نماز شب (تهجّد)

    پيامبر اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» براي انجام مأموريت بسيار مهم خود، نيازمند اراده‌اي قوي و قاطعيت در گفتار بودند. بنابراين خداوند متعال در آیه‌ای ديگر مي‌فرمايد: «إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قيلاً»؛ يعني اگر اراده قوي و تقويت اراده مي‌خواهي تا در كار خود موفّق باشي، اگر مي‌خواهي اين راه پرمشقّت و سختي كه در پيش‌ داري، تو را از پا در نياورد، نماز شب و تهجّد بهترين طريق تقويت اراده است. ثمره و نتيجه نماز شب در آيه‌اي ديگر برای آن حضرت تشريح شده است. آنجا كه مي‌فرمايد:

«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسي‏ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُودا»[1]

در اين آيه شریفه،‌ خداوند رسول اكرم«صلی الله علیه و آله و سلم» را به تهجّد، قيام به عبادت در شب و انجام دادن نافله‌هاي خاصي امر مي‌كند و مي‌فرمايد: «به واسطه نماز شب به تو مقام محمود يعني موفّقيّت در رسالت و شفاعت در آخرت عنايت مي‌كنيم.» کسی که از مقام محمود برخوردار شود، در دنيا و آخرت به درجه و مقامي مي‌رسد كه ديگران غبطه او را مي‌خورند. به عبارت روشن‌تر، کسی كه نماز شب خوانده است،‌ در دنيا در کار خود موفّق می‌شود و در قيامت، نورانيّت و درخشندگي خيره‌‌كننده‌اي پيدا مي‌كند. او در صف محشر جلو مي‌رود تا به صف انبياء مي‌رسد و آنجا مقام محمود است،‌ در چنان موقعيّتي اهل محشر به او غبطه مي‌خورند. نماز شب، نعمتی است از جانب خدای سبحان که عزّت‌ و ابهّت نمازگزار را نزد مردم افزایش می‌دهد. برخی تصوّر می‌کنند نعم‌ الهی منحصر در مادّیات است، در صورتی که از نعمت‌های اصلی و مهمِّ خداوند که محبوب اولیای الهی است، می‌توان به‌ کسب توفیق نماز شب اشاره کرد. پيامبر خدا«صلی الله علیه و آله و سلم» فرمودند:

 «الرَّكعَتانِ فِي جَوفِ اللَّيلِ اَحَبُّ الَيَّ مِنَ الدُّنيَا وَ مَا فيِهَ»[2]

همچنین از وصاياي پيامبر اكرم (ص) به حضرت علي«سلام الله علیه» است كه مي‌فرمايند:

«يَا عَلِيُّ! ثَلاثٌ فَرَحَاتٌ لِلمُؤمِنِ: لِقاءُ ‌الاِخوَانِ وَ ‌تَفطيِرُ ‌الصّائِمِ وَ التّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّيل »[3]

اي علي! براي مؤمن سه شادي است: ديدار برادران، گشودن روزه هنگام افطار و شب‌زنده‌داري و نماز در آخر شب.

نافله شب در سیر و سلوک جایگاه برجسته‌ای دارد و عنایاتی از جانب حق تعالی برای سالک رقم خواهد زد؛ وقتي مؤمن در نيمه‌هاي شب، با صرف نظر كردن از لذّت و شيريني خواب، از جاي خود برمي‌خيزد و نماز شب مي‌خواند، عنايت خاصي از سوي پروردگار عالم شامل حال او می‌شود. نماز شب، برکت دنیا و نورانیت آخرت را برای اهل معرفت به ارمغان می آورد و ترک آن، حتّي برای یک مرتبه نیز نزد پویندگان راه حقیقت، خسارت جبران ناپذیری به شمار می‌آید و از آن برآشفته می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که اگر فرزند خود را از دست بدهند، این‌چنین ناراحت و پریشان نخواهند شد.

 مرحوم آیت الله میرزا علی آقا شیرازی«ره» که از علمای وارسته اصفهان بود، زمانی به قم آمده بود و به دلیل ارادتی که شهید آیت الله مطهری«ره»به ایشان داشت، میهمان او بود. يك شب تعدادی از فضلا به دیدن آقای شیرازی آمده بودند و جلسه آنان تا حدود نيمه شب طول کشید و آقای شیرازی دیرتر از هر شب خوابید. همین موضوع توفیق تهجّد و نماز شب را از آیت الله شیرازی«ره» سلب کرد و موجب شد آن مرد الهی، هنگام اذان صبح از خواب بیدار شود. نقل می‌کنند آیت الله شیرازی«ره» به‌ قدری از این اتّفاق متأثّر شده بود و گریه و زاری کرده بود که گوئی فرزند ایشان فوت شده است. بعد گفته بود من شانزده هفده ساله بودم که یک شب برای نماز شب بیدار نشدم، آن روز تا شب گریه می‌کردم و شب گذشته آن حادثه تکرار شد.

 در نماز شب است که انسان توفیق راز و نياز با خداوند تبارک و تعالی و نجوای عاشقانه با او را پیدا می‌کند و می‌تواند از جاذبه‌های عالم ملكوت برای سیر عرفانی خود استفاده نماید. دل سالک در اثر خواندن نماز شب، مهیّای پذیرایی از صاحب اصلی خود یعنی خدای مهربان می‌شود. به عبارت روشن‌تر، نماز شب، دل آدمی را از رذائلی که جایگاه حضرت رحمان«جلّ و علا» را غصب کرده‌اند، می‌زداید و نور خدای سبحان را در آن جلوه‌گر می‌کند.

 بنابراین سیر و سلوک بدون نماز شب، سالک را به مقصد نمی‌رساند. امام حسن عسکري«سلام الله علیه» می‌فرمایند:

 «إِنَّ الْوُصُولَ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سَفَرٌ لَا يُدْرَكُ إِلَّا بِامْتِطَاء اللَّيْل»[4]

بنا بر فرمايش امام عسکري«سلام الله علیه» معقول نيست كسي بتواند بدون تهجّد و نماز شب، راه را بپیماید. اهمیّت نافله شب به قدری است که ائمه طاهرین«سلام الله علیهم» در برخی روایات فرموده‌اند: اگر کسی موفّق به خواندن نماز شب نشد، شایسته است قضای آن را به جا آورد.[5] همین توجّه به نماز شب و مداومت بر خواندن و اصرار بر قضا نمودن آن، موجب کسب توفیق دائمی درک نافله شب در وقت فضیلت می‌شود.

اساتید بزرگوار اخلاق و بزرگان علما، همواره شاگردان خود را به مداومت بر نماز شب سفارش و ترغیب می‌کرده‌اند. استاد عظيم‌‌الشأن ما علامه طباطبائي«ره» مي‌‌فرمودند: در مدرسه ايستاده بودم و متوجّه شدم کسی دست خود‌ را روی شانه من گذاشت. برگشتم، مرحوم آیت الله آقاي قاضي«ره»را دیدم. ایشان فرمودند: فرزندم، اگر دنيا مي‌خواهي‌ نماز شب، اگر آخرت مي‌خواهي نماز شب، اگر هم دنيا و هم آخرت را مي‌خواهي، نماز شب.

 نماز شب موجب تابش انوار ربوبي است و باعث مي‌شود آن نور، بر چهره نمازگزار نيز تجلّي ‌يابد؛ به‌طوري‌كه بر همگان آشكار مي‌گردد. گويي زيبايي، شادابي و نشاط خاصي بر چهره او ظاهر مي‌شود. جذبه‌هاي الهي شامل بندگاني مي‌شود كه در دل شب براي خواندن نماز قيام مي‌كنند. چنين بندگاني در معرض رحمت الهي و نسيم ربوبي قرار مي‌گيرند. نماز شب‌ موجب حسن خلق‌ مي‌شود و غم و اندوه را از دل بنده شب‌‌زنده‌دار زايل مي‌كند. مداومت بر نافله شب فوائد فراوانی دیگری نیز دارد که بندگان از بیان و درک آن فوائد، عاجزند. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد:

 «فَلاَ تَعلَمُ نَفسٌ مَا اُخفِيَ لَهُم مِن قُرَّةِ اَعيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا‌ يَعمَلُونَ»[6]

كسي نمي‌داند كه در عالم غيب آنچه مايه روشني چشم‌هاست، براي شب‌زنده‌داران آماده شده است و اين پاداش عملي است كه‌ انجام داده‌اند.

ترک نماز شب در بیان ائمه اطهار«سلام الله علیهم» بسیار مذمّت شده است. حضرت ولی عصر«ارواحنا فداه»، در موارد متعدّدی خطاب به کسانی که توفیق تشرّف خدمت ایشان پیدا کرده‌اند، فرموده‌اند: «ننگ است براي شيعيان ما كه نماز شب و شب‌بيداري نداشته باشند». از مرحوم آیت الله العظمي مرعشي نجفی«ره» نقل شده است که: «روزی در راه زيارت گم شدم و بالأخره تا نزديك مرگ بي‌تاب گشتم. با توسّلي به امام زمان«ارواحنا‌فداه»، حضرت به سراغ من آمدند و مرا نجات دادند و فرمودند که «ننگ است براي شيعيان ما كه نماز شب نداشته باشند.»

 نماز شب مستحب است، امّا هر امر مستحبّی را نمی‌توان ترک کرد. اگر بنده بداند که خداوند متعال به نماز شب او، نزد فرشتگان مباهات می‌کند و به واسطه نافله شب، او را می‌آمرزد، هیچگاه از خواندن آن غافل نمی‌شود. رسول گرامي «صلی الله علیه و آله و سلم» می‌فرمایند:

 «إذَا قَامَ العَبدُ مِن لَذِيذِ مَضجَعِهِ وَ النُّعاسُ فِي عَينَهِ لِيُرضِي رَبَّهُ بِصَلاةِ لَيلِهِ بَاهَي اللهُ بِهِ المَلائِكَةَ وَ قَالَ: امَا تَرونَ عَبدي هَذَا قَد قَامَ مِن لَذِيذِ مُضجَعِهِ لِصَلاةَ لَم أفرِضهَا عَلَيهِ، اشهَدُوا أنِّي قَد غَفرتُ لَهُ »[7]

 آن‌گاه كه بنده از بستر گرم و خوشايند خود برمي‌خيزد، تا خشنودي پرودگارش را با برپاداشتن نماز شب به دست بياورد، در حالي كه خواب آلودگي در چشمان او باقي است، خداوند متعال به خاطر او به فرشتگان مباهات مي‌كند و مي‌فرمايد: آيا نمي‌بينيد اين بنده مرا! او از بستر گرم خويش برخاسته است تا نمازي را كه بر او واجب نگردانيده‌ام، برپا دارد؛ شاهد باشيد كه من او را آمرزيدم.

 اساساً به جا آوردن مستحبّات در سیر و سلوک‌ از اهمیّت والائی برخوردار است. انجام واجبات وظیفه سالک است و علاوه بر آنکه ثواب دارد، موجب تقرّب مي‌گردد. امّا قرب والاتر و مقام محمود، در اثر اهميّت به مستحبّات نصيب سالک مي‌شود. از این رو در تعالیم دینی، مستحبّات و خصوصاً نماز شب به «قرب ‌نوافل» تعبیر شده است.

این موضوع مصداق عرفی نیز دارد؛ وقتی کسی را به کاری می‌گمارند، اگر به اندازه تعهّد شده کار کند، مؤاخذه نمی‌شود و به همان میزان، مستحقِّ دستمزد است. ولی آنچه موجب تقرّب و محبوبیّت بیشتر می‌شود، انجام کارهای زائد بر وظیفه معهود است.

 نماز شب از این جهت که یک عبادت بیش از حدّ انتظار و زائد بر وظیفه است، انوار الهی را در قلب انسان متجلّی می‌نماید و او را به مقام قرب الهي می‌رساند.

 خداوند عزّوجل در روایتی که امام صادق«سلام الله علیه» از قول پیامبر ‌اکرم «صلی الله علیه و آله و سلم» نقل کرده‌اند، می‌فرماید:

 «وَ مَاتَقَرَّبَ إِلَيَّ عَبْدٌ بِشَيْ‏ءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّي أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ وَ يَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ»[8]

 و هيچ بنده‌اي به‌چيزى به من تقرّب نجويد كه نزد من محبوب‏تر از آنچه بر او واجب كرده‏ ام باشد، و همانا او به‌ وسيله نماز نافله به من نزديك شود تا آنجا كه من او را دوست بدارم، و هنگامى كه او را دوست بدارم گوش او شوم، همان گوشى كه با آن مي‌شنود و چشم او گردم، همان چشمى كه با آن ببيند و زبانش شوم همان زبانى كه با آن سخن گويد، و دست او گردم، همان دستى كه با آن بگيرد، اگر مرا بخواند اجابتش كنم و اگر از من چيزي بخواهد به او عطا مي‌کنم.

 نماز شب انسان را به نور خداوند متّصل‌ می‌کند و‌ او را نزد پروردگار محبوب می‌نماید. وقتی چنین شد، چشم و گوش و زبان و دست وی خدائی می‌شود. افزون بر این، مستجاب‌الدّعوه می‌گردد و هرچه از خدای سبحان طلب نماید به او عطا می‌فرماید.

 درک نافله شب، رستگاری دنیا و آخرت، و ترک آن، گرفتاری دو گیتی را به همراه خواهد داشت. نماز شب در عالم قبر و عالم برزخ به صورت یک رفیق و همراهِ نوراني برای انسان ظاهر می‌شود و به او یاری می‌رساند. بنابراین ترک نماز شب به ویژه برای اهل سیر سلوک، ابداً به صلاح نیست و خسارات فراوانی به همراه دارد.