محمد علي مجاهدي
احاديث گوهربار و نوراني كه از اميرالمؤمنين علي عليه السلام كتاب غُررالحكم و دررالكلم حكايت شده است گنجينة ارزشمندي از معارف اسلامي و آموزه‌هاي اخلاقي-تربيتي است كه در اين مجال نيز به نقل شماري از آنها مي‌پردازيم و مفهوم هر يك را در قالب يك «رباعي» به محضر ادب دوستان تقديم مي‌كنيم.
رسولان و انبياي الهي علاوه بر دعوت مردم به توحيد و خدا پرستي آنان را به اخلاق صحيح نيز راهنمايي مي‌کردند. حضرت آدم (عليه السلام) سفارش‌هايي به فرزندان خود داشت و ساير پيامبران الهي هم به تکميل اخلاق پرداختند، تا آنجا که بخش عظيمي از دستورات حضرت عيسي (عليه السلام) را مباحث اخلاقي تشکيل مي‌دهد. در ميان فلاسفه هم بزرگاني چون سقراط، ارسطو و افلاطون به مباحث اخلاقي توجه داشتند. تا آنکه پيامبر اکرم(صلي‌الله‌عليه وآله) مبعوث به رسالت شد و غايت بعثت او اتمام مکارم اخلاق بود. عالمان و حکيمان مسلمان با الهام گرفتن از تعاليم قرآن کريم و سنت پيامبر(صلي‌الله‌عليه وآله) از روزگار صحابه، همواره به مباحث اخلاقي توجهي ويژه داشته‌اند.
در طول تاريخ اسلام به دليل اهميت مباحث اخلاقي کتب و مجموعه‌هاي بزرگي درباره علم اخلاق و تزکيه نفس تدوين شده‌است. که از ميان انبوه کتب به برخي از آنها اشاره مي‌کنيم:
1. در قرن سوم جعفر بن احمد قمي يکي از علماي بزرگ آن عصر، کتاب «المانعات من دخول الجنة» را تأليف کرد.
ماده «خَلق» (بالفتح) به معناي صورت ظاهري است و «خُلق» (بالضم) به معناي صورت باطني است. صورت باطني انسان همچون صورت ظاهري‌اش داراي هيئت و ترکيبي زشت يا زيباست.
موضوع هر علم عبارت است از آن حقيقت کلي که محور تمام مسائل آن علم است. موضوع علم اخلاق، نفس ناطقه و جان است، اما نه از آن جهت که نفس مجرد يا مادي است، بلکه از اين جهت که از اين نفس انساني با اراده و اختيار خودش افعالى، اعم از نيک و بد، صادر مي‌شود. حقيقت انسان نفس اوست و رسوخ خلقي خاص در نفس انسانى، سبب انجام کرداري نيک يا بد خواهد شد. اگر شرافت و اهميت هر علمي به شرافت موضوع آن باشد، بي‌ترديد پس از علم خداشناسي شريف‌ترين علمي که جامعه بشري به آن نياز دارد، علم اخلاق است، زيرا پس از آفريدگار که موضوع خداشناسي است هيچ موجودي به شرافت جان و نفس آدمي نيست.
ضرورت توجه به اخلاق
بي‌شک تهذيب نفس و اصلاح آن نقش بسزايي در سعادت فردي و اجتماعي و دنيوي و اخروي دارد، به گونه‌اي که اگر انسان تمام علوم را تحصيل کند و همه طبيعت را به تسخير خود درآورد، اما از تسخير درون و تسلط بر نفس خود عاجز باشد، از رسيدن به کمال باز خواهد ماند. چه بسا نابساماني‌هايي که در سطح جهان پديد مي‌آيد و گرفتاري‌هايي که بشر امروزه با آن دست به گريبان است، ناشي از عدم توجه به مباحث اخلاقي باشد.
امتياز و برتري انسان بر ساير موجودات، همانا عقل و قوه استدلال اوست. از طرفي هر فرد از افراد انسان با غرايزي همانند حب ذات، ميل به کمال، استخدام ديگران، علاقه به مال و مقام و غير اينها آفريده شده است . اين غرايز که ضامن بقاي انسان و سرچشمه هر نوع تحرک وجنبش حياتي او هستند، آن‌چنان در روان آدمي ريشه دارند که گاهي سرنوشت او را به دست گرفته وخط و مشي زندگي او را تعيين مي‌کنند و با قدرت و سرکشي خيره‌کننده‌اي از نفوذ و بينايي عقل کاسته و آن را محدود مي‌سازند. اينجاست که نقش اخلاق در زندگي و لزوم رهبري صحيح غرايز روشن و مسئوليت علماي اخلاق ارزيابي مي‌شود. پس شکوفايي انسانيتِ انسان به عنوان رسالت اخلاق معرفي مي‌گردد. علي (عليه‌السلام) در کلامي زيبا مي‌فرمايند: « فمن تخلق بالاخلاق النفسانية فقد صار موجوداً بما هو انسان دون ان يکون موجوداً بما هو حيوان.»12 (کسي که خود را به اخلاق بيارايد و شخصيت خويش را بپرورد انسان است و گرنه حيوان خواهد بود.)
اهميت علم اخلاق
علم اخلاق از آن رو که فضيلت را از رذيلت و خير را از شر مي‌شناساند، همواره اهميت داشته است. در قرآن کريم هدف از فرستادن پيامبر (صلي‌الله‌عليه وآله) تزکيه نفوس بيان شده است.3 و درسوره مبارکه شمس پس از يازده قسم، پروردگار مي‌فرمايد: «قد افلح من زکّها»4 يعني به تحقيق کسي که تزکيه نفس کرد، رستگار شد. از اين آيات استفاده مي‌شود که تهذيب نفس هر چند مراتبي دارد و برخي از آن واجب و برخي مستحب است، اما امري حياتي است که در اسلام جايگاه والايي دارد و پس از مسئله خدا و پيامبر (صلي‌الله‌عليه وآله) نوبت به مسئله اخلاق مي‌رسد و اگر تهذيب و تزکيه نباشد چه بسا اعتقادات اصلي از دست برود.5
بدون ترديد، خوب زيستن و رسيدن به سعادت، آرزوي هر انساني است.آدمي هميشه در پي دستورات و فراميني بوده است که بتواند با عمل به آنها، مناسبات خود را با ديگران شکل بخشد، تا از اين طريق عمر خود را بگذراند و بقاي حيات خويش را تضمين کند. از اين رو، آدمي نيازمند نظام ارزش‌ها بوده است؛ نظامي که خوب و بد را براي او معين کند و در پيچ‌و‌‌خم زندگي راهنماي او باشد. اخلاق وسيله‌اي مؤثر براي بهتر زيستن است، پس فراگيري آن، لازمه حيات بشري است.
عید همگان
حضرت امام خمینی رحمه الله ، عید غدیر خم را که کاشتن بذر ولایت در جان همه مسلمانان است، مختص گروه خاصی نمی دانست و در این باره می فرمود: «امروز که روز عید غدیر است، از بزرگ ترین اعیاد مذهبی است. این عید، عیدی است که مال مستضعفان است، عید محرومان است، عید مظلومان جهان است، عیدی است که خدای تبارک و تعالی به وسیله رسول اکرم صلی الله علیه و آله برای اجرای مقاصد الهی و ادامه تبلیغات و ادامه راه انبیا، حضرت امیر علیه السلام را منصوب فرمودند».
در فاصله حدود 21 کیلومتری شهر مکّه، سرزمین مقدّسی است با پیشینه تاریخی دیرینه که نامش عرفات است.
حاجیان پس از پوشیدن لباس احرام، برای انجام حج تمتع، راهی آنجا شده و از ظهر روز نهم ذیحجه تا غروب آفتاب، در این سرزمین وقوف می کنند و به دعا و نیایش می پردازند تا خدای رحمان، به آنها رحمت آورده بار دیگر اجازه ورود به حرم را به آنان عطا نماید.
1. ستایش حق تعالی
ستایش، سزاوار خداوندی است که کس نتواند از فرمان قضایش سرپیچد و مانعی نیست که وی را از اعطای عطایا باز دارد. صنعت هیچ صنعت گری به پای صنعت او نرسد. بخشنده بی دریغ است. اوست که بدایع خلقت را بسرشت و صنایع گوناگون وجود را با حکمت خویش استوار ساخت... .
بشر و بشیر، پ‍سران غالب اسدی روایت کرده اند عصر روز عرفه، در عرفات در خدمت امام حسین(ع) بودیم که آن حضرت با گروهی از خاندان و فرزندان شیعیان خود از خیمه بیرون آمدند و با کمال تضرع و خشوع به دامنه کوه رحمت روی آوردند و در سمت چپ کوه ایستادند و به جانب کعبه روی گردانیدند و دست ها را مقابل صورت مبارکشان گرفتند و دعای عرفه را خواندند.
دعای عرفه، از مشهورترین دعاهاست که دربردارنده مضامین عارفانه ای چون شناخت پروردگار و تضرع به درگاه لایزال اوست.
راویان می گویند: در پایان دعا و ذکر یا رب، یا رب، امام حسین(ع) چنان حاضران را تحت تأثیر قرار داده بود که به جای دعا کردن برای خودشان، به دعای امام حسین(ع) آمین گفتند و صدای گریه مردم، صحرای عرفات را پر کرده بود تا اینکه آفتاب غروب کرد و به سوی مشعرالحرام رفتند.
دعای عرفه، شامل مطالب بسیاری است که گزیده ای از آنها چنین است: شناخت خداوند و بیان صفات الهی؛ تجدید عهد و پیمان با پروردگار؛ شناخت پیامبران و تحکیم ارتباط با آنها؛ توجه به آخرت؛ اظهار عقیده قلبی؛ سیر اندیشه در آفاق جهان؛ یادآوری نعمت های بی کران الهی بر انسان و حمد و سپاس خداوند بر آن نعمت ها و عنایت ها که از آغاز وجود و تکوین آدمی تا آخر عمر، پیوسته به او افاضه می شود.
ایام شهادت حضرت مسلم بن عقیل(نهم ذی الحجه)، پیشاهنگ نهضت کربلا و سفیر امام حسین(ع) به سوی مردم کوفه و هانی بن عروه، از شیعیان باوفا و میزبان و هم رزم مسلم بن عقیل را در روز عرفه به سوگ می نشینیم؛ او که در عرفه شهید شد تا دعای عرفه مولی الکونین را تفسیر کند و حماسه مسلم بودن و تسلیم نشدن را بیافریند، مبارک باد! نام و یاد روح بزرگ انسان های خودساخته و پاکی که ایثارشان در راه خدا الهام بخش تعهد و فداکاری است.
