قصيده :

نوع اشعاري است بريك وزن وقافيه بامطلع مصرع،ومربوط به يكديگر،درمورد موضوع ومقصود معين از قبيل مدح پادشاهان وتهنيت جشن عيد وفتحنامه جنگ ياشكروشكايت وفخروحماسه سرايي ومرثيه وتعزيت ومسايل اخلاقي واجتماعي وعرفاني و... ساخته مي شود وشماره ابياتش حد متوسط معمول مابين بيست تا هفتاد،هشتاد بيت باشد وبيشترازآن تا حدود صد وپنجاه بيت وافزون ترنيزگفته اند وبعضي كمترازبيست بيت را تاحدود پانزده،شانزده بيت را،نيزقصيده مي گويند.

شريطه :

رسم شعرا اين است كه قصايد مديحه را به ابياتي كه مشتمل بردعاي ممدوح باشد ختم كنند،اين قسمت ازقصيده راشريطه مي نامند وادباي قديم آن رامقاطع قصيده مي گفته اند.

شريطه معمولأ به صوزت دعاي تا.بيد يعني متضمن معني دوام وهميشگي است به اين طوركه مثلأ بگويند:« تاآسمان برپاست »،«كاخ دولت توبر پاي باد. »

مثالي ازشريطه:

                گر دل ودست بحروكان باشد

                                     دل ودست خدايگان باشد

                زهي بقاي تو دوران چرخ را مفخر

                           خهي لقاي تو بستان عدل را زبور

اما قصيده كامل آن است كه داراي تشبيب وتخلص وشريطه باشد .

قصيده پند واندرز شيخ سعدي :

          به نوبت اند ملوك اندراين سپنج سراي

                    كنون كه نوبت توست اي ملك،به عدل گراي

         چه دوستي كند ايام اندك اندك بخش

                        كه بار باز پسين دشمني است جمله رباي

          چه مايه برسراين ملك سروران بودند

                        چو دورعمر به سرشد،درآمدند از پاي

          تومرد باش وببربا خود آنچه تواني

                      كه ديگرانش به حسرت گذاشتند به جاي

          درم به جورستانان زر به زينت داده

                              بناي خانه كنانند وبام قصر انداي

          به عاقبت خبر آمد كه مرد ظالم و،ماند

                        به سيم سوختگان زرنگار كرده سراي

          بخور مجلسش از ناله هاي درد آميز

                        عقيق زبورش ازديده هاي خون پالاي

          نيازبايد وطاعت ونه شوكت وناموس

                     بلند بانگ چه سود وميان تهي چو،دراي

          دوخصلت اند نگهبان ملك و ياور دين

                      به گوش جان بنوازم اين دوگفت خداي:

          يكي كه:گردن زورآوران به قهر بزن

                        دوم كه:ازدربيچارگان به لطف درآي

          عمل بياركه رخت سراي آخرت است

                     نه عود سوز به كارآيدت نه انبرساز...

          جريده گنهت عفوباد وتوبه قبول

                        سپيد نامه و خوشدل به عفوبارخداي

           به طعنه اي زده باد آن كه بر تو بد خواهد

                        كه بار ديگرش از سينه برنيايد واي

تشبيه:

آن است كه چيزي را به چيزي در صفتي مانند كنند.امر اول رامشبه ودوم را مشبه به،مي گويند وصفت مشترك مابين آن ها را وجه شبه وكلمه اي راكه دلالت برمعني تشبيه داشته باشد ادات تشبيه مي گويند.

بدين قرار اركان تشبيه چهارچيزاست:1ـ مشبه،2ـ مشبه به،3ـ وجه شبه،4ـ ادات تشبيه. مثلأ چون مي گوييم چهره محبوب مانند آفتابي مي درخشد، ـ چهره محبوب:مشبه ـ آفتاب:مشبه به ـ درخشيدن:وجه شبه ـ مانند :ادات تشبيه است.

انواع تشبيه:

1ـ حسي وغيرحسي                    2ـ تشبيه وهمي و خيالي 3ـتشبيه مفرد ومركب                   4ـ تشبيه مطلق

5ـ تشبيه مقيد يا مشروط                6ـ تشبيه تفضيل

7ـ تشبيه مقلوب يا عكس               8ـ تشبيه جمع

9ـ تشبيه تسويه                        10ـ تشبيه ملفوف

11ـ تشبيه مفروق                      12ـ و…

قرينه مجاز :

قريحه :عبارت است از حالتي يا لفظي كه دلالت كند بر اين كه مقصود گوينده،معني اصلي حقيقي كلمه نيست ، بلكه مرادش معني مجازي است و چون ايت لفظ يا اين حالت مقرون وچسبيده به جمله مجازمي ـ شود آن را قرينه گفته اند وهمچنين قرينه به دو بخش تقسيم مي شود:

1ـ لفظي يا حالي

2ـ معنوي يا مقالي

مراعات النظيق(تناسب و مواخات) :

آن است كه درسخن اموري را بياورند كه درمعني با يكديگرمتناسب ، باشند.خواه تناسب آن ها ازجهت هم جنس بودن باشد گل ولاله،ريحان وارغوان، وخواه تناسب آن ها از جهت مشابهت يا تضمن يا ملازمت باشد،مانند :شمع وپروانه،تيروكمان،خسرو وشيرين،چشم ونرگس،قد و سرو، و... .

مثال :

         دلم ازمدرسه وصحبت شيخ است،ملول

                     اي خوشا دامن صحرا وگريبان چاكي

مبالغه و اغراق :

مبالغه واغرارآن است كه در صفت كردن وستايش ونكوهش كسي يا چيزي زياده روي وافراط كنند،چندان كه از حالت معمول وعادي خود بگذرد وبراي شنونده شگفت انگيز باشد.

مثال :

             كه من ازگشاد كمان روزكين

                               بدوزم همي آسمان برزمين

مطابقه (تضادوطباق):

مطابقه كه آن راتضاد يا طباق نيز مي نامند،در لغت به معني دوچيز را درمقابل يكديگر انداختن ودراصطلاح آن كه كلمات ضد يكديگر باشند.مانند روز و شب،زشت و زيبا و...

مثال :

         شادي ندارد آن كه ندارد به دل غمي

                       آن را كه نيست عالم غم نيست عالمي

لف و نشر:

لف دراصل لغت به معني تا كردن وپيچيدن ونشربه معني بازكردن  وگستردن است ودراصطلاح فن بديع آن است كه درابتدا چند چيز را دركلام بياورند،آن گاه چند امر ديگر آز قبيل صفات يا افعال بياورند كه هركدام ازآن ها به هريك از آن چيز ها كه دراول گفته اند راجع ومربوط باشد اما تعيين نكند كه كدام يك ازامور به كدام يك از اشياء برمي گردد بلكه آن رابا فهم ودرك شنونده باز گذارند.كلماتي كه دراول آورده اند «لف» واموري كه به آن ها برمي گردد «نشر» مي ـ گويند.

مثال لف ونشر:

           به روز نبرد آن يل ارجمند

                        به شمشير وخنجر، به گرز وكمند

جمع :

يعني جمع چند موصوف در يك صفت ومانند آن ها است كه چند چيز را دريك صفت جمع كنند كه آن را جامع گويند.

مثال :

         مردمان جمله بخفتند وشب ازنيمه گذشت

                    وانكخ درخواب نشد،چشم من وپرين است

تفريق :

مثل اشعاري كه معمولأ درآن مي گويند اين كجا وآن كجا آن است كه درميان چند چيز جدايي افكنند بي آن كه جمع كرده باشند

مثال :

              باد صبح است بوي زلفش،ني

                                 نبود باد صبح انبر بار

              زين چكد آب و زان ببارد خون

                                 مژه من كجا وابر بهار

اعداد:

كه آن را «سياقه الاعداد»نيز مي گويند، آن است كه چند چيز مفرد متوالي ذكر كنند وبعد ازآن يك فعل براي همه بيا ورند.

مثال:

      ابروبادومه وخورشيد وفلك دركارند

                      تا توناني به كف آري وبه غفلت نخوري

تنسيق الصفات:

آن است كه براي يك چيزصفات پي درپي ومتوالي بيا ورند.چنان چه عبد الواسع جبلي دروصف يك نفرسپاهي جنگجو گفته است:

    كينه توز وديده دوزوخصم سوز ورزم ساز

                 شيرين جوش ودرع پوش وسخت كوش وكاردان

معما (المعمي):

آن است كه نام كسي يا چيزي را را درضمير پوشيده دارند واوصافي با رموزواشارات      براي اوبياورند كه فهم مقصود محتاج فكر وتأمل واعمال قلب و...  باشد

يك مثال ازمعما از ناصر خسرو:

نام بت من اگربپرسي

سيبي است نهاده برسرسرو

بايد ازكلمه سيبي ست منتقل شوند به سي بيست يعني،«20×30»كه ششصد مي شود كه اين عدد در حساب ابجد حرف «خ» است كه چون آن رابرسركلمه سرو بگذاريد «خسرو»از كار درمي آيد.

ارسال مثل (تمثيل):

آن است كه عبارت نظم يا نثررا به جمله اي كه مثل يا شبيه مثل ومتضمن مطلبي حكيمانه باشد، بيارايند واين صنعت همه جا موجب آرايش وتقويت بنيه سخن مي شود،وگاه باشد كه آوردن مثل در نشم يا نثرو... در پروراندن مقصود وجلب توجه شنونده بيش از چندين بيت منظوم وچند صفحه مقاله ورساله باشد.

مثال:

     احمق بود كه عرض كند كه فضل پيش تو

                              خرما به بصره بردن،باشد ازاحمقي

لغز (چيستان):

لغ كه دراصطلاح ادباي فارسي آن را چيستان مي گويند درريشه اصلي لغوي،به معني پيچيدگي وپوشيدگي است ودراصطلاح آن است كه ازچيزي به صورت صريح نام نبرند اما اوصاف آن راطوري برشمارند كه شنونده روشن طبع صاحب ذوق،ازشنيدن آن اوصاف،پي به مقصود گوينده ببرد.

مثال درلغزشمشير از عنصري:

         چيست آن آب چوآتش،وآهن چو پرنيان

                   بي روان تن پيكري،پاكيزه چون بي تن روان

         گر بجنبانيش آب است،اربلرزاني درخش

                           گربيندازيش تير است،اربخماني كمان

         ازخردآگاه نه،درمغز باشد چون خرد

                         ازگمان آگاه نه،دردل بود همچون گمان

         آينه ديدي براوگسترده مرواريد خرد؟

                               ريزه الماس ديدي بافته برپرنيان؟

مذهب كلامي :

آن است كه سخن را با دليل وبرهان عقلي يا خطابي يل ذكر امور مسلم غير قابل انكار چنان اثبات كنند كه موجب تصديق شنونده شود.

 مثال :

بت كه بتگر كندش دلبر نيست

دلبري دست برد بتگر نيست

                    پايان

منابع:   

1.                   نرم افزار درج

2.                   کتاب ادبیات اول ، دوم وسوم دبیرستان

ملمع :

ملمع آن است كه فارسي وعربي رادر نظم به هم آميخته باشند.چنان كه مثلاً يك مصراع فارسي و يك مصراع عربي ، يا يك بيت يا چند بيت فارسي ويك بيت عربي ، بگويند. ساختن اين نوع شعررا به نام صنعت تلميع درجزو صنايع بديع نيز شمرده اند .

مثالي ازملمع سروده سعدي :

      سل المصانع ركبا تهيم في الفلوات

                             تو قدر آب چه داني كه دركنارفراتي

      شبنم به روي تو روزاست و ديده ام به تو روشن

                                 وان هجرت سوا عشيتي و غداتي

     اگر چه ديربماندم ، اميد برنگرفتم

                               مضي الزمان و قلبي يقول انك آت

     من آدمي به جمالت نديدم و نشنيدم

                             اگر گلي ، به حقيقت عجين آب حياتي

     شبان تيره ، اميدم به صبح روي تو باشد

                                                                       وقد تفتش عين الحيوة في الظلمات

     فكم تمررعيشي وانت حامل شهد

                                                          جواب تلخ بديع است ازآن دهان نباتي

      نه پنج روزه عمر است عشق روي تو مارا                      

                                                         وجدت رائحته الود ان شممت رفاتي

     وصوت گل مليح كمايحب ويرضي

                                                        محامد توچه گويم كه ماوراي صفاتي

     اخاف منك و ارجو واستغيث وادنو

                                                        كه هم كمند بلايي و، وهم كليد نجاتي

     زچشم دوست فتادم به كامه دل دشمن

                                                                        احبتي هجروتي كما تشا عداتي

     فراقنامه سعدي عجب كه در تو نگيرد

                                       وان شكوت الي الطيرنحن في الوكرات....

قطعه :

نوعي ابياتي است بريك وزن وقافيت بون مطلع مصرع ، كه ازاول تا آخرهمه مربوط به يكديگر ، راجع به يك موضوع اخلاقي وحكايت شيرين ، مدح يا هجو ، تهنيت ، تعزيت و... حداقل قطعه يك بيت وحداكثر معمول متداول پانزده ، شانزده بيت باشد.وليكن برحسب ضرورت تاحدود چهل ، پنجاه بيت وبيشترمي تواند باشد و دراين صورت فرق با قصيده همان است كه قطعه داراي مطلع مصرع نيست، يعني قافيه را ازآخربيت اول آغاز كرده ودر مصراع اول نياورده اند، اما در قصيده شرط است كه داراي مطلع مصرع باشد كلمه قطعه (باكسر قاف) به معني يك پاره ازهرچيزي است ، وچون اين نوع شعرشبيه پاره اي ازابيات اواسط قصيده است ، آن را قطعه مي نامند.

مثالي از قطعه سروده ابن يمين:

             نشنيده اي كه زير چناري كدوبيني

                                                 بررست وبردويد براوبر، به روزبيست ؟

       پرسيد ازآن چنار كه تو چند روزه اي ؟         

                                                                   گفتا چنارسال مرا بيش زسي ست

       خنديد پس بدو كه من ازتو به بيست روز

                                                برترشدم ، بگوي كه اين كاهليت چيست ؟  

      اورا چنار گفت كه:امروزه ، اي كدو              

                                                                 باتو مرا هنوزنه هنگام داوري ست                       فردا كه برمن و تو وزد باد مهرگان             

                                                    آن گه شود پديد كه نامرد ومرد كيست ؟

        به قطع راه درازامل غني نشوي

                                                                           برآستان قناعت مگرمقام كني

      اگردو گاوبه دست آوري ومزرعه اي

                                                                      يكي اميرويكي را وزيرنام كني

      به نام خشك حلالي كزو شود حاصل

                                                                    قناعت ازشكرين لقمه حرام كني

    وگركفاف معاشت نمي شود حاصل

                                                      روي و قرص جوي از جهود وام كني

    هزاربارازآن به كه بامداد پگاه

                                                            كمرببندي وبرچون خودي سلام كني

رباعي (چهار گاني):

رباعي كه آن را دوبيتي وترانه نيزمي گويند ، دوبيت است كه قافيه در هردو مصراع بيت اول ومصراع چهارم رعايت شده وبروزن مخصوص لاحول ولاقوة الا بالله ، وآوردن قافيه درمصراع سوم اختياري است

مثالي ازرباعي :

       اي روي تو مهرعالم آراي همه

                             وصل تو  شب و روزتمناي همه

       گربادگران ، به ازمني ، واي به من

                         ورباهمه كس همچو مني ، و اي همه

دوبيتي :

كلمه دوبيتي راعلاوه براين كه دررباعي به كارمي برند ، درمعني ديگري نيز اصطلاح كرده اند وآن هم اين است كه ازدو بيت كه درقافيه بندي با رباعي يكي ، اما در وزن باآن مختلف باشد .

مثالي از دوبيتي :

           دل عاشقي به پيغاني بسازد

                            خمار آلوده با جامي بسازد

           مرا كيفيت چشم تو كافي است

                         رباضت كش به بادامي بسازد

مثنوي ( = دوگاني):

مثنوي كه آن رامزدوج نيزمي خوانند، نوع اشعاري است كه دروزن يكي،اماهربيت آن داراي قافيه اي مستقل است ، چون هربيت مستلزم دو قافيه يا هردومصراع ابيات مقفي است ،آن رامثنوي ناميده اند،منسوب به كلمه مثني مرادف انتين انتين كه به معني «دوتا دوتا» يا «دوگاني »است.كلمه مزدوج نيزهمان معني رامي بخشد وعده ابيات مثنوي محدود نيست وبدين سبب اين نوع شعررا،اكثربراي تواريخ ، قصص وافسانه هاي طولاني به كار مي برند كه نظم آن درقصيده وبرقافيتي معين متعذرباشد.

مثنوي سازي درفارسي ازقرن سوم وچهارم هجري آغاز شده است اما خوشترين وزن هاي مثنوي همان است كه درنظم شاهنامه فردوسي وحديقه سنايي وخمسه نظامي ومثنوي مولوي به كار رفته است.

مثال مثنوي سروده نظامي:

             پري دختي، پري بگذارماهي

                               به زيرمقنعه صاحب كلاهي

            شب افروزي، چومهتاب جواني

                              سيه چشمي، چوآب زندگاني

            كشيده قامتي، چون نخل سيمين

                       دور زندگي برسرنخلش رطب چين

            زبس كاورد ياد آن نوش لب را

                            دهان پرآب شكر شد رطب را

            به مرواريد دندان هاي چون نور

                           صدف را،آب دندان داده ازدور

            دوشكر چون عقيق آب داده

                              دوگيسو چون كمند تاب داده

            خم گيسوش تاب ازدل كشيده

                            به گيسو سبزه را برگل كشيده

            شده گرم از نسيم مشك بيزش

                                 دماغ نرگس بيمارخيزش

            فسونگركرده برخود چشم خود را

                         زبان بسته به افسوس چشم بد را

           به سحري كاتش دل ها كند تيز

                     لبش راصد زبان، هرصد شكرريز

           نمك دارد لبش درخنده پيوست

                        نمك شيرين نباشد وان اوهست

           توگويي بينيش تيغي است ازسيم

                    كه كرد آن تيغ، سيبي رابه دونيم...

           به شمعش بر، بسي پروانه بيني

                       زنازش سوي كس پروا نبيني...

           مو گل كرده برهرغمزه غنجي

               زنخ چون سيب و غبغب چون ترنجي...

           زلعلش بوسه را پاسخ نخيزد

                           كه لعل اروا گشايد دربريزد

           نهاده گردن آهو، گردنش را

                           به آب ديده شسته دامنش را

           به چشم آهوان آن چشمه نوش

                 دهد شير افكنان را خواب خرگوش...

           حديثي وهزار آشوب دلبند

                    لبي وصدهزاران بوسه،چون قند...

         رخش نسرين وبويش نيز نسرين

                      لبش شيرين ونامش نيز شيرين...

مسمط:

نوعي ازقصيده يااشعاري است هم وزن كه مركب ازبخش هاي كوچك كه همه در وزن وعدد مصراع هاي يكي ودرقوافي مختلف باشند، به اين ترتيب مثلأ: درابتدا پنج مصراع بريك وزن وقافيه بگويند ودرآخريك مصراع بياورند كه دروزن با مصراع هاي قبلي يكي ودرقافيه مختلف باشند.ازمجموع آن شش مصراع يك ببخش تشكيل مي شود كه آن را به اصطلاح شعرا،يك لخت يا يك رشته ازمسمط مي گويند ودررشته دوم بازپنج مصراع بريك قافيه بگويند كه با رشته اول دروزن يكي ودرقافيه مخالف باشد،امامصراع ششم رابرهمان وزن وقافيه بياورند،كه درآخرلخت اول بود.ازمجموع اين شش مصراع نيز يك بخش تشكيل مي شود كه آن را لخت دوم ورشته مسمط مي گويند، وهم چنان تا آخرمسمط كه بايد سي،چهل بار يا كمتروبيشترآن عمل را تكرار كرده باشند.هررشته اي مشتمل است برشش مصراع كه پنج مصراع اولش با يكديگرهم قافيه اند اما مصراع آخرش با پنج مصراع اول آن لخت هم قافيه نيست بلكه با مصراع آخرسايررشته هاهم قافيه است آن چه ازباب مثال گفتيم مسمط شش مصراعي است كه آن را مسمط مسدس نيزمي گويند وهمه مسمطات منوچهري از همان نوع است اما ممكت است عدد مصراع هاي يك لخت كمتر يا بيشتر از يك مصراع باشد پس به شماره مصراع ها مثلأ آن را مسمط مثلث(يعني سه مصراع)ومربع(چهارمصراعي)ومخمس(پنج مصراعي)، مي خوانند اما بيشترازهفت مصراعي معمول نيست و كمتر ازسه مصراع اصلأ مسمط نيست.

مثال مسمط از سروده منوچهري:

          آمد بانگ خروس،مؤذن مي خوارگان

                            صبح نخستين نمود،روي به نظارگان

          كه به كتف برگرفت،جامه بازرگان

                             روي به مشرق نهاد،خسروسيارگان

          باده فراز آوريد،چاره بيچارگان

                              قوموا شرب الصبوح ياايها النايمين

          مي زدگانيم ما،دردل ماغم بود

                                   چاره مابامداد،رطل دمادم بود

          راحت كژدم زده،كشته كژدم بود

                          مي زده را،هم به مي دار و مرهم بود

         هركه صبوحي زند با دل خرم بود

                          بادولب مشك بوي با دو رخ حورعين

         خوشا وقت صبوح خوشا مي خوردنا

                            روي نشسته هنوز،دست به مي بردنا

         مطرب سرمست را بازهش آوردنا

                                  درگلوي اوبطه باده فرو كردنا

         گردان درپيش روي بابزن وگردنا

                          ساغرت اندر يسار باده ات اندر يمين

تضمين:

تضمين به گونه اي كه معمول گويندگان قديم نيز بوده است،كه درضمن اشعار خود يك مصراع بايك،دوبيت را برسبيل تمثل وعاريت از شعراي ديگر بياورند وبا ذكرنام آن شاعرويا،باشهرتي كه مستغني از ذكر نام باشد به طوري كه بوي سبقت وانتحال ندهد.

مثال يك مصراع ازغزل سعدي:

         حافظ ازجورتو،حاشا كه بگرداند روي

من ازآن روز كه دربند توام آزادم...                

مستزاد:

مستزاد آن است كه درآخرهرمصراع رباعي ياغزل يا قطعه يا قصيده  و... جمله اي كوتاه ازنوع نثر مسجع بيفزايند كه درمعني با آن مصراع مربوط اما از وزن اصلي شعر خارج وزايد باشد وبه همين مناسبت آن نوع شعر را مستزاد ناميده اند.

مثال رباعي:

گرنرد فسون به من نبازي چه شود ؟

اي شعبده باز

با بلبل خويش اگر بسازي چه شود ؟

اي گلبن ناز

توخواجه من،منم كمين بنده تو

يك بار زلطف

گربنده خويش را نوازي،چه شود ؟

اي بنده نواز

مثال رباعي مستزاد:

گرحاجت خود بري به درگاه خدا

با صدق وصفا

حاجات ترا كند خداوند روا

بي چون وچرا

زنهار مبرحاجت خود دربرخلق

با جامه دلق

كزخلق نيايد كرم و،جود وعطا

بي شرك وربا

تشبيب ، نسيب ، تغزل:

تشبيب دراصطلاح شعرا، قسمت پيش درآمد اوايل قصيده است كه مقدمه اي درذكرمحاسن محبوب وحكايت حال عشق ياعاشقي ياوصف مناضرطبيعي ازقبيل بهاروخزان وطلوع وغروب خورشيدوماه وستارگان وكوه ودريا ودشت وصحرا و...ساخته آنگاه به مناسبتي لطيف وبيان گرم وگيرا،كه انگيخته نيروي ذوق وتخيل شاعرانه است، ازآن مقدمه به اصل مقصود ازقبيل مدح وستايش يا تهنيت يا تعزيت ونظايرآن پرداخته باشند.پس تشبيب درحقيقت پيش آهنگ قصيده وپي ـ

ريزي وزمينه سازي شاعراست براي بيان مقصود.تشيبب قصيده را دراصطلاح نسيت وتغزل نيزمي گويند.وآن بخش ازقصيده را كه ازتشبيب ونسيت به مدح يامقصود،ديگرانتقال يافته وبه اصطلاح معروف گريززده باشد حسن تخلص و حسن مخلص و حسن خروج مي نامند.تشبيب يكي ازاركان مهم قصيده است وبعضي حسن تشبيب را، ازصنعت هاي مستقل بديع دانسته وبرخي آن را،ازفروع حسن مطلع را داخل درحسن ابتدا شمرده اند:

اي دل من تورابشارت باد

كه تورا من به دوست خواهم داشت

توبدو شادمانه اي به جهان

شاد باد آن كه توبدويي شاد

تانگوييكه مرمرا مفرست

كه كسي دل به دوست نفرستاد

دوست ازمن تورا،همي طلبد

روبردوست هرچه باداباد

دست وپايش ومسكن كن

زيرآن زلفقان چون شمشاد

تا ز بيداد چشم اوبرهي

ازلب لعل او بيابي داد

زلف اوحاجب لب است ولبش

نپسندد به هيچ كس بيداد

خاصه برتوكه فزون زعدد

آفرين هاي خواجه داري ياد

غزل:

غزل دراصطلاح شعراي فارسي، اشعاري است بريك وزن وقافيت با مطلع مصرع كه حد، معمول متوسط مابين پنج بيت تادوازده بيت باشد وگاهي بيشتر ازآن تا حدود پانزده وشانزده بيت وبه ندرت تا نوزده بيت نيزگفته اند.اما ازپنج بيت كمتر،چون سه،چهاربيت باشد مي توان آن راغزل ناتمام گفت وكمترازسه بيت رابه نام غزل نشايد ناميد.كلمه غزل دراصل لغت به معني عشق بازي وحديث عشق وعاشقي كردن است، وچون اي نوع شعربيشترمشتمل برسخنان عاشقانه است آن راغزل ناميده اند وليكن درغزل سرايي حديث مغازله شرط نيست بلكه ممكن است متضمن ، مضامين اخلاقي و دقايق حكمت ومعرفت باشد و ازاين نوع غزل هاي عارفانه وحكيمانه نيزبسيار داريم كه نمونه آن را نقل خواهيم كرد.فرق بين غزل وتغزيل قصيده آن است كه ابيات تغزل بايد همه مربوط به يك موضوع ويك مطلب باشد، امادرغزل تنوع مطلب ممكن است چندان كه آن را شرط غزل دانسته اند.غزل هرقدرلطيف تروپرسوزوحال ترباشد، مطبوع تروگيرنده تراست، وهمان اندازه كه درقصيده فخامت وجزالت مطلوب است درالفاظ ومعاني غزل بايد رقت و لطافت به كار برد وازكلمات وحشي وتعبيرات خشن وناهموار سخت احترازكرد

حسن تخلص در غزل:

صنعت حسن تخلص چنان كه، پيش دانستيم بيشتردرنوع قصيده معمول است، وگاه باشد كه آن را درغزل نيزبه كار ببرند، اما به اين ترتيب كه درابيات آخرغزل گريز به متن كرده يكي دو بيت درستايش ممدوح بگويند وغزل رابه دعاي او يا بيت غزلي ديگرختم كنند، به اين ترتيب كه گاهي مديحه درحكم جمله معترضه باشد.

مثالي ازغزل ، سروده حافظ:

ياري اندركسي نمي بينيم ياران راچه شد ؟

دوستي كي به آخرآمد ، دوستداران را چه شد ؟

آب حيوان تيره گون شد ، خضرفرخ پي كجاست ؟

خون چكيد ازشاخ گل ، باد بهاران را چه شد ؟

كسي نمي گويد كه ياري داشت حق دوستي

حق شناسان راچه حال افتاد ؟ ياران را چه شد ؟

لعلي ازكان مروت برنيامد سال هاست

تابش خورشيد و سعي باد وباران را چه شد ؟

شهر ياران بود وخاك مهربانان اين ديار

مهرباني كي سرآمد ؟ شهر ياران را چه شد ؟

گوي توفيق و كرامت درميان افكنده اند

كس به ميدان درنمي آيد ، سواران را چه شد ؟

صدهزاران گل شكفت و بانگ مرغي برنخاست

عندليبان را چه پيش آمد ؟ هزاران را چه شد ؟

زهره سازي خوش نمي سازد ، مگرعودش بسوخت ؟

كس ندارد ذوق مستي ، مي گساران را چه شد ؟

حافظ ، اسرارالهي كس نمي داند ، خموش

ازكي مي پرسي كه دور روزگاران را چه شد ؟

ادامه دارد....