یکی از مهم ترین اعمال عبادی که در بردارنده بسیاری از اعمال عبادی دیگر است، نماز است، زیرا افزون بر سجده و رکوع دارای اعمالی دیگر چون تحمید و تهلیل و تکبیر و تسبیح می باشد و دعا و نیایش و مانند آن نیز در آن قرار داده شده است. لذا نمی توان عبادتی را کامل تر از نماز دانست.

نماز، نیاز انسان است و خداوند به نماز و یا هیچ یک از اعمال عبادی دیگر نیاز ندارد. از این رو در تعقیبات مشترکه پس از نماز آمده است: الهی هذه صلاتی صلیتها لالحاجه منک الیها و لارغبه منک فیها الا تعظیما و طاعه و اجابه لک الی ما امرتنی به؛ خدایا این نمازی که بجا آوردم نه برای نیاز تو بدان است و نه به سبب رغبتی که تو بدان داری جز آن که آن را برای تعظیم و اطاعت و اجابت فرمان تو انجام دادم.

علل نیاز به نماز

این نیاز انسان به نماز به اسباب مختلفی است که نخستین آن بهره گیری از نماز برای قرار گرفتن در مسیر کمالی و دست یابی به مقام قربی می باشد. از آیات قرآنی چنین برمی آید که هر کسی در هر مقامی که قرار دارد به نماز نیاز دارد.

استعانت: گام نخست انسان در مسیر شدن، وجود نیازهای بی شمار و مشکلات عدیده ای است که با آن در زندگی روزانه خویش مواجه می شود. در این جا نیازمند عنصری است که دستگیر و یاور وی باشد. خداوند در آیات قرآنی بیان می کند که نماز دارای چنین خاصیتی است و هرکسی اگر بخواهد مشکلات مادی و معنوی خویش را حل کند می تواند به نماز به عنوان یک وسیله و ابزار مفید و کامل نظر کند: و استعینوا بالصبر و الصلاه، به صبر (روزه) و نماز به عنوان ابزارهای کمک و استعانت تکیه کنید. (بقره آیه ۴۵ و ۱۵۳)

اولیای الهی برای هر کار و مشکلی به نماز و روزه تمسک می جستند و به کمک آن، مشکلات را برطرف می کردند و کاری را انجام می دادند. داستان بهره گیری بوعلی سینا و ملاصدرا از نماز برای حل مشکلات علمی خویش بسیار معروف و مشهور است.

رشد: از جمله کارکردهای مهم و مؤثر نماز می توان به رشد بخشی اشاره کرد. هر کسی که بخواهد در مسیر رشد قرار گیرد نیازمند نماز است. خداوند در آیه ۴۵ سوره عنکبوت می فرماید: ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر، نماز بازدارنده از فحشاء و زشتی هاست. به این معنا که نماز نمی گذارد تا انسان به سادگی مرتکب اعمال زشت و پلید شود و هرگاه بخواهد آن را انجام دهد به وی نهیب می زند و اجازه نمی دهد تا اقدام کند. این نهیب زدن های نماز تا آن جا ادامه می یابد که در نهایت فرد از انجام عملی آن خودداری می کند و در تقوای خاصی قرار می گیرد که می توان از آن به حفاظت اشاره کرد.

بدین ترتیب نماز موجبات رشد و تعالی بشر را فراهم می آورد و وی را به سوی معرفت و بینش و نگرشی خاص هدایت می کند تا دیگر اعمال عبادی را نیز به درستی انجام دهد. از این رو نماز را ستون دین دانسته اند، زیرا کسی که نماز را به جا می آورد اندک اندک در مسیر کمالی قرار می گیرد و دیگر اعمال عبادی و نیک را به جا می آورد.

شکر: کسانی که نسبت به خداوند معرفت یافتند، درمی یابند که شکر نعمت، نعمت را افزون می کند: لئن شکرتم لازیدنکم. (سوره ابراهیم، آیه ۷) آنان نخست با معرفت خویش، خود را در مقامی می یابند که می بایست سپاسگزار خداوند باشند که نعمت های بی شماری چون وجود و رزق مادی و معنوی را به ایشان بخشیده است. پس در مقام شکر برمی آیند و در فرآیند رشدی، شکرگزار خداوند می شوند. نمازهایشان معنا و مفهوم تازه ای می یابد و در هر حال شکرگزار خداوند می شوند.

خداوند در آیات بسیاری، از مؤمنان می خواهد تا در مقام شکر برآیند و نماز بگزارند: فلیعبدوا رب هذا البیت الذی اطعمهم من جوع و آمنهم من خوف؛ پس پروردگار این خانه را عبادت کنید که شما را از گرسنه سیر کرد و از ترس در امنیت قرار داد. (سوره قریش، آیات ۳ و ۴) آیات چندی به این معنا توجه می دهد که انسان در مقام شکرگزاری می بایست از نماز به عنوان یکی از راه ها بهره گیرد. از جمله می توان به آیاتی اشاره کرد که یادآور خلقت انسان و نعمت های بسیار هستی برای او است. این بدان معناست که نماز یکی از راه های شکرگزاری نسبت به خداوندی است که انسان را آفریده و نعمت های بی شماری چون نعمت هدایت و ایمان به وی بخشیده و در مسیر رشد قرار داده است.

انس: از دیگر کارکردهای نماز که در قرآن بیان شده، انس است. انسان اگر بخواهد با بهترین موجود هستی یعنی خداوند تبارک و تعالی انس گیرد بهترین کار آن است که نماز به جا آورد. خداوند به حضرت موسی(ع) فرمان می دهد: فاعبدنی و اقم الصلاه لذکری؛ پس مرا عبادت کن و برای یاد کرد و انس گرفتن با من، نماز بگزار. (سوره طه، آیه ۱۴) این مقام هنگامی به دست می آید که انسان مراتب پیشین را به خوبی طی کرده باشد. در این جاست که تنها انس با خداوند به وی معنای واقعی زندگی را می بخشد و برای دست یابی به این انس می بایست نماز به جا آورد.

قرب: شاید برترین و کامل ترین هدف خلقت و آفرینش هستی و انسان آن باشد که انسان به مقام قرب برسد. دست یابی به این مقام، زمانی شدنی می شود که انسان در مسیر کمالی و رشدی گام بردارد و خود را متخلق به صفات الهی کند و پس از رنگ خدایی گرفتن، آن را ذات و وجودش تحقق بخشد و متاله گردد. متاله شدن همان معنای قرب الهی یافتن است. در این زمان است که به سبب قرب الهی که از طریق متاله شدن و به سبب عبادت و عبودیت به دست آمده است، به مقام ربوبیت طولی و خلافت الهی می رسد که نهایت منتهای سیر آدمی است.

خداوند در آیه آخر سوره علق به پیامبر(ص) فرمان می دهد: با سجده که در نماز ، تحقق می یابد خود را به مقام قرب الهی برسان. بنابراین می توان گفت که همه راه های رشدی و کمالی انسان تنها از راه نماز طی می شود و هر انسانی، چنان که خداوند به پیامبرش فرمان می دهد، می تواند با سرمشق گیری از سنت پیامبر(ص) در نماز به مقام قرب دست یابد و خلافت الهی را در ربوبیت عبودی تجربه کند.

از این رو لازم است که انسان به نماز به چشم دیگری نگاه کند و ارزش و جایگاه والای آن را در تزکیه نفس و رشد و تکامل دریابد و همواره بدان پای بند باشد و نماز را در اول وقت آن به جا آورد

.سماموس