برائت از مشرکین
در اواخر سال نهم هجرت، رسول خدا(ص)تازه از جنگ تبوک بازگشته بود که فرشته وحی نازل شد و آیات آغازین سوره برائت را فرودآورد در شماره این آیات اختلاف شده است و گروهی آن را 40 آیه آغازین سوره توبه دانسته اند این آیات از نظر محتوا بی سابقه می نمود; زیرا تاکنون سیره پیامبر(ص)، به ویژه در برابر مشرکان(غیر اهل کتاب)، چنان بود که تا کسی نبرد آغاز نمی کرد دست به شمشیر نمی برد; ولی این آیات اعلامیه ای صریح و قاطع برائت و طردشرک و مشرکان و نبرد با آنها بود. براساس این آیات، مسلمانان حق داشتند در هرکجای سرزمین های اسلامی مشرکی یافتند، نابودسازند.
برائت از مشرکین
در اواخر سال نهم هجرت، رسول خدا(ص)تازه از جنگ تبوک بازگشته بود که فرشته وحی نازل شد و آیات آغازین سوره برائت را فرودآورد در شماره این آیات اختلاف شده است و گروهی آن را 40 آیه آغازین سوره توبه دانسته اند این آیات از نظر محتوا بی سابقه می نمود; زیرا تاکنون سیره پیامبر(ص)، به ویژه در برابر مشرکان(غیر اهل کتاب)، چنان بود که تا کسی نبرد آغاز نمی کرد دست به شمشیر نمی برد; ولی این آیات اعلامیه ای صریح و قاطع برائت و طردشرک و مشرکان و نبرد با آنها بود. براساس این آیات، مسلمانان حق داشتند در هرکجای سرزمین های اسلامی مشرکی یافتند، نابودسازند.
نزول این آیات نه تنها برای مشرکان هشداری مرگبار بود بلکه حتی مسلمانان معمولی را نیز با تعجب و حیرت رو به رو ساخت; به ویژه وقتی پیامبر(ص)فرمود: خداوند چنان دستور داده است این آیات در مراسم حج برای مشرکان خوانده شود و به آنها اعلام گرددچنانچه پیمانی با رسول خدا بسته اند تا پایان پیمان و اگر پیمان نبسته اند تا 4 ماه فرصت دارند اسلام آورند،یا از سرزمینهای اسلامی بیرون روند یا آماده نبرد شوند.
علل و زمینه های این دستور
افزون بر نزول وحی که تنها پاسخ درست در پرسش از علت این فرمان است. مورخان عوامل زیر را نیز در شمار علل گنجانده اند:
1- لزوم پاکسازی جامعه اسلامی از عقاید بی پایه مشرکان وخرافات جاهلی
حدود بیست سال از آغاز رسالت نبوی می گذشت. در این مدت مبانی دین کامل و حق به گوش همگان رسیده و حقانیت آن برای همه اثبات شده بود و دیگر کسی جز لجاجت و عناد دلیلی بر شرک و کفر نداشت.
و از طرف دیگر، سالهای آخر عمر پیامبر(ص)نزدیک می شد و لزوم ایجاد جامعه منسجم دینی و فضای سالم جهت اجرای تعالیم اسلامی به روشنی احساس می شد.
2- ضرورت پاکسازی مراسم حج ومکه ازشرک
مکه در سال هشتم ه’ .ق فتح شده بود; اما هنوز مشرکان آزادانه به آنجا رفت و آمد می کردند. شرط اجرای حج ابراهیمی پاکسازی مکه از رسوم باطل مشرکان در ایام حج بود که گاه مفاسد بسیار بزرگ اخلاقی و اجتماعی به دنبال داشت.
3- غیر قابل اعتماد بودن مشرکان
پس از فتح مکه، اغلب قبایل مشرک اطراف مکه با مسلمانان معاهده عدم تعرض بستند; ولی در کمتر از یک سال در موارد متعددی نقض عهد کردند و غیر قابل اعتماد بودن خود را نشان دادند.
مقدمات اجرای دستور وحی
مضمون آیات برائت اعلام نبرد بود، اما ابتدا باید به مشرکان ابلاغ می گردید. طبق این آیات، آنها چهار ماه فرصت داشتندتاتکلیف خود را روشن کنند. نمایندگان و افرادی از قبایل عرب که در جزیره العرب پراکنده بودند. در موسم حج به مکه می شتافتند. بنابراین، بهترین و مناسب ترین زمان ابلاغ وحی ایام حج سال نهم هجری بود.
دراین موقعیت، رسول خدا(ص)نامه ای را مشتمل بر وعده عذاب الهی برای مشرکان نوشت و در پایان آن آیات سوره برائت را نگاشت تابر آنها خوانده شود. آنگاه اصحاب را فراخواند و نامه را برآنها عرضه کرد. با آنکه رسول خدا(ص)از آنها در خواست کرد، هیچ کس زیر بار نرفت و همه را ترس و وحشت فراگرفت; زیرا پذیرش این مسوولیت جز رفتن میان قریش تازه مسلمان و مشرکان لجوج و خواندن شدیدترین احکام اسلامی برضد آنها، معنایی نداشت. بعد ازعدم آمادگی داوطلبانه اصحاب، رسول خدا(ص)ابوبکر را فرمان داد. برای اجرای حکم الهی سمت مکه رهسپار شود. ابوبکر که در برابر امرنبوی جرات مخالفت نداشت. آماده رفتن شد. برای این که ماموریت خود را سبک تر و راحت تر کند، وقت خروج سیصد تن را باخود همراه ساخت.
دستور وحی یا نامه پیامبر
نامه پیامبر علاوه بر تلاوت آیات برائت، چهار اصل مهم داشت:
1- بت پرستان حق ورود به خانه خدا ندارند.
2- طواف با پیکر برهنه ممنوع است.
3- هیچ بت پرستی و مشرکی حق شرکت در مراسم حج را ندارد.
4- هر مشرکی که با پیامبر(ص)پیمان بسته تا پایان آن ودیگران تنها تا چهارماه فرصت دارند مسلمان شوند یا آماده نبردگردند.
ماموریت جدید فرشته وحی
ابوبکر با گروه همراهش از مدینه خارج شد و دست کم یک شبانه روز راه پیمود که فرشته وحی نازل شد و چنان پیام آورد این که ماموریت را جز تو یا مردی از خاندانت کسی انجام ندهد.
رسول خدا(ص)علی(ع)را طلبید و شترخاص خود را به او داد تاشتابان خود را به ابوبکر رسانده نامه را از او بگیرد وماموریت را به انجام رساند. حضرت فرمود: ابوبکر می تواند باشما بیاید یا بازگردد.
علی(ع)گفت: ای نبی خدا! من سخنور نیستم؟
رسول خدا(ص)فرمود: بروکه خداوند زبانت، ثابت و محکم و دلت رااستوار و هدایت خواهد کرد. آنگاه دست مبارکش را بر زبان حضرت گذاشت و بردهانش کشید و فرمود: برو و برائت را بر مردم بخوان.
علی(ع)شتابان عازم ماموریت شد.
او در ذوالحلیفه(میانه راه مکه و مدینه)، جحفه یاضجنان(نزدیک مکه)خود را به قافله ابوبکر رساند. ابن عباس می گوید: ابوبکر ناگهان از دور صدای شتر پیامبر(ص)را شنید;نگران شد و پنداشت رسول خدا(ص)می آید; ولی با تعجب دیدعلی(ع)است.
حس کرد خبر مهمی باید باشد، پرسید: اباالحسن! آیا برای همراهی ام آمده ای؟
حضرت پاسخ داد: رسول خدا(ص)فرمان داد من مامور ابلاغ شوم وتو را نیز مخیر ساخت بازگردی یا با من بیایی.
امیرمومنان(ع)نامه را گرفت و مسیر را ادامه داد. ابوبکر که به سبب روابط پنهانی با قریش در نهان از این عزل خرسند بود.
به ظاهر متعجبانه نزد پیامبر(ص) باز گشت تا علت را از زبان وی بشنود.
امیرمومنان(ع)در مکه
حضرت علی(ع)با همراهان وارد مکه شد. او خود می فرماید: واردمکه ای شدم که همه سابقه ام را می دانستند; کسانی که اگر قدرت می یافتند حتی به بهای نابودی خود، ثروت و خانواده شان نابودم می ساختند.
براساس گفتار مورخان، حضرت تا دهم ذی حجه، روز عید قربان، در«منا» دست نگه داشت; زیرا در آن سالها حاجیان تنها در این نقطه متمرکز می شدند. علامه مجلسی(ره) چنین نقل می کند:
«چون حضرت وارد مکه شد، شمشیر کشید و با شجاعت و صلابت علوی و خشم الهی، فرمود: به خدا سوگند، هرکس برهنه طواف کند، باشمشیر من رو به رو خواهد شد. آنان که لباس نامناسب داشتند،هراسناک شده، لبهاسهایشان را پوشیدند و با لباس طواف کردند.
بدین ترتیب، اطراف کعبه از مناظر زشت و صحنه های منحط پاکسازی شد. امام(ع)روز عید قربان کنار جمره عقبه ایستاد و در حالی که شمشیر کشیده بود، با صلابت و قاطعیت، نامه پیامبر(ص)و آیات برائت را خواند.
حضرت علی(ع)واکنش مردم را چنین وصف می کند: پس رسالت پیامبر(ص)را انجام دادم و برآنها نامه پیامبر(ص)را خواندم درحالی که یک یک آنها تهدیدم می کردند، وعده جنگ می دادند، خشم خودرا به من می نمایاندند و آشکارا به دشمنی و کینه ورزی با من می پرداختند...
طبرسی در مجمع البیان می گوید:
امیرمومنان(ع)می فرمود: چون این آیه(ان الله بریی من المشرکین)را برمشرکان خواندم مشرکان آشکارا گفتند: ماهم از عهدتو و پسرعمویت برائت می جوییم. گروهی گفتند: اگر عهد و سوگندمیان ما و پسرعمویت نبود، از تو شروع می کردیم و نابودت می ساختیم.
امیرمومنان(ع)پاسخ داد: اگر رسول خدا(ص)نفرموده بود تا واجب نشده حادثه ای پیش نیاورم، یک لحظه شما را زنده نمی گذاشتم.
علی(ع)در روز عید قربان و ایام تشریق(سه روز بعد از روز عیدقربان)به ابلاغ دستور خداوند پرداخت و آن را به گوش نمایندگان تمام قبایل رساند.
آن حضرت پس از به جای آوردن مراسم حج و ابلاغ فرمان خداوند،به مدینه بازگشت. رسول خدا(ص)به استقبالش شتافت، باشادمانی اورا در آغوش کشیده و این موفقیت را به وی تبریک گفت.
آثار و برکات این سفر
اعراب حجاز در آن عصر دو دسته بودند: شهرنشینان و بیابان نشینان کوچ رو. اسلام تا سال نهم به دو شهر مکه و مدینه و بعضی قبایل اطراف آنها محدود بود. بنابراین، قسمت عمده ای از اعراب آن روز هنوز بیابان نشین بودند.
از سوی دیگر، نگاه همه قبایل به مکه و قبیله قریش بود.
اعلامیه برائت رسول خدا(ص)و شمشیر کشیده و بیان رسا و قاطع علی(ع)آنها را سخت بع وحشت افکند و همگی کوشیدند با بهره گیری از فرصت چهارماهه و پذیرش اسلام خود را نجات دهند. بدین ترتیب،سیل نمایندگان قبایل گوناگون سمت مدینه سرازیر شدند و نیمه آغازین سال دهم هجری، سال آمدن گروه های نمایندگی(عام الوفود)شهرت یافت. ابن سعد در کتاب طبقات خود خصوصیات حدود 72گروه نمایندگی و شرح حال مذاکرات بعضی از آنها را ذکر کرده است.
پس از سال نهم، در ایام حجه الوداع سراسر
جزیره العرب(حجاز)اسلام آورد و بعضی از مناطق اطراف حجاز مانندیمن، بحرین و یمامه نیز به تدریج شاهد گسترش اسلام بود.
در پی این تحول بزرگ، زمینه برای مراسم حج ابراهیمی فراهم شدو رسول خدا(ص) در حجه الوداع مناسک حج را عملا به مردم تعلیم داد. بدین ترتیب، بازوی پرتوان پیامبر(ص)یعنی علی(ع)با تبلیغی رسا و همراه با انذار و تهدید، اسلام را وارد مرحله ای سرشار ازعظمت ساخت.
منبع: فرهنگ كوثر - فروردین 1379، شماره 37 - سفر امیرالمومنین(ع) (1)
