ده تأثیر نماز در تربیت فرد و جامعه

گرچه نماز چیزی نیست که فلسفه‌اش بر کسی مخفی باشد،‌ ولی دقت در متون آیات وروایات اسلامی ما را به ریزه‌کاریهای بیشتری در این زمینه رهنمون می‌گردد:

1ـروح و اساس و هدف و پایه و مقدّمه و نتیجه و بالاخره فلسفه نماز همان یاد خدا است، همان «ذکر الله» است که در آیه‌ فوق به عنوان برترین نتیجه بیان شده است.
البتّه ذکری که مقدّمه‌ی فکر، و فکری که انگیزه‌ی عمل بوده باشد،‌چنان که در حدیثی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ آمده است که در تفسیر جمله‌، (و لذکر الله اکبر) فرمود: (ذکر الله عند ما احلّ و حرّم، یادخدا کردن به هنگام انجام حلال و حرام)، (یعنی به یاد خدا بیفتد به سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد).[1]

2ـنماز وسیله‌ شستشوی از گناهان و مغفرت و آمرزش الهی است چرا که خواه ناخواه نماز انسان را دعوت به توبه و اصلاح گذشته می‌کند، لذا در حدیثی می‌خوانیم:

پیامبرـ صلّی الله علیه و آله ـ از یاران خود سؤال کرد:(لو کان علی باب دار احدکم نهر و اغتسل فی کل یوم منه خمس مرات اکان یبقی فی جسده من الدّرن شیء؟‌ قلت لا، قال: فانّ مثل الصّلوة کمثل النّهر الجاری کلّما صلّی کفرت ما بینهما من الذنوب، اگر بر در خانه‌ یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می‌ماند؟)
در پاسخ عرض کردند: نه، فرمود:(نماز درست همانند این آب جاری است، هر زمان که انسان نمازی می‌خواند گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از میان می‌رود).[2]
و به این ترتیب جراحاتی که بر روح و جان انسان از گناه می‌نشیند، با مرهم نماز التیام می‌یابد و زنگارهایی که بر قلب می‌نشیند زدوده می‌شود.

3ـنماز سدّی در برابر گناهان آینده است، چرا که روح ایمان را در انسان تقویتمی‌کند، و نهال تقوی را در دل پرورش می‌دهد، و می‌دانیم (ایمان) و(تقوی) نیرومندترین سدّ در برابر گناه است،‌ و این همان چیزی است که در آیه‌ فوق به عنوان نهی از فحشاء و منکر بیان شده است، و همان است که در احادیث متعددی می‌خوانیم: افرادگناهکاری بودند که شرح حال آنها را برای پیشوایان اسلام بیان کردند فرمودند: غم مخورید، نماز آنها را اصلاح می‌کند و کرد.

4ـنماز، غفلت‌‌زدا است، بزرگترین مصیبت برای رهروان راه حقّ آن است که هدف آفرینش خود را فراموش کنند و غرق در زندگی مادّی و لذائذ زود گذر گردند، امّا نماز به حکم این که در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز پنج بار انجام می‌شود، مرتباً به انسان اخطار می‌کند، هشدار می‌دهد، هدف آفرینش او را خاطر نشان می‌سازد، موقعیّت او را در جهان به او گوشزد می‌‌کند و این نعمت بزرگی است که انسان وسیله‌ای در اختیار داشته باشد که در هر شبانه روز چند مرتبه قویّاً به او بیدار باش گوید.

5ـنماز خودبینی و کبر را در هم می‌شکند، چرا که انسان در هر شبانه روز هفده رکعت و در هر رکعت دو بار پیشانی بر خاک در برابر خدا می‌گذارد، خود را ذرّه‌ کوچکی در برابر عظمت او می‌بیند، بلکه صفری در برابر بی‌نهایت.
پرده‌های غرور و خودخواهی را کنار می‌زند، تکبر و برتری‌جویی را در هم می‌کوبد.
به همین دلیل علی ـ علیه السّلام ـ در آن حدیث معروفی که فلسفه‌های عباداتاسلامی در آن منعکس شده است بعد از ایمان، نخستین عبادت را که نماز است باهمین هدف تبیین می‌کند می‌فرماید:(فرض الله الایمان تطهیرا من الشّرک و الصّلوة تنزیهاً عن الکبر... خداوند ایمان را برای پاکسازی انسان‌ها از شرکواجب کرده است و نماز را برای پاکسازی از کبر).[3]

6ـ‌نماز وسیله‌ پرورش، فضایل اخلاق و تکامل معنوی انسان است،‌ چرا که انسان را از جهان محدود مادّه و چهار دیوار عالم طبیعت بیرون می‌برد، به ملکوت آسمانها دعوت می‌کند، و با فرشتگان هم صدا و همراز می‌سازد، خود را بدون نیاز به هیچ واسطه در برابر خدا می‌بیند و با او به گفتگو برمی‌خیزد.
تکرار این عمل در شبانه روز آن هم با تکیه روی صفات خدا، رحمانیّت و رحیمیّت و عظمت او مخصوصاً با کمک گرفتن از سوره‌های مختلف قرآن بعد از حمدکه بهترین دعوت کننده به سوی نیکیها و پاکیها است اثر قابل ملاحظه‌ای در پرورش فضائل اخلاقی در وجود انسان دارد.
لذا در حدیثی از امیر مؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ می‌خوانیم که در فلسفه نماز فرمود: (الصّلوة قربان کلّ تقیٍ، نماز وسیله‌ تقرّب هر پرهیزکاری به خدا است).[4]

پی نوشت ها:

[1] . بحار الانوار، ج 82، ص 200.
[2] . وسائل الشیعه، ج 3، ص 7 (باب 2 از ابواب اعداد الفرائض حدیث 3).
[3] . نهج البلاغه، کلمات قصار، جمله 252.
[4] . نهج البلاغه، کلمات قصار، جمله 136.