آداب و وعده های خوردن غذا در شبانه روز در روایات
روایاتی که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلّم) و امامان(علیهم السلام) درباره آداب و وعده های خوردن غذا در شبانه روز نقل شده است را در این مطلب برای شما جمع آوری کرده ایم.
⮜ تعداد وعده های نقل شده
روایاتی که درباره خوردن غذا در شبانه روز نقل شده؛ هر چند به ظاهر مختلفند، اما با تحقیق و تأمل روشن می شود که تعارضی میان آنها نیست؛ آنچه از جمع بندى این احادیث به دست می آید این است که دو بار غذا خوردن در روز (صبح و شام) براى تداوم سلامت بدن، سودمند است، چنان که براساس تصریح قرآن، بهشتیان نیز در همین دو وقت، غذا می خورند.
گفتنی است؛ آنچه گفته شد معمولاً درباره افرادی است که با دو وعده غذا به سلامت بدن آنها ضرر نمی رساند و نیرو و توان کار کردن را دارند و برای اشتغالات زندگی آنها کافی است، اما افرادی هم هستند که به جهت کارها و شغل های سنگین بدنشان نیازمند خوردن بیشتر از دو یا سه وعده غذایی می باشد. البته در صورتی که به پُرخوری نینجامد.
روایاتی که از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) و امامان(علیهم السلام) درباره وعده های خوردن غذا در شبانه روز نقل شده، از این قراراند:
الف. تأکید بر صبحانه خوردن
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلّم): «هر کس خواهان ماندن است و البتّه ماندنى در کار نیست، باید صبح زود صبحانه بخورد...».(شیخ صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۵۵۵، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق؛ ابن قتیبه دینوری، أبو محمد عبد الله بن مسلم، عیون الأخبار، ج ۳، ص ۲۹۳، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۸ق.)
ب. تأکید بر خوردن شام
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلّم):
⓵ «خوردن شام را ترک نکنید و حتّى اگر شده، مُشتى خرما تناول کنید؛ زیرا ترک شام، پیرى می آورد».(ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن ماجه، تحقیق: عبد الباقی، محمد فؤاد، ج ۲، ص ۱۱۱۳، دار إحیاء الکتب العربیة، فیصل عیسى البابی الحلبی، بی تا.)
⓶ «خوردن شام را ترک نکنید، حتّى اگر خرمایى خشکیده باشد، که می ترسم امّتم بخاطر ترک شام، دچار پیرى شوند؛ زیرا خوردن شام، نیروبخش پیر و جوان است».(برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، ج ۲، ص ۴۲۱، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.)
⓷ «هر کس شب شنبه و یک شنبه، پشت سرِ هم شام نخورد، از وجود او چیزى می رود که تا چهل روز باز نمی گردد (جبران نمی شود)».(طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص ۱۹۵، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.)
این روایت از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است.(کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۶، ص ۲۸۹، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.)
ج. خوردن یک وعده غذا در روز
⓵ پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلّم): «هر کس در روز، یک وعده بخورد، گرسنه نیست، و هر کس دو وعده بخورد، عابد نیست، و هر کس سه وعده بخورد، او را با چارپایان ببندید».(«مَن أکَلَ فی الیَومِ مَرَّةً لَم یَکُن جائِعاً، و مَن أکَلَ مَرَّتَینِ لَم یَکُن عابِداً، و مَن أکَلَ ثَلاثَ مَرّاتٍ اربُطوهُ مَعَ الدَّوابِّ!»؛ ابن قاسم حسینی عاملی(از علمای قرن یازدهم)، سید محمد بن محمد،المواعظ العددیّة، ص ۱۴۷، قم، طلیعه نور، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.)
⓶ عایشه گفته است: پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله وسلّم) مشاهده کرد که من، روزى دو وعده می خورم. فرمود: «اى عایشه! دنیا را شکم خود کرده اى! بیش از یک وعده در روز خوردن، اسراف است و خداوند، اسرافکاران را دوست ندارد».(عَنْ عَائِشَةَ قَالَتْ: رَآنِی رَسُولُ اللهِ(صلی الله علیه وآله وسلّم)، وَ أَنَا آکُلُ فِی یَوْمٍ مَرَّتَیْنِ فَقَالَ: «یَا عَائِشَةُ اتَّخَذَتِ الدُّنْیَا بَطْنَکَ أَکْثَرَ مِنْ أَکْلَةٍ کُلَّ یَوْمٍ سَرَفٌ، وَ اللهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»؛ أبو بکر بیهقی، أحمد بن حسین، شعب الایمان، ج ۷، ص ۴۵۷، ریاض، مکتبة الرشد للنشر والتوزیع، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.)
د. سه وعده در روز
امام رضا(علیه السلام): «مقدار بایسته در خوراک، آن است که چون ۸ ساعت از روز می گذرد، یک بار غذا بخورى، یا در دو روز، سه وعده غذا میل کنى [بدین ترتیب که]: در ساعات نخستین روز، ناشتایى بخورى. سپس در همان روز، شام بخورى و سپس چون دیگر روز فرا رسید، پس از گذشت ۸ ساعت از آغاز روز، یک وعده دیگر بخورى و در آن روز، تو را به شام، نیازى نیست. جدّ من محمّد(صلی الله علیه وآله وسلّم) به على(علیه السلام) چنین فرمود که: [از هر دو روز،] در یک روزش، یک وعده و در روز دیگرش دو وعده باشد ...».(منسوب به امام رضا(علیه السلام)، طب الإمام الرضا(علیه السلام) (الرسالة الذهبیة)، ص ۱۵ – ۱۶، قم، دار الخیام، چاپ اول، ۱۴۰۲ق.)
⮜ احادیث رسیده از پیشوایان درباره «وعده هاى غذا»، به ۵ دسته تقسیم می شوند:
⓵ آنچه با الهام گرفتن از قرآن در مورد چگونگى غذا خوردن بهشتیان، به دو وعده غذا در صبح و شام،(سوره مبارکه مریم، آیه ۶۲: «لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً إِلاَّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا»؛ در آن جا هرگز گفتار لغو و بیهوده اى نمی شنوند و جز سلام در آن جا سخنى نیست و هر صبح و شام، روزى آنان در بهشت مقرّر است.) توصیه نموده است. و چنین روشی در غذا خوردن نیز مستحب است.(ر.ک: شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج ۲۴، ص ۳۲۷ – ۳۲۸، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق؛ نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج ۳۶، ص ۴۶۴، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.)
⓶ آنچه بر خوردن صبحانه و نهى از ترک آن، تأکید دارد.
⓷ آنچه بر خوردن شام و نهى از ترک آن، بویژه در افراد مُسن، تأکید نموده است.
⓸ آنچه بر یک بار غذا خوردن در روز، تأکید دارد.
⓹ آنچه به سه وعده غذا در دو روز، توصیه نموده است.
احادیث دسته اوّل، دوم و سوم، نه تنها تعارضى با یکدیگر ندارند، بلکه مؤیّد همدیگرند؛ زیرا دسته اوّل، به دو وعده غذا خوردن در صبح و شام، توصیه می کند و دسته دوم و سوم، تأکید دارند که صبحانه و شام نباید ترک شوند.
درباره روایات دسته چهارم باید گفت:
اولاً: سند روایت اول ضعیف است؛ زیرا این روایت در منابع روایی متقدم و حتی متأخر شیعه – مانند بحار الانوار – نیامده است، و تنها در کتاب «المواعظ العددیه» نوشته ابن قاسم حسینی عاملی(از علمای قرن یازدهم)، آمده است.
سند روایت دوم نیز ضعیف می باشد.(ر.ک: شعب الایمان، ج ۷، ص ۴۵۷.)
ثانیاً: روایات دیگری که درباره وعده های غذا وارد شده و محدّثین و فقها به آنها استناد کرده اند، قوی تر به نظر می رسند، لذا بر این روایت مقدم می شوند.
امّا تنها حدیث قرار گرفته در دسته پنجم که به سه وعده غذا در دو روز توصیه می کند، هم از نظر سند ضعیف است؛ زیرا منقول از کتاب «طبّ الرضا» است و استناد این کتاب به امام رضا(علیه السلام) ثابت نیست، و هم از نظر دلالت؛ زیرا مخاطب آن، مأمون عبّاسى است و ممکن است توصیه یاد شده براى شخص او باشد.
⮜ بنابراین، جمع بندى احادیث گذشته، این می شود که دو بار غذا خوردن در روز (صبح و شام) براى تداوم سلامت بدن، سودمند است، چنان که بهشتیان زندگى جاوید دارند، در همین دو وقت، غذا تناول می نمایند.
گفتنی است؛ آنچه گفته شد معمولاً درباره افرادی است که با دو وعده غذا به سلامت بدن آنها ضرر نمی رساند و نیرو و توان کار کردن را دارند و برای اشتغالات زندگی آنها کافی است، اما افرادی هم هستند که به جهت کارها و شغل های سنگین بدنشان نیازمند خوردن بیشتر از دو یا سه وعده غذایی می باشد. البته در صورتی که به پرخوری نینجامد. این افراد از محل بحث خارج هستند.
❖ بیشتر بخوانید: آداب خوردن و آشامیدن در اسلام / مستحبات و مکروهات اسلام و اهل بیت
⮜ آداب غذا خوردن
▬ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ضمن توصیه به کم خوری که نوعی جهاد با نفس بوده و باعث دور شدن شیطان از انسان می شود، فرمودند: وضو گرفتن قبل از غذا فقر را از بین می برد و وضو گرفتن بعد از آن هم و غم را از بین می برد.
▬ علی (علیه السّلام) می فرمایند: هرکه در حال گرسنگی غذا بخورد، و خوب غذا را بجود، و هنوز اشتها دارد از غذا دست بکشد و به هنگام دفع، مدفوع خود را نگه ندارد، جز به بیماری مرگ گرفتار نمی شود.(مکارم الأخلاق، جلد یک، ص ۴۲۷)
▬ امام علی(علیه السّلام) خطاب به کمیل سخنی دارد که مکمل و موید این حرف حضرت رسول (صلی الله علیه وآله وسلّم) است. ایشان می فرمایند: یا کمیل، شکم خود را از خوراک پر مکن، برای آب هم جا بگذار و برای هوا هم میدانی قرار بده، تا اشتها داری دست از غذا بردار. اگر این کارها را انجام دادی خوراک به تو گوارا می شود. همانا تندرستی با کم خوردن و کم نوشیدن است.(طب اسلامی، ص۱۸۸)
▬ در حدیث دیگری از امام علی(علیه السّلام) احترام به طعام و برکت خدا گوشزد شده است امام (علیه السلام) می فرمایند: آنچه از خوردن بر زمین افتد که خوردن آن شفای هر دردی است به امر خداوند برای کسی که به آن طلب شفا کند.(طب الرضا علیه السلام، ص۱۲۹)
▬ غذای کامل از نظر اهل بیت (علیهم السلام) :
عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ (عَلَیهِ السَّلام) قالَ: قالَ رَسُولُ الله (صَلیَ الله عَلیْه وَ الِه) :الطَّعَامُ إذَا جَمَعَ أَرْبَعَ خِصَالٍ فَقَدْ تَمَّ: إِذَا کانَ مِنْ حَلَالٍ، وَ کثُرُتِ الْأَیْدِی عَلَیْهِ، وَسُمِّیَ الله تَبَارَکَ وَتَعَالَی فِی اَوَّلِهِ، وَ حُمِدَ فِی آخِرَهِ.
امام صادق(علیه السّلام) ازپدران بزرگوارخود و آنان از علی(علیه السّلام) روایت کرده اند:رسول الله (صلی الله علیه و اله) فرمود: وقتی در غذا چهار خاصیت جمع شود کامل شده است، حلال باشد و دست های زیادی به سوی آن دراز شود و قبل از خوردن (بسم الله الرحمن الرحیم) گفته شود و در آخر، شکر خداوند بجا آورده شود.(تحفه آثار، ص ۲۹۷)
▬ امام رضا (علیه السلام) ضمن توصیه به خودداری کردن از پرخوری که باعث چاقی و اختلال در کار قلب می شود، با شکم سیر حمام کردن را باعث قلنج دانسته و سفارش می کنند که تا گرسنه هستید غذا بخورید و به محض این که احساس سیری کردید دست از غذا بکشید و برای جلوگیری از درد معده تا دست از غذا نکشیده اید آب ننوشید.
▬ امام رضا(علیه السلام) همچنین در مورد اهمیت وعده غذای شب می فرمایند: «اگر می خواهی همیشه با نشاط و سر دماغ باشی تا می توانی از شام شب بکاه و سبک به رختخواب برو!» و درجایی دیگر می فرمایند: «در بدن آدمی رگی است به نام "عشا" . وقتی انسان شام نمی خورد این رگ تا صبح وی را نفرین می کند و می گوید: خدا تورا گرسنه و تشنه نگه دارد همانگونه که مرا گرسنه و تشنه نگه داشتی.... پس هیچکس شام را ترک نکند گرچه یک لقمه غذا یا آبی باشد.»
▬ امام رضا(علیه السلام) همچنین خوردن نمک در آغاز غذا خوردن را از بین برنده ۷۰ بیماری دانسته و در مورد آداب بعد خوردن، از خوابیدن بلافاصله پس از غذا نهی کرده و می فرمایند: «عادت کنید که شب بعد از غذا ۲ ساعت بیداری داشته باشید»و همچنین فرمودند: هرگاه چیزی خوردی بر پشت بخواب و پای راست را بر روی پای چپ بگذار.(حلیة المتقین، ص۶۸)
▬ امام رضا علیه السلام در حدیثی دیگر درباره اهمیت شکرگزاری و دعای پس از خوردن غذا به نقل از پدران گر امی خویش به نقل از امام حسین(علیه السلام) می فرماید: رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلّم) پس از تناول طعام دعا می کرد و می فرمود: اللهم بارک لنا فیه وارزقنا خیرا منه یعنی؛ خدایا برای ما در این طعام برکت فرما و بهتر از این روزی ما گردان.(عیون اخبار الرضا / باب ۳۱ / حدیث ۱۱۴)
▬ یکی از سفارشات پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلّم) آن بود که غذا خوردن در ۳ وعده یعنی صبح، ظهر و شب را ترک نکنید «لقمة الصباح مسمار البدن» (المحاسن/ ۴۹۹ باب ۴۸ نوادر فی الطعام حدیث ۳۵۵) یعنی صبحانه بدن را نیرومند می کند و حتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) به کسانی که به خاطر رژیم گرفتن شام را ترک می کنند سفارش می کند ترک شام مکروه است چرا که به هم زننده اعتدال بدن است و قوت را کم می کند.(المحاسن/ ۴۲۲ باب ۲۶ الغذاء و العشاء حدیث ۲۰۹)
▬ پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلّم) می فرماید خوراک شب نافع تر است از خوراک روز (سراج الشیعه فی آداب الشریعه)، همچنین در بدن رگی است که آن را رگ شام گویند همین که مرد ترک کند خوردن شام را، آن رگ بر او نفرین کند تا صبح و گوید که خداوند تو را گرسنه و تشنه گذارد چنانکه مرا گرسنه و تشنه گذاردی.(الکافی ۶/ ۲۸۹ باب فصل العشاء و کراهیه ترکه حدیث ۱۱ و ۱۲)
▬ پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) و اهل بیت (علیهم السلام) سر وقت خوردن نهار و شام را مستحب می دانند چرا که عمر را طولانی می کند و می فرمایند مستحب است شستن هر دو دست قبلا از طعام و بعد از آن، چه آنکه شستن فقر را زایل کرده و رزق را زیاد و انسان را از بلا های در جسمش آسوده نماید و نیز چشم را روشن نماید(الکافی ۶/ ۲۸۹ باب فصل العشاء و کراهیه ترکه حدیث ۷) و فرق نیست در استجاب آن بین اینکه با دست بخورد یا با قاشق. (الکافی ۶/ ۲۹۰ باب الوضوء قبل الطعام حدیث ۱و۲و۳و۵)
▬ یکی از آداب که بسیار تأکید شده آن است که می فرمایند قبل از شروع در خوردن «بسم الله» را بگویید تا شیطان دور شود و سؤال از آن نعمت در روز قیامت نشود. (سراج الشیعه فی آداب شریعه)
و نیز وارد شده که: طعام که گذارده می شود، چهار هزار ملک دور آن را می گیرند و همین که خورنده «بسم الله» گفت، ملائکه گویند مبارک باد بر شما این طعام و بعد از آن به شیطان گویند دور شو ای فاسق تو دیگر راهی بر ایشان نداری، همین که خورنده «الحمد الله» بگوید، ملائکه گویند این خورنده شکر الهی را بجا آورد (المحاسن/ ۴۳۲ باب ۳۴ القول قبل طعام و بعده حدیث ۲۵۹) و حضرت امیر المؤمنین علی(علیه السلام) ضامن شده که برای خوردن طعام اسم خداوند ذکر شود، ضرری در آن نباشد. (الکافی۶/ ۲۹۲ باب التمیه و التحمید و الدعاء علی الطعام)
▬ رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلّم) و ائمه اطهار (علیهم السلام) می فرمایند مستحب است در ابتداء که می خواهد طعام را بخورد به آن نمک بپاشید چرا که از ۷۲ نوع بلا که از جمله آنان دیوانگی، جذام، برص (پیسی)، درد گلو، دندان و درد شکم است ایمن می شوند (الکافی ۶/ ۲۹۵ باب التسمیه و التحمید و الدعاء علی الطعام حدیث ۱۸و ۱۹) و همچنین مستحب است لقمه را کوچک برداشتن، زیاد جویدن و به روی مردم کم نگاه کردن. (الکافی ۶/ ۳۲۶ باب فصل الملح حدیث ۲)
▬ امام علی(علیه السلام) به امام حسن(علیه السلام) می فرمایند: ۴ چیز را در غذا خوردن مسلتزم شو تا از طب بی نیاز گردی،
⓵ منشین بر طعام مگر در حال گرسنگی
⓶ پا نشو از روی طعام مگر در حالی که هنوز اشتهای آن را داری
⓷ بسیار طعام را بجو (جویدن)
⓸ بعد از طعام نزد اراده خواب مرو.(المحاسن / ۴۴۹ باب ۴۷ حدیث ۳۵۱)
▬ امامان معصوم(علیهم السلام) در باب گوشت خوردن می فرمایند هر کسی گوشت را چند روز ترک کند عقلش فاسد می شود و هر کسی چهل روز آن را ترک کند بد خلق می شود لذا در گوشش باید اذان گفت و مستحب است کسی را که ندار باشد اینکه قرض کرده و گوشت بخورد. (الخصال ۱/ ۲۲۸ باب اربع خصال یستغنی بها عن الطب حدیث ۴۶۷) و در ادامه می فرمایند که هرگاه خواستید گوشت گاو بخورید آن را با برگ چغندر میل کنید چرا که گوشت گاو به تنهایی مرض است چنانکه گوشت ماهی بدون خرما و عسل ضرر است(الکافی ۶/ ۳۰۹ باب انتهای پیام من یا کل اللحم اربعین یوما تغیر خلقه) و خوردن بسیار زیاد گوشت ماهی مکروه است چرا که بلغم را زیاد می کند و مرض سل آورد.(الکافی ۶/ ۳۱۱ باب لحم البقر و شحومها حدیث ۳ و ۳۲۳/۶ باب السمک)
▬ یکی از آدابی که باید رعایت شود آن است که می فرمایند در سفره باید سبزی حاضر باشد و مکروه است خالی بودن سفره از آن (المحاسن/ ۴۷۶ باب ۶۶ حدیث ۴۸۲، ۴۸۸، ۴۸۹)
▬ از جمله سبزی هایی که مورد سفارش پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلّم) و اهل بیت(علیهم السلام) بود، تره که خوشبو کننده دهان است، کرفس، برگ چغندر که آن خواب ناخوش را معتدل و جذام را دفع کند، کاهو که خون را صاف می کند و پیاز، ترب، شلغم، هویج، کدو، کلم و خیار است. (المحاسن/ ۵۰۷ باب ۸۷ البقول حدیث ۶۵۱)
▬ از جمله میوه هایی که مورد نظر آن بزرگواران بود، انگور که خوردن آن غم را زائل می نماید، انار که از میوه های بهشتی است و قلب را نورانی می کند و نیز کرم دندان را از بین می برد، سیب که خون آمدن مهلک از دماغ را نافع است، انجیر که بوی بد دهان را دفع می کند، زیتون، به، ترنج، سنجد، آلوی سیاه و گلابی که قلب را جلا می دهند. (المحاسن/ ۵۱۰، ۵۱۹، ۵۱۵ باب ۸۹، ۹۹، ۵۱۵ ▬ الکراث، السلق، الکرفس حدیث ۶۷۷، ۷۲۵، ۷۰۴ الکافی، باب السلق و باب الخس حدیث ۴، ۵، ۸ و ۱ ▬ الکافی، باب العنت، الرمان، التفاح، التین، الغبیراء، حدیث ۲، ۶، ۱۲، ۱، ۳، ۴، ۵، ۱۰)
منبع : ضیاءالصالحین
