نماز، عبادتى بزرگ‏

شناخت معبود و آفریدگار، محبّت او را در دل ایجاد می کند و این محبّت، انسان را به پرستش و عبادت و اظهار کوچکى و تواضع در برابر عظمت او وا مى‏دارد.

نماز، جلوه‏اى از بندگى انسان در پیشگاه خدا و مظهر عبودیّت و عبادت است.

آنکه «بنده» آفریدگار است و این بندگى را احساس مى ‏کند و مى‏ داند و باور دارد، در برابر او، مطیع است و در پیشگاهش سر بر خاک مى ‏نهد و به سجده مى ‏افتد و با وى راز مى‏ گوید و نیاز مى ‏طلبد و آن خالق یگانه را که سر رشته دارِ اوست، به عظمت و پاکى مى ‏ستاید.

چرا عبادت؟

فلسفه آفرینش انسان، بندگى و عبادت و عبودیّت است. این صریح کلام الهى در قرآن کریم است که مى‏ فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» «۱»

جن و انس را، جز براى پرستش و بندگى خود نیافریدم.

این حکمت و هدف والا، سرلوحه همه رسولان الهى نیز بوده است. در قرآن مى‏خوانیم: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِى کُلِّ امَّةٍ رَسُولًا انِ اعْبُدُوا اللّهَ وَاجْتَنِبُوا الطّاغُوت» «۲»

 در هرامّتى پیامبرى برانگیختم که (به مردم بگویند:) بنده خدا باشید و از طاغوت بپرهیزید.

ناگفته نماند که این بندگى کردن، سودى به خدا نمى‏رساند بلکه مایه عزّت و سعادت خود انسان است وگرنه خداوند بى نیاز مطلق است:

من نکردم خلق تا سودى کنم بلکه تا بر بندگان جودى کنم‏

اگر معلّم به شاگردانش مى‏ گوید: درس بخوانید، نفع این درس خواندن به خود آنان بر مى‏ گردد و براى معلّم سودى ندارد.

ریشه‏ هاى عبادت‏

۱. عظمت خدا

برخورد با یک شخصیت برجسته، انسان را به تواضع وا مى‏دارد، دیدار با یک دانشمند بزرگ، آدمى را به تکریم و احترام وا مى ‏دارد، چون که انسان در برابر عظمت و دانش آن شخصیت و این دانشمند، خود را کوچک و کم سواد مى‏ بیند. خداوند، مبدأ همه عظمت‏ها و جلال‏هاست. شناخت خدا به عظمت وبزرگى، انسان ناتوان وحقیر را به کُرنش وتعظیم در برابر او وامى‏دارد.

۲. احساس نیاز و وابستگى‏

انسان، عاجز، نیازمند و ناتوان است و خداوند، در اوج بى نیازى و غناى مطلق، و سر رشته دار امور

انسان‏هاست. این هم عاملى است، تا انسان در برابر خداوند «بندگى» کند.

۳. سپاس نعمت‏

توجه به نعمت‏هاى بى حساب و فراوانى که از هر سو و در هر زمی نه ما را احاطه کرده، قوى‏ترین انگیزه را براى پرستش پروردگار ایجاد مى‏کند. نعمت‏هایى که حتّى پیش از تولّد شروع مى‏شود و در طول زندگى همراه ماست و در آخرت هم (اگر شایستگى داشته باشیم) از آن بهره‏مند خواهیم شد. قرآن به این نکته اشاره کرده و به مردم زمان پیامبر صلى الله علیه و آله مى‏فرماید:

«فَلْیَعْبُدُواْ رَبَّ هذَا الْبَیْتِ الَّذِى أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْف» «۳»

باید خداى کعبه را عبادت کنند، خدایى که آنان را از گرسنگى نجات داد و از ترس، ایمن ساخت.

۴. فطرت‏

در سرشت انسان، پرستش و نیایش وجود دارد. اگر به معبود حقیقى دست یافت، که کمال مطلوب همی ن است، و اگر به انحراف و بیراهه دچار شد، به پرستش معبودهاى بدلى و باطل مى‏پردازد. بت پرستى، ماه و خورشید پرستى، گوساله و گاو پرستى، نمونه‏هایى انحرافى است که وجود دارد، کسانى هم پول و مقام و همسر و ماشین و

مدال و … را مى‏پرستند.

انبیا آمده‏اند تا فطرت را در مسیر حق، هدایت کنند و انسان را از عبادت‏هاى عوضى نجات بخشند. حضرت على علیه السلام در مورد بعثت رسول خدا صلى الله علیه و آله مى‏ فرماید:

«فَبَعَثَ اللّهُ مُحَمَّداً بِالْحَقَّ لِیُخرِجَ عِبادَهُ مِنْ عِبادَةِ الاوثانِ الى‏ عِبادَتِهِ …» «۴»

خداوند حضرت محمّد صلى الله علیه و آله را برانگیخت، تا بندگانش را از «بت‏پرستى» به «خدا پرستى» دعوت کند.

روحِ عبادت در فطرت انسان نهفته است و اگر درست رهبرى نشود به عبادت بت و طاغوت مى‏گراید. مثل می ل به غذا که در هر کودکى هست، ولى اگر راهنمایى نشود، کودک خاک مى‏خورد و لذّت هم مى‏برد. بدون هدایت صحیحِ این گرایش فطرى نیز، انسان به عشق‏هاى زودگذر پوچ یا پرستش‏هاى بى محتواى انحرافى دچار مى‏شود.

راز نماز، ص: ۱۷

چگونه عبادت کنیم؟

مگر نه اینکه نشانى هر خانه را باید از صاحب خانه گرفت؟ و مگر نه اینکه در هر ضیافت و مهمانى، باید نظر می زبان را مراعات کرد؟

عبادت، حضور در برابر آفریدگار است و نشستن بر سر مائده‏هاى معنوى که او براى «بندگان» خود فراهم کرده است.

پس، چگونگى عبادت را هم از او باید فراگرفت و به دستور او عمل کرد و دید که او چه چیز را عبادت دانسته و عبادت را به چه صورت از ما طلبیده است؟

غیر از شکل ظاهرى عبادات، به خصوص نماز که بیشتر در چگونگى آن سخن خواهیم گفت، محتواى عبادت را باید از دید اولیاى دین و متن مکتب شناخت و به کار بست.

بهترین عبادت‏ها آن است که:

۱. آگاهانه باشد.

دو رکعت نمازِ انسان آگاه و دانا، از هفتاد رکعت نماز شخص نادان برتر است. و عبادت کننده ناآگاه، همچون الاغ آسیاب است که مى‏ چرخد ولى پیش نمى‏ رود. «۵»

امام صادق علیه السلام مى‏ فرماید: کسى که دو رکعت نماز بخواند و بداند با که سخن مى‏ گوید، گناهانش بخشیده‏

مى‏شود. «۶» در این صورت است که نماز، معراج روح مى‏ شود و عامل بازدارنده از فساد و موجب قرب به خدا مى‏ گردد.

۲. عاشقانه باشد.

آنچه موجب نشاطروح در عبادت مى ‏شود وعابداز پرستش خود لذّت مى‏برد، عشق به اللّه و شوق به گفت‏وگوى با اوست.

عبادت‏هایى بى روح و از روى کسالت و سستى و خمودى، نشانه نداشتن شور و شوق نیایش و نجوا با پروردگار است. در دعا مى‏خوانیم:

«… وَ اجْعَلْ نِشاطِى فى عِبادَتِکَ» «۷»

 خداوندا! نشاط مرا در عبادت خودت قرار بده.

آنان که از عبادت لذّت نمى ‏برند، همچون بیمارانى هستند که از غذاى لذیذ، لذّت نمى ‏برند.

اگر این شوق وعشق باشد، دیگر چندان نیازى به تبلیغ، تشویق و تحریک از بیرون نیست، بلکه انگیزه درونى انسان را به عبادت وامى‏دارد و آنگونه که براى دیدار شخصیت معروف ومحبوبى، لحظه شمارى مى‏ کنیم واز آن دیدار، مسرور مى‏شویم، از عبادت هم به وجد و نشاط مى ‏آییم.

راز نماز، ص: ۱۹

براى عاشقان، شنیدن صداى «اذان» اعلام فرا رسیدن لحظه دیدار است. پیامبر اسلام به بلال مى‏فرمود: «ارِحْنا یا بلال» «۷»

اى بلال! ما را از غم و تلخى نجات بخش. این شوق زایدالوصف آن حضرت را به نماز مى‏ رساند.

۳. خالصانه باشد.

هیچ چیز همچون «ریا» و خودنمایى و مردم فریبى، آفت عبادت نیست. از طرف دیگر، هیچ چیز چون خلوص، ارزش آفرین عبادت و نماز نیست. البتّه داشتن اخلاص در عبادت بسیار دشوار است، و دل و جان را از تهاجم وسوسه‏هاى ابلیسى رهاندن، رنجى بزرگ دارد و همتى بلند و اراده‏اى نیرومند مى‏ طلبد. عبادت تا خالص نباشد، در درگاه الهى پذیرفته نیست و تنها پیشانى بر زمی ن سودن و قرائت صحیح داشتن و در صف اوّل جماعت ایستادن و … ملاک نیست. باید نماز و بندگى از رنگِ ریا پاک و به رنگِ الهى «صبغةاللّه» «۸»

آراسته باشد تا به خدا برسد. تعبیر قرآن چنین است:

«وَمَآ أُمِرُواْ إِلَّا لِیَعْبُدُواْ اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» «۹»

هیچ دستور عبادى براى مردم نیامده مگر آنکه امر به اخلاص در آن شده است.

راز نماز، ص: ۲۰

۴. خاشعانه باشد.

خشوع، حالت قلبى انسان در عبادت و نتیجه توجّه کامل به مقام بندگى در آستانِ الهى است. آنکه نیاز و عجز خود را مى‏داند و عظمت و کمال الهى را مى ‏شناسد و در عبادت، خود را در برابر آن خداى بى همتا و آگاه مى ‏یابد. حالتى متناسب با این «حضور» پیدا مى ‏کند، در این حالت قلب، خاشع مى‏شود، نگاه افتاده مى ‏گردد و توجّه از هر چیز دیگر بریده و به معبود متوجّه مى ‏شود.

قرآن در توصیف مؤمنان و عبادتشان مى‏فرماید:

«الَّذِینَ هُمْ فِى صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ» «۱۰»

در نمازشان خاشع‏اند.

این حالت، محصول آن توجّه است. در حدیث مى ‏خوانیم:

«اعبُدِ اللّهَ کَأَنَّکَ تَراهُ» «۱۱»

خدا را چنان عبادت کن که گویا او را مى‏بینى.

«فَصَلِّها لِوَقتِها صَلاةَ مُوَدَّعٍ» «۱۲»

چنان نماز را در وقت خودش بخوان که گویا آخرین نماز است.

یعنى همواره این حالت را داشتن که گویا فقط براى همین یک نماز، فرصت باقى است.

راز نماز، ص: ۲۱

۵. مخفیانه باشد.

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: «اعظَم العبادة اجراً اخفاها» «۱۳»

پاداش عبادتى بیشتر وبزرگتر است که مخفى‏ تر باشد. این براى آن است که عبادت (به خصوص عبادت‏هاى مستحب) در حضور جمع، زمینه بیشترى براى تظاهر وریا دارد.

البتّه این در مواردى است که اسلام، خود امر به عبادت آشکار نکرده باشد، همچون نمازجماعت در مسجد که از نماز فرادى‏ در خانه برتر است.

شیطان، دشمن رستگارى انسان است و سوگند خورده است که همواره در راه انسان، چاه گمراهى بکند و پرتگاه گناه پدید آورد و انسان را مانند خودش جهنّمى کند. از این رو، براى تباه ساختن عمل انسان، دام مى‏ گسترد و عبادت او را فاسد مى‏کند. یا از راه ریا و خراب کردن نیّت.

یا پدید آوردن عُجب و خودپسندى به ‏خاطر عبادت. یا از طریق سلب توفیق از انسان. یا از راه کشاندن به گناه، که موجب تباه شدن و هدر رفتن زحمت انسان در طریق بندگى مى‏شود. همچون‏کشاورزى که محصول زحمت‏هاى طاقت فرسایش، با جرقه‏اى مى‏سوزد و دود مى‏ شود، و یا جامى از آب زلال که با افتادن حشره یا ریختن خاک در آن، آلوده مى‏شود.

(۱). ذاریات، آیه ۵۶

(۲). نحل، آیه ۳۶

(۳). قریش، آیه ۳- ۵

(۴). نهج ‏البلاغه، خطبه ۱۴۷

(۵). سفینةالبحار، ج ۲، واژه «عبد»

(۶). وافى، ج ۲، ص ۱۰

(۷). دعاى هفتم از مناجات خمسةعشر

(۸). محجّةالبیضاء، ج ۱، ص ۳۷۷

(۹). بقره، آیه ۱۳۸

(۱۰). بیّنه، آیه ۵

(۱۱). مؤمنون، آیه ۲

(۱۲). مصباح‏الشریعه، ص ۸

(۱۳). بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۲۳۳

(۱۴). بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۵۱

منبع: کتاب اسرار نماز، حجةالاسلام والمسلمین قرائتی