تعزیه، سوگواری ، مدیحه سرایی و موسیقی ایرانی

تعزیه یا شبیه‌خوانى در اصل نمایشى است برپایه قصه‌ها و روایات مربوط به زندگى و مصائب خاندان پیامبر اسلام و بخصوص وقایع ماه محرم سال 61 هجرى در کربلا براى امام حسین (ع) و خاندانش. ابتدا دسته‌هایى وجود داشتند که از برابر تماشاچیان مى‌گذشتند و با سینه زدن، زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانه‌ها و علم‌ها و نیز هم‌آوازى و هم‌سرایى در خواندن نوحه، ماجراى کربلا را به مردم یادآورى مى‌کردند. در مرحله بعد آوازها کمتر شد و نشانه‌ها بیشتر و یکى دو واقعه‌خوان ماجراى کربلا را نقل مى‌کردند و سنج و طبل و نوجه آنها را همراهى مى‌کرد. چندى بعد، تعدادى از نقالان، چند شبیه یا لباس‌هاى نزدیک به واقعیت، شبیه‌سازى مصائب خود را شرح مى‌دادند. در مرحله بعد، شبیه‌ها با هم گفت و شنید مى‌کردند. بعد بازیگران پدید آمدند. در آخرین نیم قرن دوره صفویه، تعزیه تحول نهائى خود را طى کرده و به شکلى که مى‌شناسیم در آمد.بدلیل حفظ حرمت، فقط مردان در این دسته‌ها حضور مى‌یافتند و نقش زنان را جوانان کم سال بازى مى‌کردند.

در ابتداى دوره قاجاریه، تعزیه، بدلیل حمایت شاهان و طبقه مرفه جدید بازرگان و سیاسی، دامنه‌دار تر شد. بعدها در نمایش‌خانه‌هاى موقت بنام تکیه یا حسینیه این نمایش‌ها اجرا مى‌شدند. تاریخ دقیق ساختمان یکى از این تکیه‌هاى ثابت یعنى تکیه نوروزخان، 1177 ه.ش ، مقارن اوایل سال‌هاى سلطنت فتحعلى‌شاه است. در نخستین مراحل تعزیه، بسیارى از نقالان مذهبى و غیرمذهبى به بازى در آن پرداختند. به این ترتیب تعزیه از مایه و سبک نقالى تاثیر گرفت. تعزیه در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار به اوج خود شکوه و توسعه خود رسید. ساختمان مدور تکیه دولت در چهار طبقه، مجلل‌ترین نمایش‌خانه‌هاى تعزیه بوده است. همینطور مى‌توان از تکیه شاهی، تکیه ولى‌خان، سپهسالار، تکیه قورخانه، تکیه سرچشمه، تکیه عزت‌الدوله، تکیه نوروزخان، تکیه چهل تن، تکیه سید ناصرالدین‌و ... یاد کرد.

متن تعزیه یا تعزیه‌نامه، اغلب به شعر بود و شعر تعزیه عامیانه بود. زمینه شعرى تعزیه را رسم مرثیه‌سرایى ایجاد مى‌کرد و وقایع و داستانش را اساطیر و حماسه‌هاى مذهبى که از طریق نقالى مذهبى به او رسیده بود، تشکیل مى‌داد. از اوایل دوره ناصرالدین‌شاه نوعى مقدمه به تعزیه اضافه شد که پیش‌واقعه خوانده مى‌شد. کم‌کم شکلى از تعزیه با رنگ هزل و مضحکه و مسخره بوجود آمده که ”گوشه“ نام گرفت، گوشه تعزیه نامه‌اى بود تفننى و فکاهى که افراد آن اشخاص اساطیر مذهبى اسلامى بودند. هر تعزیه‌نامه کامل را یک مجلس یا دستگاه مى‌گفتند و به اشخاص بازى شبیه گفته مى‌شد. به کارگردان نیز تعزیه‌گردان یا شبیه‌گردان یا استاد مى‌گفتند. پس از دوره ناصرالدین‌شاه از اهمیت و جلال تعزیه کم‌کم کاسته شد، اما عمومیت آن محفوظ ماند. در دوره محمدشاه و احمدشاه ، تعزیه تدریجا حمایت اشراف را از دست داد. در تعزیه موسیقى جایگاه مهمى داشت و تعدادى سنت در موسیقى از طریق اجراى تعزیه بوجود آمد. یکى از ازرش‌هاى نمایشى آوازهاى تعزیه در آن بود که قطعه‌ها و مقام‌هاى موسیقى با موضوع و شخص انطباق مى‌یافت.دسته‌هاى نوازنده موسیقى در هیئت‌هاى هفت یا هشت نفرى قرار مى‌گرفتند و سازها عبارت بود از شیپور، نی، قره‌نی، طبل، دهل، کرنا و سنج.

اثر چندین عامل موسیقایی را می توان در موسیقی تعزیه یافت که مهم ترین آنها تقسیمات موسیقی ایرانی است که اجزای اصلی آوازهای تعزیه را شکل می دهد. در اکثر شهرها برای شبیه سازی ، ردیف خاصی را سرمشق قرار می دهند.

مثل شبیه سازی حضرت عباس = چهارگاه ، حر = عراق .

آوازهای دشتی و شوشتری ، بیشترین کاربرد را در آوازهای مذهبی و تعزیه دارند. در بین آنها موسیقی ای که در مناطق مختلف ایران اجرا می شود نقش مهمی در تعزیه دارد. در کنار تعزیه هایی که در مناطق مرکزی و قسمتی از پایتخت اجرا می شود ، تعزیه در فارس ، گیلان ، مازندران ، آذربایجان ، لرستان و کرمانشاه و بوشهر به وسیله آوازهای محلی در کنار تقسیمات موسیقایی ایرانی همراهی می شود. هر کسی می تواند به راحتی حضور موسیقی سنتی ایرانی را در اکثر تعزیه ها در شکل آواز یا موسیقی دستگاهی تعزیه که به وسیله آلات موسیقی چون بوق و نی و کرنا و ... اجرا می شود ، تشخیص دهد.

***

سوگ‌ها و عزاهاى ملى و مذهبى ،استان چهارمحال وبختیارى :

مراسم سوگوارى در میان بختیارى‌ها اهمیت خاصى دارد و همراه با مراسم پرسوز و گدازى برگزار مى‌شود که محتملاً نشانه?‌انس و الفت و همبستگى عمیقى است که میان آن‌ها وجود دارد. این اهمیت هم در عزادارى‌هاى مذهبى و هم در عزادارى‌هاى خصوصى به بارزترین شکل مشهود است. عزادارى براى ائمه? اطهار به ویژه در ماه محرم مثل تمام نقاط ایران باشکوه برگزار مى‌شود. شیوه? اجراى مراسم تقریباً مثل سایر نقاط ایران است. دسته‌هاى زنجیرزنى، سینه‌زنى و حضور در مراسم مساجد و تکایا و گوش دادن به سخنان وعاظ از جمله جلوه‌هاى برگزارى اینگونه مراسم است.

عزادارى و تعزیه‌خوانى، استان مازندران :

عزادارى و تعزیه‌خوانى در روستاى میخسار کجور معروف است. رونق و اوج آن در ده روز اول محرم است. اهالى از نقاط مختلف و شهرستان‌هاى دیگر به زادگاه خود مى‌آیند تا در مراسم سوگوارى شرکت کنند. مرثیه‌خوان‌ها نیز که خود بومى هستند، در این مراسم شرکت مى‌کنند. کسانى هم که نذر دارند به ترتیب نوبت، یا ناهار یا شام نذرى در مسجد روستا احسان مى‌‌کنند. سابقاً مراسم تعزیه‌خوانى و شبیه‌خوانى حوادث کربلا رواج داشت و انواع لباس، سپر، کلاه‌خود و زره جمع‌آورى و نگهدارى مى‌شد. گاهى نیز از طالقان و قزوین براى تعزیه‌خوانى به میخسار مى‌آمدند. اکثر شب‌ها، به شکل و حالت ایستاده و با خواندن مرثیه‌هاى ضربى و آهنگین سینه مى‌زدند. عمل این حلقه ایستاده را که مى‌چرخید، «جوش زدن» مى‌نامیدند، یک نفر در وسط حلقه، حفظ هماهنگى و نظم را به عهده داشت تا آهنگ سینه‌زنى را تنظیم کند. معمولاً انبوه سینه‌زن‌ها تلاش مى‌کردند با ابراز احساسات در میان مردم کسب اعتبار کرده و به ثواب اخروى برسند. ظهر عاشورا یا روز دهم محرم که مراسم سینه‌زنى به اوج خود مى‌رسید، اسبى را با پارچه‌اى سفید که تمامى آن با ماده‌اى قرمز، به نشان محل خونفشان تیرهاى اشقیا رنگ شده بود و همچین با پارچه‌اى رنگین و شمشیر و چکمه مى‌آراستند و به شکل ذوالجناح در مى‌آوردند و در روستا مى‌گرداندند. مرثیه‌خوان‌ها پیشاپیش ذوالجناح در کوچه‌هاى روستا راه مى‌افتادند و از هر خانه‌‌اى پول، قند، ‌ چاى و نبات جمع مى‌‌کردند؛ تا از این رهگذر، هم زحمات کسانى که در این ده روز مرثیه و نوحه خوانده بودند، جبران شود و هم قند و چاى کافى براى مراسم بعدى مسجد محل تأمین گردد. این مراسم که با شرکت‌تمامى اهالى و همراه با علم و کتل و اسب ذوالجناح انجام مى‌گرفت، مرثیه? بسیار معروفى دارد که براى همه? افراد آن مرز و بوم آشنا و خاطره‌انگیز است.

منبع : سایت آفتاب

گزارشی از تعزیه

هر سال با آغاز ماه محرم و صفر، گروه‌های تعزیه خوان در سراسر كشور به اجرای مجالس گوناگون تعزیه می‌پردازند به گفته‌ی این گروهها، آنها اغلب در طول سال برنامه خاصی ندارند و به مناسبت این ماهها به اجرای برنامه می‌پردازند.

برخی از این گروههای تعزیه خوان شركت‌كننده در همایش آیین‌های عاشورایی از دغدغه‌ها و مشكلاتشان می گویند.

نبود گروههای ثابت

ابراهیم میرزاعلی تعزیه خوان 73 ساله‌ای كه از 7 سالگی در این عرصه فعالیت كرده است، نبود گروه‌های ثابت را از جمله مشكلات تعزیه خوانان دانست و گفت: گروه ثابت نداریم، بنابراین اعضای گروه برای اجرای هر مجلس عوض می‌شوند و به همین خاطر سلیقه بانی است كه گروه را تغییر می‌دهد.

او ادامه می‌دهد: مشكلات اقتصادی، یكی از بزرگترین مشكلات ماست به خاطر همین مشكلات است كه نمی‌توانیم همیشه در كنار هم باقی بمانیم، تنها در ایام محرم و صفر است كه می‌توانیم با هم بمانیم چون اكثر اعضا با هم سازش ندارند و اعضای گروه‌ها در طول سال از یكدیگر جدا می‌شوند.

مهران فرج الهی، تعزیه خوان 35 ساله‌ هم معتقد است: در صورتی كه بتوان یك گروه ثابت هماهنگ پیدا كرد، می‌توان مجالسی را اجرا كرد كه جوانان را میخكوب كند، اما جمع آوری و نگه‌داشتن گروه، كار دشواری است.

نبود یك مكان ثابت

بسیاری از تعزیه خوانان از نبود یك مكان ثابت كه ویژه اجرای مجالس تعزیه باشد، گله‌مند هستند، آنان معتقدند با اختصاص دادن یك مكان ثابت، می‌توان در طول سال هم به اجرای مجالس تعزیه پرداخت تا بدین ترتیب هم آموزش جوانان، شكل جدی‌تری به خود بگیرد و هم اجرای تعزیه به یك برنامه فصلی محدود نشود.

اسماعیل محمدی، تعزیه خوان 56 ساله نیز گفت: تعزیه فاقد یك مكان مناسب است، در حالیكه نیازمند مكانی مانند تكیه دولتی هستیم در حالیكه حتی یك اتاق كوچك هم در اختیار نداریم.

او ادامه داد: با این وضعیت حتی اگر بودجه‌ای هم به تعزیه اختصاص پیدا كند، در محل‌های دیگری خرج می‌شود و به این ترتیب گروه‌های تعزیه خوان در طول سال سرگردان هستند.

مرتضی صفاریان،‌ دیگر هنرمند 73 ساله هم در این باره می‌گوید: دولت باید مكانی را به اجرای تعزیه اختصاص دهد تا ما حتی بدون دریافت دستمزد بتوانیم در آن جا كار كنیم. جوانان علاقه‌مند بسیاری وجود دارند كه می‌توانند تماشاگران ثابت تعزیه باشند و این هنر را نیز در یك مكان ثابت بیاموزند.

تعزیه‌خوان‌ها در سفر

بسیاری از گروه‌های تعزیه خوان علی رغم تمام مشكلاتی كه پیش روی خود دارند، به شهرها و كشورهای گوناگون سفر می‌كنند، تجربه سفر این گروه‌ها به دیگر شهرها و كشورها نشان داده تعزیه در سراسر جهان، ‌تماشاگران و طرفداران خاص خود را دارد.

بندر عباس، اصفهان، یزد، شیراز، خوانسار، تفرش، قم، سیرجان، دماوند در كنار كشورهایی همچون ایتالیا، فرانسه، آمریكا و انگلستان مكان‌هایی هستند كه شاهد حضور بیشترین تعداد گروه‌های تعزیه خوان هستند و آن گونه كه محمدی، میرزاعلی، ‌فرج الهی و صفاریان اشاره می‌كنند اجرای تعزیه در این مكان‌ها همیشه با استقبال گرم مردم روبرو می‌شود.

بی‌توجهی متولیان مسوول به هنر تعزیه؟

گروه‌های تعزیه خوان بر ضرورت توجه به این هنر، همواره تاكید كرده و می‌كنند.

تعزیه‌خوانی مانند اسماعیل محمدی به ایسنا گفت: با اینكه در یك كشور مذهبی زندگی می‌كنیم، اما به تعزیهبی‌توجهی می‌شود در حالیكه تعزیه، كلامی است كه با هنر همراه است، اما تعزیه‌خوانان نه بیمه هستند و نه سابقه كاری برایشان لحاظ می‌شود و نمی‌دانم چرا مسئولان نسبت به این هنر بی‌توجه هستند.

او در عین حال به جایگاه تعزیه در میان مردم اشاره كرد و گفت: تعزیه در كشور ما سابقه طولانی دارد و جزو زندگی مردم، محسوب می‌شود و امروزه حتی در دهكده‌های كوچك هم همچنان حفظ می‌شود اما امیدواریم روزی برسد كه مسوولان نیز آن گونه كه شایسته‌ی این هنر است به آن توجه كنند.

مرتضی صفاریان هم از بی توجهی رسانه ملی – تلویزیون – به این هنر ملی گله‌مند است.

او می‌گوید: حدود یكی دو سال است كه تعزیه‌ كمتر از تلویزیون پخش می‌شود و برای این هنر تبلیغ چندانی نمی‌شود در صورتی كه این هنر بین مردم و در سراسر كشور رواج دارد اما از طریق دولت چندان مورد توجه نیست.

می‌توان سال‌ها نسخه‌های غیرتكراری خواند اما ...

آن گونه كه تعزیه‌خوان‌ها می‌گویند نسخه‌های فراوانی از تعزیه وجود دارد، به طوری كه می‌توان سالها نسخه‌های غیر تكراری خواند اما در عمل این نسخه‌ها چندان خوانده نمی‌شوند و معمولا به همان نسخه‌های قدیمی همیشگی بسنده می‌شود.

مهران فرج الهی هنرمندی كه جزو نسل جوان تعزیه خوان‌هاست در این باره به خبرنگار تئاتر ایسنا گفت: اجرای نسخه‌های مهجور در گفتن آسان است، اما در عمل مشكلات فراوانی در این زمینه وجود دارد. تعدادی از نسخه‌ها، مفقود شده‌اند و برای پیدا كردن آنها به كمك پیشكسوتان و اساتید نیازمند هستیم.

اما ابراهیم میرزاعلی كه به نسل قدیمی تر تعزیه خوان‌ها تعلق دارد معتقد است: مردم به تعزیه‌های آشنا عادت كرده‌اند و اگر تعزیه‌های غیرآشنا برایشان بخوانیم، آنها را نمی‌پسندند.

منبع: ایسنا

تعزیه در هنر نقاشی عامیانه  

به یاد دارم سالها قبل درویشی پرده نقاشی بزرگی را به دیوار مسجد محله آویخته بود و نقالی می‏کرد. ایام محرم بود و مردم روی زمین نشسته گوش می‏دادند. من مسحور تصاویر صحنه نقاشی بزرگ بودم.

از آن زمان به بعد به ندرت در اطراف حرم امام رضا علیه‏السلام معرکه نقالی را می‏دیدم که پرده نقاشی تعزیه‏ای را به دیوار آویخته، در باره وقایع و مصیبت کربلا ذکر بگوید. آن زمان تلویزیون نبود، پرده خوان و نقاشی‏اش «صدا و سیما» بود. از طرفی به خاطر منع تصویرگری، نقاشی هر چند با مضامینی مذهبی به داخل اماکن اسلامی و مساجد راه نیافته بود؛ زیرا روا نیست نمازگزاران در هنگام عبادت ذهنشان به موضوعات دیگری معطوف شود. به خصوص در خراسان، تصویر به داخل مساجد راه نیافته بود مگر در اختفای بصری و در نمای بیرونی بنا و یا لابلای کاشی‏کاریها در ابعادی بسیار کوچک که نمی‏توان به حساب آورد. امّا در شهرهایی مانند اصفهان به واسطه سابقه تاریخی این شهر که مرکز صفویان و تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران بود اوضاع تفاوت می‏کرد؛ زیرا توجه خاصی به برگزاری مراسم عزاداری می‏شد. «همه ساله به دستور شاه عباس از روز نوزدهم تا روز بیست و هفتم ماه رمضان به مناسبت واقعه شهادت حضرت علی علیه‏السلام و در ده روز اول ماه محرم از طرف شاه و بزرگان و اعیان کشور در پایتخت و شهرهای دیگر ایران مجالس روضه‏خوانی دایر می‏شد.»(1)

توجه خاص صفویان به مراسم عزاداری و سوگواری و وجود نقاشیهایی دیواری بر دیوارهای کلیسای جُلفای اصفهان سبب تأثیر در ایجاد تصاویری بر دیوار تکایا و مساجد اصفهان می‏گردد(2). در تهران نیز به سبب جامعه شهری بزرگ‏تر و محیط بازتر در نمای اغلب حسینیه‏ها، امامزاده و تکیه‏ها شاهد نقاشیهای تعزیه بر روی کاشی هستیم. نمونه‏های دیگری را می‏توان در یزد، کرمان، شیراز، کرمانشاه و گیلان سراغ گرفت، ولی به طور کلی هنرمندان دوره‏های اسلامی استعداد خود را در جهت موضوعات تزئینی که منع تصویرگری شامل حالشان نمی‏شد به کار گرفته، در این زمینه خلاقیت نشان می‏دادند.

در اروپا، در دوره حاکمیت بیزانس نیز (سده‏های هفتم و نهم میلادی) بر سر اعتبار نقاشیهای مذهبی اختلافات سختی برقرار بود، ولی سرانجام چون تصاویر بهتر می‏توانستند داستانهای انجیل را به خصوص برای افراد بی‏سواد که قادر به خواندن کتاب مقدس نبودند روایت کنند، تصویرگری مفید واقع شد. شمایل‏شکنی منع شد و در روم غربی هنرهای تجسمی به طرز چشمگیری پیشرفت کرد و ممنوعیت تصویرگری در نمای داخل و خارج کلیساهای کاتولیک برداشته شد، تا جایی که راه افراط را پیمود و به واسطه تجمل‏گرایی در تزئین کلیساهای کاتولیک و اشباع شدن فضاهای عبادی از نقاشی و مجسمه پس از نهضت ولتر(3)، در کلیساهای پروتستان(4) سادگی فضا تشویق شد و هنرهای تجسمی به کثرت کلیساهای کاتولیک نبود.

به هر حال به نظر می‏رسد وجود برخی آثار تجسمی در مساجد و تکایا نشاندهنده آن بوده که ممنوعیت تصویرگری شامل حال آنان نمی‏شده و یا در برخی نواحی به سنتهای پیشین پایبند نبوده‏اند. با این حال سهم هنر تصویری در اماکن مذهبی اسلامی بسیار ناچیز و اندک است.

ادامه در ادامه مطلب

تعزیه کوتاه جذابتر و فراگیرتر است / تعزیه نمایشی ملی مذهبی است

در شهرهای بزرگ که مردم گرفتارترند و وقت کمتری برای دیدن تعزیه صرف می‌کنند، باید گوشه‌ها و فقره‌های تعزیه را حذف کنیم و آن را به یک ساعت اجرا برسانیم تا تعزیه جذابتر و همه‌گیرتر شود.

محمدحسین ناصربخت، استاد دانشگاه و کارگردان تئاتر، در گفتگو با خبرنگار تئاتر"مهر"، درباره تعزیه گفت: "امروز صنعت تکیه‌سازی بعد از وقفه‌ای چندساله دوباره احیا شده و بانیان متعهدی این قضیه را دنبال می کنند. ضمن اینکه این ایام، همه محلات تهران تکیه برپا کرده اند و سنت تعزیه خوانی رواج دارد. من فکر می کنم هنوز مردم تعزیه را دوست دارند و استقبال زیادی هم از آن می کنند."

وی افزود: "امروز مردم گرفتارتر از گذشته هستند و تعزیه ها باید کوتاهتر اجرا شوند. این قابلیت در تعزیه وجود دارد و اگر گوشه‌ها و فقره ها را از تعزیه برداریم، بدون آنکه به روح آن لطمه ای وارد شود، تعزیه کوتاه و متناسب با شرایط روز جامعه می شود. در قدیم هم همینطور بوده، اگر مجلس گردانی می دید مجلس تعزیه شرایط لازم را برای اجرای مثلا 4 ساعت ندارد، همین کار را می کرد .هر چند در مناطق تعزیه خیز مثل اصفهان و خوانسار اگر تعزیه کمتر از 4 ساعت اجرا شود، مردم اعتراض می کنند."

ناصربخت ادامه داد: "در کشور ما که در حال گذار است، از آیین ها و سنن بیشتر استقبال می شود و این را می توان در شهرستان ها که گرفتاری کمتری دارند، مشاهده کرد. تعزیه جزو پرطرفدارترین نمایش های ایرانی است. من در زواره تعزیه 7ساعته دیدم که مردم تا آخرین لحظات نمایش با آن همگام بودند. معتقدم تعزیه در بدترین شرایط دوام می آورد. همانطور که تاریخ ما نشان می دهد."

این استاد دانشگاه در ادامه افزود: "اگر به خاطرات هاشم فیاض و غیره مراجعه کنیم، می بینیم در دوران رضاخانی که تعزیه ممنوع شده بود، با گذاشتن مراقب، به طور مخفی تعزیه خوانده می شد. برای همین تعزیه در هر برهه ای از زمان باز هم طرفدار دارد و از بین رفتنی نیست. تعزیه یک نمایش ملی و مذهبی است."

وی گفت: "من هر حرکتی که باعث رشد و ارتقاء تعزیه شود، دوست دارم و از آن حمایت می کنم. فکر می کنم حرکتی که امروز با عنوان "همایش های عاشورایی" آغاز شده و ما شاهد آن هستیم، حرکت خوبی است. فکر می کنم دفاع از نمایش سنتی یعنی دفاع از هویت ایرانی. این مفهوم کاملا جدید است و شعار قدیمی و منسوخ شده به حساب نمی آید. امروه قدرتمندان و صاحبان فرهنگ های بزرگ تصمیم دارند خرده فرهنگ ها را از بین ببرند و ما مسئولیم در برابر این تهاجم مقاومت کنیم. یکی از راههای مقابله حفظ دستاوردهای ملی است. بنابراین هر حرکتی که باعث احیا و دفاع از این دستاوردها باشد قابل ستایش است و من از آن حمایت می کنم. من فکر می کنم باید از تمام کارهای فرهنگی را دفاع کرد. چه در آن شرکت مستقیم داشته باشیم و چه نداشته باشیم."

ناصربخت در پاسخ به اینکه ریشه اصلی تعزیه از کجاست، گفت: "تعزیه ریشه ایرانی دارد و جزو فرهنگ ملی و مذهبی ماست. ضمن اینکه یک نظریه وجود دارد که تعزیه پس از اسلام از آیین ها و مراسمی برداشت شده که ایرانیان در گذشته برای قهرمانان و اساطیر خود برپا می داشتند."

وی افزود: "ولی ما اطلاع دقیقی از اینکه آن موقع چه اتفاقی می افتاده نداریم. مثلا در گذر سیاوش همین قدر می دانیم که یک آیین مذهبی برگزار می شده و حاضرین در این جمع، ضمن ارتباط حسی خالصانه با این مراسم، دسته روی و نوحه سرایی می کردند. این مراسم امروز خیلی به عزاداری امام حسین(ع) شبیه است. چون آنجا هم شبیه خوانی می شد. با توجه به این شباهت ها می شود گفت که ممکن است از آنجا آمده باشد، ولی اینکه آیا دقیقا این اتفاق افتاده یا نه سندی بر صحت آن نداریم."

تعزیه ، نمایش مذهبی ایرانیان

تعزیه، در لغت به معنی سوگواری (تعزیت)، برپای داشتن یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان مرده است؛ ولی در اصطلاح، به گونه‌ای از نمایش مذهبی منظوم گفته می‌شود که در آن عده‌ای اهل ذوق و کار آشنا در مناسبت‌های مذهبی و به صورت غالب، در جریان سوگواری‌های ماه محرم، برای باشکوهتر نشان دادن آن آئین و یا به نیت آمرزیده شدن مردگان، آرزوی بهره‌مندی از شفاعت اولیای خدا به روز رستخیز، تشفی خاطر، بازیافت تندرستی، و یا برای نشان دادن ارادت و اخلاص فزون از‌اندازه به اولیا ـ به ویژه اهل بیت پیامبر علیهم السلام، با رعایت آداب و رسوم و تمهیدهایی خاص و نیز بهره‌گیری از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخی از موضوع‌های مذهبی و تاریخی مربوط به اهل بیت، به ویژه واقعه کربلا را پیش چشم بینندگان باز می‌آفرینند. بر خلاف معنی لغوی تعزیه، غم‌انگیز بودن شرط حتمی‌ آن نیست و ممکن است گاه شادی‌بخش نیز باشد. به این معنی که اگر چه هسته اصلی آن گونه‌ای سوگواری و یادکرد و بزرگداشت خاطره مصائب ‌اندوهباری است که بر اهل بیت و به ویژه امام حسین (ع) و یاران نزدیکش رفته است، اما با گذشت زمان و تحول و تکامل کمی‌ و کیفی و گونه‌گونی و تعدد آن تعزیه‌هایی در ذم دشمنان دین و خاندان پیامبر(ص) پرداخت شده که نه تنها صفت اندوهبار بودن را از دست داده است، بلکه سخت مضحک و خنده‌آور نیز هستند [تعزیه مضحک]. در این میان تعزیه‌هایی تفریحی نیز چهره نمایانده‌اند، که از آن جمله‌اند: تعزیه‌های درةالصدف، امیر تیمور، حضرت یوسف و عروسی دختر قریش. شیوه برپا کردن آن نیز چنین است که با پایان گرفتن هر مجلس سوگواری یا دسته روی ـ و یا حتی به صورتی جداگانه ـ عده‌ای شبیه خوان [شبیه] در هر جا که مناسب تشخیص دهند، می‌ایستند و نوازندگانی که از قبل همراه آنانند، به زدن طبل یا شیپور آغاز می‌کنند و در همان میان نیز زمینه را برای برپا کردن تعزیه آماده می‌سازند. این زمینه معمولاً عبارت است از شکل دادن دایره‌ای محل نمایش، جای دادن سکوهایی کوچک و بزرگ (تختگاه) برای مشخص کردن شأن و مرتبه اشخاص نمایش، و همچنین «عَلَم» و «کُتَل»، و نصب پرچم‌های سبز و سرخ و سیاه. زدن طبل و شیپور در چنین لحظه و مناسبت‌هایی به خودی خود پیام از اجرای نمایش تعزیه می‌دهد. به محض گردآمدن عده‌ای تماشاگر، شبیه خوانی که از شخصیت‌های شناخته‌شده‌تر نمایش است، ابیاتی چند را به عنوان درآمد می‌خواند. مثلاً شمر در آغاز کار در حالی که با گام‌های بلند و تند، گرد صحنه نمایش را می‌پیماید، چندین بار به صدای بلند می‌خواند: الا یاران! نه من شمرم نه این خنجر مراد از کار ما این است که این مجلس بکا باشد ادامه در ادامه مطلب

تعزیه در گذر زمان

یکی از هنرهای دینی و مذهبی که ریشه در باورهای مردم کشورمان دارد، تعزیه است؛ همان نمایش سوزناک و غم‌انگیزی که بیانگر مظلومیت خاندان عصمت و طهارت(ع) است. این نمایش مذهبی که نوعی مرثیه سرایی نیز هست، در دل خود حرف و حدیث‌های بسیاری دارد؛ چنانچه بسیاری عقیده دارند تعزیه همان تراژدی‌ است؛ یعنی نمایشی غم‌انگیز که پس از پیچ و خم‌های بسیار در آخرش فاجعه‌ای رخ می‌دهد. اما واقعیت غیر از این است؛ چرا که در تراژدی معمولا آدم‌های خوب و بد با دسیسه و نیرنگ همدیگر را از بین می‌برند.  اما در تعزیه این آدم‌های بد هستند که با بیرحمی هرچه تمام‌تر، انسان‌های خوب را به شهادت می‌رسانند. از طرفی در تراژدی بیشتر ظاهر کار و داستان مربوطه مهم است، در حالی که در تعزیه عمق و نفس کار مهم می‌باشد. حال باتوجه به آنچه عنوان شد، به بیان تاریخچه‌ای کوتاه از تعزیه می‌پردازیم: به درستی معلوم نیست تعزیه از چه زمانی آغاز شده و اولین جرقه‌های این مراسم و نمایش مذهبی در کجا و توسط چه کسی زده شده است.اما از برخی اسناد تاریخی این مطلب استناد می‌شود که بعد از سده‌های اول و دوم که برای شهادت امام حسین(ع) عزاداری‌ها و سوگواری‌هایی به صورت پراکنده برگزار می‌شد، اولین قدم‌های اساسی برای راه‌انداختن تعزیه توسط معزالدوله احمد بن بویه در بغداد بود، همان کسی که به خاطر جو حاکم بر روزگار آن زمان دستور داد که بازار بسته شود و تمام در و دیوار شهر را با پارچه‌های سیاه رنگ بپوشانند و مردم، دهه‌ اول محرم را به عزای سیدالشهدا(ع) در سوگ بنشینند که البته این نوع عزاداری بیشتر شکل و سیاق عزاداری و سوگواری ساده داشت تا آنکه به صورت یک نمایش یا همان شبیه‌خوانی باشد. ادامه در ادامه مطلب

تعـــزیه تراژدی خون و آب

تعزیه، شبیه خوانی یا شبیه گردانی به نمایشی اطلاق می شود که برپایه قصه ها و روایات مربوط به زندگی و مصائب اهل بیت (ع) بویژه وقایع و فجایعی که در محرم سال ۶۱هجری در کربلا برامام حسین (ع) و خاندانش گذشت بنا شده است. موضوعات اجرای نمایش های تعزیه بسیار متنوع و گسترده است، که از جمله آن می توان به «فرود آمدن جبرئیل برای آگاه ساختن پیغمبر (ص) از شهادت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) توسط دشمنان دین»، «رحلت پیغمبر (ص) » ، «رحلت حضرت فاطمه (س) »، «شهادت حضرت علی (ع) »، «شهادت طفلان مسلم»، «دعوت مردم کوفه از امام حسین (ع) برای به دست گرفتن خلافت»، «شهادت حضرت عباس»، «شهادت حر» «شهادت امام رضا (ع) » و «عروسی حضرت قاسم(ع)» نام برد. در این گونه نمایشی دو گروه خیر و شر یعنی «اولیا» و «اشقیا» یا «امام خوانان» و «شمر خوانان» در مقابل هم قرار می گیرند و مبارزه ای از رویارویی بین حق و باطل در قالبی نمایشی به تصویر کشیده می شود. نمایش تعزیه معمولاً بر بالای سکویی اجرا می شود که نشان از رتبه بالا و سرزمین مقدس کربلا و جایگاه بلنداولیای خداوند است و درتکنیک اجرایی تعزیه به هیچ روی اشقیا بر بالای این سکو راه پیدا نمی کنند مگر درموارد استثنایی چون «توبه حرابن یزید ریاحی» و بازگشت او به سوی سپاه امام حسین (ع) . در نمایش تعزیه از نشانه های بسیاری استفاده می شود که طبق قراردادی نمایشی برای تماشاگر معنی پیدا می کنند. پارچه سرخ رنگ، نشان خون؛ تشت آب، نشان رود فرات؛ دورزدن، نشان حرکت و رحیل از جایی به جای دیگر است. ادامه در ادامه مطلب

مختصری در مورد تعزیه

● یکی از شیوه های مناسب برای رفع این عطش سیرابی ناپذیر برپایی آیین شبیه خوانی و تعزیه بود  تعزیه یکی از اشکال شبیه خوانی است که به آن سوگواره نیز می گویند. غم نامه یا سوگ نامه بیان تصویری و نمایشی از شرح بلایا و مصائبی که بر امام حسین(ع) و یاران با وفایش گذشته است و نمایش رادمردی ، دلاوری ، حماسه سازی در راه دین و از همه مهمتر ظلم ستیزی آن امام همام و یارانش را نمایش میدهد و در نقطه مقابل پستی و زبونی ستمکاران خونخوار وبیرحمی و شقاوت و عاقبت ظالم که جز پیروزی حق بر باطل نیست را برای عموم به نمایش میگذارد. ادامه در ادامه مطلب

تعزیه؛ پیوند فرهنگ، سنت و دین

اگر مهمترین هنر آدمی، زندگی او و تداوم آن بر این کره خاکی بود؛ اما هنر ظریف که ارتباط مستقیم با درون و روح انسان دارد همیشه با او عجین بوده است؛ از نقاشی بر دیوار غارها تا نقر و کنده کاری بر پیکره های سنگی و چوبی چیزی نبود، جز اینکه انسان تنها را نجات دهد.  هنگامی که واژه ها ابداع شد، شعر نیز راه خود را پیدا کرد، داستان سرایی و قصه گویی آغاز شد و کم کم فرهنگ و فولکلور شکل گرفت. انسان ها شادی ها و غم های خود را نیز در قالب های هنری به تصویر می کشیدند. شاید با اولین قتلی که در تاریخ بشری اتفاق افتاد یک ژانر هنری نیز خلق شد: ژانری غم انگیز و تراژیک. از آن زمان تا به امروز اصل و اساس طرح ها همان اتفاق آغازین است، اما شکل های متفاوت و ویژگی هایی دارند که بار و ارزش هر کدام را مشخص می سازد. ادامه در ادامه مطلب

 نقش و كاركرد تعزيه

عماد كيخسروي: موضوع مورد بحث از گذشته تا به حال نقش برجسته‌ای در فرهنگ و ادب و هنر عامه و روان جمعی جامعه‌های سنتی و مذهبی داشته است و علاوه بر نقش یاددهی و پاسداشت وقایع تاریخی در ذهن جامعه، کارکردهای مهم دیگری نیز داشته که در این جا فقط به برخی از مهمترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.

-1 ایجاد همبستگی و وحدت

-2 تسکین آلام

-3 تزکیه‌ی دانش و تطهیر روح

-4 تقويت فرهنگ شهادت

در مورد كاركردها و نقش‌هاي تعزيه مطالب ديگري چون توسل، مرادخواهي، ايجاد شور ماورايي، ايجاد وهم و خيال و حفظ موسيقي سنتي ايران نيز بيان شده است.

تعزيه

يكي از پديده‌هاي كهنسال و فرهنگي كه عموماً با شعائر مقدس ديني و اساطيري پيوندي عميق يافته و با مايه گرفتن از اسطوره‌هاي ايراني در رفتار و مناسك كهن ما ريشه دوانيده است تعزيه مي‌باشد كه بي‌ترديد مي‌توان آن را رفتار آييني نمايشي ايراني دانست.

واژه‌ي تعزيه در لغت به معناي سوگواري، روضه، تسلي دادن، امر كردن به صبر و ... بيان شده است (دهخدا، ج 4، ص 5962) و در اصطلاح به گونه‌اي نمايش مذهبي منظوم گفته مي‌شود كه اشخاصي اهل ذوق و كار آشنا، در مناسبت‌هايي خاص كه امروزه مناسبات مذهبي صورت غالب آن مي‌باشد و با بهره‌گيري از ابزارها و نواها و گاه نقوش، حوادث و داستان‌هاي تاريخي و مذهبي مورد نظر را در پيش چشم بينندگان بازآفريني مي‌كنند.

ادامه در ادامه مطلب

 ایران ‌‌سرزمین فرهنگ‌های گونه‌گون‌، سرزمین همزیستی فرهنگ‌ها‌، سرزمین كثرت و ‌وحدت‌ است‌. ایران به لحاظ گستردگی قلمرو و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص دچار گستردگی و پراكندگی فرهنگی و در نتیجه برخورد این فرهنگ‌ها دارای فرهنگی پویا‌، رو به گسترش و در مسیر تحول بوده است.صرف نظر از تغییراتی كه به دلیل ظهور و سقوط حكومت‌های گوناگون و بروز جنگ‌های مختلف در فرهنگ مردم ایران به وجود آمد‌، ایران و ایرانی همواره دارای جایگاه خاصی در عرصه جهانی بوده است.تعدد عناصر فرهنگی در ایران فرصت مناسبی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد تا در این میدان تحقیق به وسعت ایران زمین به بررسی ابعاد مختلف این عناصر و سیر تحول و تغییرات آن بپردازند.

یكی از این عناصر ارزشمند فرهنگی تعزیه و شبیه خوانی است كه طی سالیان جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ كرده است.

ادامه در ادامه مطلب

 معاني لغوي و اصطلاحي تعزيه :

معناي لغوي : تعزيه در لغت به معناي سوگواري ، برپاي داشتن يادبود عزيزان از دست رفته ، تسليت ، امركردن به صبر و پرسيدن از خويشان مرده است .

معناي اصطلاحي : تعزيه در اصطلاح به گونه­اي از نمايش مذهبي منزوم گفته مي­شود كه در آن عده­اي اهل ذوق و كار آشنا در مناسبتهاي مذهبي به صورت غالب ، در جريان سوگواريهاي ماه محرم براي باشكوه­تر نشان دادن آن مراسم و يا به نيت آمرزيده شدن مردگان ، آرزوي بهره ­مندي از شفاعت اولياي خدا به روز رستاخيز و ... با رعايت آداب و رسوم و تمهيدهايي خاص و نيز   بهره­ گيري از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخي از موضوعات مذهبي و تاريخي مربوط به اهل بيت بويژه واقعه كربلا را پيش چشم بينندگان باز آفرينند

ادامه در ادامه مطلب