من» و... نام برد. وزیرى با باید پایه‏گذار موسیقى جدید دانست. چه، نخستین بار بر مبناى اشعار حماسى فردوسى سرودهایى براى مدارس ساخت. وى همچنین دو تابلو موسیقیایى و دو پانتومیم به نام‏هاى «قالیچه‏ى كرمان» و «رؤیاى حافظ» و دو پانتومیم به نام‏هاى «دزد بوسه و لاسیها» و اپرت «گلرخ و شوهر بدگمان» نوشت كه از لحاظ چند صدایى و مدولاسیون تحولى در موسیقى ما به حساب مى‏آیند. او در ساختن و پرداختن سرود ملى نیز فعالیت كرد و قطعاتى مانند «اى وطن»، «خاك ایران» و «مارش ظفر» را ساخت.