هدفمند کردن یارانه و روش های پرداخت آن

طرح تحول اقتصادی در نظام مالیات

 

طرح تحول اقتصادی در نظام توزیع کالا و خدمات

 

طرح تحولات اقتصادی در نظام گمرک

حقايق کليدي سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين المللي در بخش کشاورزي افزايش سرمايه‌‌گذاري‌‌ها معاملات در جست‌وجوي منابع هستند نه بازارها؛

شکل غالب سرمايه‌‌گذاري‌‌ها خريد يا اجاره بلند مدت زمين است؛

سهم کل زمين‌‌هاي تحت تملک خارجي‌‌ها اندک است؛

عمده سرمايه‌‌گذاران از کشورهاي حاشيه خليج فارس‌‌، چين و کره جنوبي هستند.

منطقه هدف اصلي : آفريقا

سرمايه‌‌گذاران اغلب از بخش خصوصي بوده، اما با مداخلات دولت روبه‌رو هستند.

شرکاي سرمايه‌‌گذاري در کشور ميزبان اکثرا خود دولت‌‌ها هستند؛

تمرکز سرمايه‌‌گذاران اخيرا به سوي توليد محصولات پايه‌‌اي و خوراک دامي‌ ‌‌جلب شده است.

مساله تملک زمين‌‌هاي کشاورزي توسط افراد خارجي در آفريقا و برخي نقاط ديگر سبب ايجاد برخي نگراني‌‌ها شده است. بسياري از ناظران‌‌، گسترش اين پديده را نوع جديدي از استعمار مي‌‌‌دانند که امنيت غذايي فقرا را تهديد مي‌‌‌کند(Economist‌‌، 2009). به هر حال چنين سرمايه‌‌گذاري‌‌هايي مي‌‌‌توانند نويد بخش نيز باشند اگرکه اهداف خريداران زمين در راستاي نيازهاي سرمايه‌‌گذاري کشورهاي در حال توسعه باشد.

• شکاف‌‌هاي سرمايه هشدار دهنده

بخش کشاورزي در کشورهاي در حال توسعه به شدت محتاج سرمايه است. ده‌‌‌ها سرمايه‌‌گذاري اندک منجر به از حرکت افتادن بهره‌وري و سطوح توليد شده است.

در راستاي اهداف توسعه هزاره (از اسناد مورد توافق در سازمان ملل) مبني بر نصف شدن ميزان گرسنگان جهان تا سال 2015، سازمان خواروبار جهاني نشان داده است که سالانه حداقل 30‌‌ميليارد دلار وجوه اضافي مورد نياز است. همچنين ريشه کني کامل گرسنگي تا سال 2050 سالانه چيزي در حدود 90 تا100‌‌ميليارد دلار هزينه اضافي در برخواهد داشت.

ظرفيت کشورهاي در حال توسعه براي پر کردن اين شکاف‌‌ها محدود بوده و کمک‌‌هاي مالي ديگر کشورها نيز گزينه چندان کارگشايي نيستند (شکل شماره 1). در حقيقت سهم کمک‌‌هايي که به سوي بخش کشاورزي سرازير مي‌‌‌شوند، به زير 5درصد کاهش يافته است.

حال سوال اصلي اين نيست که آيا سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين‌المللي مي‌‌‌توانند نقش مکمل را در کنار ديگر جريانات سرمايه‌‌اي ايفا کنند يا خير، بلکه بايد پرسيد تاثير اين سرمايه‌‌گذاري‌‌ها چگونه مي‌‌‌تواند بهينه گردد.

اطلاعات موجود پيرامون سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين المللي در بخش کشاورزي بسيار اندک و اغلب بر پايه شواهد روايت شده است. از همين اطلاعات محدود موجود (کادر شماره 1) نيز 3 مساله را مي‌‌‌توان دريافت:

1. سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين‌المللي در بخش کشاورزي افزايش يافته، اما زمين‌‌هاي تحت کنترل افراد خارجي همچنان سهم کوچکي در کشورهاي درحال توسعه دارند.
   
   
2. با وجود آنکه سرمايه‌‌گذاري‌‌ها اکثرا خصوصي هستند، دولت‌‌ها علي‌الخصوص در کشورهاي پذيراي سرمايه نقش مداخله‌گري دارند.
   
   
3. کانون توجه سرمايه‌‌ها از محصولات نقدي به سوي توليد محصولات پايه‌‌اي انتقال يافته است.

مشاهدات مطرح شده در كادر، اشاره به نيروي محرکه‌‌اي در پس موج جاري سرمايه‌‌گذاري‌‌ها دارد. بسياري از معاملات و قراردادها به واسطه نگراني‌‌هاي ناشي از امنيت غذايي تحريک مي‌‌‌شوند‌‌، علي‌الخصوص نگراني‌‌هاي برآمده از کشورهاي ثروتمند با محدوديت‌‌هاي آبي و زراعي.

قيمت‌‌هاي بالاي مواد غذايي و شوک‌‌هاي عرضه ناشي از سياست‌‌گذاري‌‌ها به وضوح نگراني‌‌هايي را ايجاد کرده که وابستگي به بازارهاي جهاني جهت تامين تقاضاي داخلي اين کشورها تا حدودي مخاطره آميز شده است.

حال جاي شک و ترديد است که آيا تملک زمين توسط افراد غير بومي‌ ‌‌بهترين پاسخ به اين چالش خواهد بود يا نه.

• غنيمت شمردن فرصت‌‌ها از طريق مشارکت

فروش يک زمين زراعي به سرمايه‌‌گذاران بين‌المللي چندان براي کشورهاي در حال توسعه به دور از مخاطره نيست. تجربه نشان مي‌‌‌دهد که چنين فروش‌‌هايي مي‌‌‌تواند منجر به سلب مالکيت زمين يا استفاده ناپايدار از منابع شده و لذا معاش ساکنان محلي را مختل نمايد.

اين سرمايه‌‌گذاران همچنين وعده فرصت‌‌هاي بيشماري را از جمله انتقال تکنولوژي براي تحريک نوآوري و افزايش بهره‌وري‌‌، بهبود کيفيت‌‌، ايجاد اشتغال‌‌، پيوند‌‌هاي پسين و پيشين و آثارتکاثري از طريق تامين بومي‌‌‌نيروي کار و ديگر نهاده‌‌ها مي‌‌‌دهند.

به هر حال اين مزايا به‌طور خودکار ايجاد نمي‌‌‌شوند و هر دو طرف يعني سرمايه‌‌گذاران و ميزبانان سرمايه بايد تمام تلاش خود را به کار گيرند تا به تمام استعداد‌‌هاي بالقوه خود جامه عمل بپوشانند. و مهمتر از همه اينکه اين امر مستلزم درک اين مطلب است که همکاري و مشارکت نويد بخش مزايا و منافعي دوطرفه است.

• بهره برداري مناسب از سرمايه‌‌گذاري‌‌ها

عمده مسووليت جذب سرمايه در نقاطي که بيشترين نيازهاي استراتژيک را دارد ونيز حصول اطمينان از برآورده شدن اين نيازها بر دوش کشور ميزبان است. به نظر مي‌‌‌رسد که بسياري از معاملات ملکي ميان سرمايه‌‌گذاران و دولت‌‌هاي ميزبان در کنار اين نگراني‌‌ها ايجاد شده  که آيا منافع حاصله به ساکنان محلي خواهد رسيد يا نه.

مستندسازي ناکافي از حقوق صاحبان زمين‌‌هاي کوچک مانع از اين مي‌‌‌شود که اين افراد هر گونه ادعايي در اين زمينه داشته باشند. از آنجاکه  بيشتر زمين‌‌ها در کشورهاي در حال توسعه هم‌اکنون به طور کامل مورد بهره‌برداري قرار نمي‌‌‌گيرند‌‌، ظاهرا «مازاد» زمين به معناي نامستعمل يا بدون صاحب بودن آن نيست.

از اين‌رو الزاما نظام‌‌هاي کارآمدتري براي به رسميت شناختن حقوق زمين‌‌ها مورد نياز است. متشابها دولت‌‌ها نيز بايد تلاش کنند تا از سرمايه‌‌گذاري‌‌هايي که منجر به خلق يک بخش کشاورزي پيشرفته، اما در اختيار افراد خارجي و بدون درنظر گرفتن واقعيت‌‌هاي داخلي مي‌شود‌‌، اجتناب ورزند. اين امر کمي‌‌‌ سطح توليد صاحبان زمين‌‌هاي کوچک را بهبود بخشيده يا درآمد اضافي و فرصت‌‌هاي شغلي براي آنها ايجاد خواهد کرد.

سرمايه‌‌گذاران بين‌المللي به طور يکسان به ميدان عمل دعوت مي‌‌‌شوند. اين افراد مي‌‌‌بايست پيامدهاي داخلي سرمايه‌‌گذاري‌شان را شناخته و نگراني‌‌هاي ناشي از امنيت غذايي‌‌، درگير بودن  عناصر ذينفع و ذيربط، استاندارد‌‌هاي محيط زيستي و مسائل اجتماعي و نيروي کار را مد نظر قرار دهند- نه به دليل آنکه متعهد به انجام اين کار هستند، بلکه به خاطر منافع خودشان.

ماداگاسکار در اين زمينه مثال مناسبي محسوب مي‌‌‌شود. ناآرامي‌‌هاي اجتماعي منجر به توقف يک قرارداد شد که به موجب آن دولت قصد داشت تا به‌طور يکجا 3/1‌‌ميليون هکتار از زمين‌‌ها را به سرمايه‌‌گذاران  کره‌جنوبي بفروشد.

وقايع مشابهي نيز مانع از برخي سرمايه‌‌گذاري‌‌ها در اندوزي(500 هزار هکتار به سرمايه‌‌گذاران سعودي) و در فيليپين (2. 1‌‌ميليون هکتار به چين) شد. لذا استراتژي‌‌هاي مقتضي‌تر خواهند توانست که راه‌حلي را پيش روي دولت‌‌ها قرار دهند.

• کشف گزينه‌‌هاي ديگر

جدا از بهبود شرايط معاملات زمين‌‌هاي زراعي‌‌، چندين ترتيب قراردادي کم قيد و بندتر ديگر نيز بايد مدنظر قرار گيرند. در حقيقت خريد و استفاده مستقيم از منبع زمين تنها يک پاسخ استراتژيک به مشکلات امنيت غذايي کشورهايي است که با محدوديت زمين و آب مواجهند.

در اين زمينه مجموعه متنوعي از ساز وکار‌‌ها مي‌‌‌توان ارائه کرد که همان ميزان يا امنيت عرضه بيشتري را به ارمغان مي‌‌‌آورند از جمله: زراعت قراردادي(کنتراتي)، طرح‌‌هاي موسوم به Out-Grower‌‌، توافقات دوجانبه از قبيل داد و ستد متقابل و نيز بهبود نظام‌‌هاي اطلاعاتي بازار مواد غذايي بين المللي.

سرمايه‌‌گذاري‌‌ها مي‌‌‌توانند در زيرساخت‌‌ها و نهادهايي صورت پذيرند که در حال حاضر محدوديت‌‌هايي براي کشاورزي در کشورهاي در حال توسعه علي‌الخصوص مناطق مرکزي و جنوبي قاره آفريقا ايجاد کرده‌اند.

تمامي‌‌‌ اين راهکارها در کنار تلاش‌‌هايي در جهت بهبود بازدهي و قابليت اعتماد بازارهاي جهاني به عنوان منابع غذايي مي‌‌‌توانند از طريق افزايش توليد و امکانات تجاري‌‌، امنيت غذايي کشورهاي نگران در اين زمينه را ارتقا بخشند.

• راه‌‌هاي پيش‌رو

مخاطراتي که همواره در کنار سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين‌المللي وجود دارند، منجر به ايجاد يک نظام نامه رفتاري الزام آور شده‌اند. گرچه ممکن است اين الزام مشکل ساز باشد؛ اما با اين همه چارچوبي را ارائه مي‌‌‌نمايد که قواعد ملي مي‌‌‌توانند به آن معطوف گردند، به خصوص اگر طرفين دريابند که برآورد استانداردهاي رايج به نفع هر دو مي‌‌‌باشد.

مهمتر اينکه سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين‌المللي در بخش کشاورزي مي‌‌‌بايست بيش از مساله مالکيت زمين مورد توجه قرار گرفته و ترويج داده شوند.

براي دستيابي به اين هدف لازم است که وسعت‌‌، ماهيت و تاثير سرمايه‌‌گذاري‌‌هاي بين‌المللي که به سوي کشورهاي در حال توسعه روانه مي‌‌‌شوند،  بهتر درک و نظارت شوند.

تجارب ارزنده در اين زمينه مي‌‌‌بايست در حوزه قانون و سياست‌گذاري طبقه‌بندي شوند تا سطح آگاهي هر دوي کشورهاي سرمايه‌گذار و ميزبان ارتقا يابد

دولتها و حكومت هايي كه در طول تاريخ در ايران به وجود آمده اند متناسب با قدرت و وسعت حكومت داراي تشكيلات بوده و از وجود افراد مشخص و معيني جهت انجام امور گوناگون استفاده نموده اند به نحوي كه در سير تاريخ به طبقه بندي خام و كلي نظير موبدان، كشاورزان، بازرگانان و جنگجويان روبرو مي شويم .

شغل و كار در تشكيلات نظام اداري از مهمترين مباحثي است كه همواره با ديگر ابعاد نظام اداري همچون: آموزش، انتصاب، ارزشيابي و پرداخت حقوق و دستمزد در ارتباط بوده و مي تواند نقش اساسي و مؤثري در پيشبرد طرحها و برنامه هاي نظام اداري ايفا نمايد.

اين اقدام بايد با رعايت ضرورت هاي حاكم بر برنامه ريزي عمومي اقتصاد كشور در هر يك از مراحل رشد صورت گيرد و در بند نهم همين اصل بر افزايش توليدات كشاورزي، دامي و صنعتي كه نيازهاي عمومي را تأمين كند و كشور را به مرحله خودكفايي برساند و از وابستگي برهاند تاكيد نموده است.

ساختار نهايي شغل
در ساختار نهايي شغل پاسخ به سؤالات زير اطلاعات مورد نياز را براي تجزيه شغل تأمين مي كند:

1- چه كاري انجام مي شود؟
با مشخص شدن نوع و ماهيت كار، فعاليت هاي مكرر جسمي لازم براي كار تعيين مي شود ممكن است كارمند به طرح ريزي يا محاسبه ذهني بپردازد و يا عمليات ديگران را رهبري، هدايت و كنترل كند يا كوشش او صورت فيزيكي داشته باشد مانند كارگري كه مواد را جابجا مي كند و اشيا را در محلي روي هم قرار مي دهد كه اين كار موجب كاهش قواي بدني و ايجاد خستگي مي شود.

در بعضي موارد مستخدمان براي انجام وظايف و تكاليف سازماني همزمان از قواي ذهني و بدني خود استفاده مي كنند.

2- كار چطور انجام مي شود؟
نحوه انجام دادن كار و شيوه استفاده از ابزار و وسايل براي انجام دادن كار مشخص مي گردد

3- چرا كار انجام مي گيرد؟
تعيين چگونگي و علت انجام دادن كار است و ارتباط وظايف و تركيب آنها را معين مي كند، افراد براي اينكه كار را به نحو مطلوب انجام دهند لازم است آگاهي از اشتباهات و جلوگيري از آنها و به كاربردن روشهاي تازه و منطقي را مدنظر قرارداده زيرا عدم آگاهي از اشتباهات موجب تكرار و درنهايت خسارات مادي و معنوي در بر خواهدداشت.

4- انجام دادن كار نياز به چه مهارتهايي دارد؟
دراين قسمت متوجه خواهيم شد كه امر تخصص مورد نظر بوده و ميزان سهولت و دشواري وظايف و مسئوليتهاي مربوط به شغل از لحاظ فكري، جسمي و فيزيكي مشخص مي شود.

شرايط احراز مشاغل دولتي
تصدي مشاغل دولتي يا به عبارت ديگر افتخار كارگزاري در نظام مقدس جمهوري اسلامي ايران براي هر فردي ميسر نيست بلكه متصديان مشاغل دولتي از يك سلسله شرايط و خصوصيات بايد برخوردار باشند تا بتوانند از عهده وظايف و تكاليف محوله به نحو مطلوب برآيند.

شرايط و ضوابط احراز مشاغل دولتي
شرايط عام:
1- تعهد به اسلام
2- تخلق به اخلاق اسلامي 3- لياقت و شايستگي
شرايط خاص:
 1- تخصص و كارايي
2- تجربه و مهارت
3- توانايي جسمي و قدرت روحي

شرايط عام:
1- تعهد: يكي از برجسته ترين شرايط در احراز مشاغل دولتي تعهد و اعتقاد داشتن به نظام اسلامي است. بنابراين شرط تعهد و اعتقاد به مباني اسلام در همه حالات و مراحل دستيابي به مشاغل دولتي از بالاترين تا پايين ترين امري ضروري است.

2- تخلق به اخلاق اسلامي: اخلاق اسلامي در حقيقت نموداري از مراتب ايماني و اعتقادي دروني افراد كه در ارتباط با تعهد مي باشد نشان مي دهد پيامبر عظيم الشأن اسلام حضرت محمد(ص) مي فرمايد:
كامل ترين مومنين، ازلحاظ ايمان نيكوترين آنها از لحاظ خلق است. ازطرفي ايجاد شغل همانند پياده نمودن و تحقق ارزشهاي اسلامي در راستاي ارائه خدمت به جامعه اسلامي مي باشد.

3- لياقت و شايستگي: ازديگر شرايط احراز مشاغل لياقت و شايستگي است كه هر فرد شاغل به تناسب نوع شغل كه به وي محول مي گردد بايد از اين ويژگي بهره مند بوده زيرا ممكن است فردي ازلحاظ ايمان و اعتقادات و رعايت اصول و موازين اخلاقي واجد صلاحيت بوده اما از نظر لياقت و شايستگي همچون رشد فكري و درك مسائل سياسي و اجتماعي و نيز نحوه برخورد با مشكلات و نارساييها قدرت توان انجام كار را به طور شايسته كه مدنظر مي باشد نداشته باشد. زيرا مقامات و مناسب اجتماعي فقط وفقط در گرو لياقت و شايستگي است و هرگز سن مانع از آن نيست كه در صورت شايستگي، جوان مقام و منصب اجتماعي را بدست نياورد كه نمونه بارز آن انتصاب اسامه به فرماندهي لشكر كه او هم جواني كم سن و سال بود و اين امر خود گواه زنده و قابل توجهي مي باشد.

شرايط خاص
1- تخصص و كارايي: تخصص و كارداني از مهمترين و با اهميت ترين خصوصيات است كه بايد هر شاغلي از آن برخوردار بوده تا بتواند از عهده انجام دادن شغلي كه به وي محول شده است به نحو احسن برآيد زيرا كسي كه با علم و آگاهي كاري را شروع مي كند نه تنها بر ميزان كارايي خويشتن مي افزايد بلكه از مسائل ديگري كه براي خود و براي جامعه زيانبار است جلوگيري مي نمايد، اين خود در مقوله اثربخشي كه از مباحث كليدي بهره وري سازمانهاست قابل تأمل مي باشد.   

در حاليكه كشورهاي جهان سوم و از جمله ايران از بحران بيكاري رنج مي برند شايد نوشتن درباره آينده كار و تحول آن در جوامع صنعتي پيشرفته كمي نامربوط بنظر آيد اما ممكن است قرابتهايي حداقل در آينده نه چندان دور در اين زمينه بتوان يافت.

بویژه اینکه در برنامه ریزی توسعه در ایران هدف اصلی برنامه چهارم تغییر ساخت اقتصادی و حرکت به طرف اقتصاد دانش محور است. حال باید دید اگر این امر تحقق یابد تاثیرات این نوع ساخت اقتصادی بر بازار کار چیست؟
بدون شك مي توان گفت كه رشد فرد گرايي بر تمام حوزه هاي زندگي از جمله كار و عوامل آن در بازار كار تاثير گذاشته است. در دهه 1960 در اوج پيشرفت اقتصاد جهاني كساني پيش بيني مي كردند كه جامعه صنعتي روزي به جامعه اي فراغتي تبديل شود. تعداد ساعات كار بتدريج كاهش مي يافت در حاليكه بهره وري حتي افزايش هم مي يافت. اما ديگر آن نوع پيش بيني ها محلي از اعراب ندارد. كار در زندگي مردم اهميت بيشتري يافته است. حتي با توجه به اينكه نسبت زنان در نيروي كار حتي در بعضي از كشورها از مردان هم پيشي گرفته است. در اين ميان آينده كار هم تغييرات زيادي كرده است. شايد اين مساله امري عادي بنظر رسد كه بسياري هستند كه در دنياي جديد از كار و شغل خود احساس نارضايتي مي كنند. اما اگر به عمق نارضايتي ها نگاه شود مي توان ديد كه اتقاقاتي در ديناي شغل در حال وقوع است؟ علت اصلي عدم رضايت مردم از كارشان چيست ؟ چه تغييراتي در شغل و كار رخ داده است واثر اين تغييرات بر آدميان چيست؟
بیشتر کسانی که کارهای سطح بالایی داشته اند و با شركتهاي بزرگ كار مي كردند و همه نوع امکانات در اختیار داشتند از نظم سلسله مراتبی سازمان یعنی مرتب به جلسات اداري رفتن و گزارش های بودجه اي خواندن و شنيدن دستورات مافوق و بررسي شكايت ها و گله هاي كارمندان خسته شدند و همه را رها كرده اند. در حال حاضر خانه دیگر مفهوم سنتی خود را از دست داده است و محل کار هم شده است. آنها نیز خانه هایشان را پایگاه کار و کامپیوترهاشان را ابزار کرده اند. حالا خلاق تر ، مولد ترو سرحال تر شده اند. اما آيا همه مي توانند اين كار را كنند يا تنها طبقات متوسط و جوانان اين كار را مي كنند؟

براد لي استاد جامعه شناسي دانشگاه بريستول كه روي طرحي بنام كار و نيروي جوان كار مي كند مي گويد ما جوانان زيادي را مصاحبه كرده ايم كه مي خواهند كارشان را عوض كنند. جواني كه در يك روزنامه محلي كار مي كرد آرزو داشت رمان نويس شود. اين چشم اندازها در افق نظر آدم ها كم نيستند. آدم هاي زيادي هستند كه مي خواهند كارشان را عوض كنند. اين باعث مي شود كه آنها به كارهاي موقت تن دهند و چند شغل عوض كنند و كارهاي موقتي زيادي داشته باشند.

مساله از اينجا ناشي مي شود كه شما هر روز به سر كارتان كه مي رويد در پايان روز اين احساس را داريد كه چه بيهوده آن روز را سر كرده ايد. اين احساس بدي است. اين احساسي است مشترك در تمام دنياي مدرن و حتي ساير كشورها . اين احساس كه در كار شما چيزي نبوده كه شما را خوشحال كند عدم رضايت شغلي مي دهد.

نولان استاد اقتصاد در دانشگاه ليدز نظر ديگري دارد. او مي گويد اگر به تحركات نيروي كار نگاه كنيد تعداد كساني كه شغل هاي مديريتي گرفته اند و كساني كه به دستمزدهاي بالا رسيده اند رو به افزايش بوده است. او مي گويد در بريتانيا همان نحوه قديمي كار يعني كار در سازمان و شركت هنوز طرفدار دارد و روبه افزايش است.

او مي گويد آمارها نشان مي دهند كه تعداد كساني كه در شركتها كار دائمي دارند روبه افزايش است ؛ تعداد كساني كه چند كار مي كنند رو به كاهش است؛ تعداد كساني كه از كار هاي دائمي خارج مي شوند رو به كاهش است؛ تعداد كساني كه كارهاي آزاد مي گيرند رو به كاهش است. همه اينها نشان مي دهد كه اتفاقي چندان مهمي نيفتاده است.

اما داستان اينطور نيست و اين حرف مخالفان زيادي دارد. در امريكا تعداد كساني كه در جواني چند شغل عوض كرده اند روبه افزايش است. موارد زيادي بوده است كه مثلا فرد در 30 سالگي 7 تا 8 شغل طول دوران كارش عوض كرده است.

جوانان بيشتر به اين واقعيت پي برده اند كه نمي توان يك كار براي همه عمر داشت.

البته ممكن است كه اين آمارهاي متفاوت تصوير مختلطي از اوضاع بدست دهد. اما چه مي شود كرد پديده اي جديد در سازمانهاي ادراي و سازمان كار در جريان است.

چه چيزي آدمها را از كارهايشان مي رماند؟ بسياري معتقدند كه ظهور فردگرايي و پديده انتخاب باعث مي شود كه بشر از بسياري مزاياي كاري در شغل هاي دائمي دست بكشند تا آن حق را لمس كنند.
جان گري استاد فلسفه مدرسه اقتصادي لندن مي گويد بلي ظهور اين حس كه آدمها به دنبال حرفه هاي مختلف هستند به اين دليل است كه اين كار كنترل انتخاب شغل را بدست آدم ها مي دهد.
شغل در سازمان كار سنتي مزيت هاي زيادي دارد اما معايب آنها اين است كه فرد در سازمان بوركراتيك گم مي شود و قدرت خلاقيت خود را از دست مي دهد. هر چه فرد گرايي افزايش يابد اين حس در آدميان بيشتر پديد مي آيد كه از اين دام بوركراسي درآيد.
ريچار سنت استاد جامعه شناسي مي گويد كه طبيعت نيروي كار و و دوره كار در امريكا كوتاه مدت تر شده است. متوسط عمر شركتها به 6 سال سقوط كرده است. رقابت هاي گروهي در شركتها مانند ماكروسافت جاي سلسله مراتب سازماني را گرفته است. و رقابت شديد توليد و كارايي را افزايش داده است. در شركتهايي ماند ماكروسافت گروه هاي كاري تشكيل مي شوند و روي اين طرح كار مي كنند و در نهايت يك گروه برنده مي شود. تمام محصولاتي كه از اين شركت مي بينيد اينطور بدست امده است. سازمان كار تغيير كرده است. اين درست بر خلاف آنچيزي است كه ماكس وبر در آغاز قرن مي گفت كه مدرنتيته در چنگال بوراكراسي گرفتار مي شود. البته آسيب شناسي اين مساله هم اين است كه بسيار سخت است كه در سازماني كار كرد كه آينده اي در آن نداشته باشيد. و يا عضو گروه كاري حرفه اي باشيد اما بعد از مدتها كار نتيجه كارتان دود شود چون كسي ديگري طرح بهتري داده است.
همچنین اگر به گردش کار در شرکت گوگل نگاه کنید دیگر آن نظم سازمانی وبری را نمی بینید چون دیگر نمی شود کارائی سازمانی را با شیوه های قدیمی افزایش داد و کارکنان حرفه ای را با انگیزه ها ی مختلف جز با طرح های جدید نمی توان در سازمان نگاه داشت.
سنت مي گويد اگر ساخت بازار كار را در سه دهه گذشته نظر كنيم مي توان گفت كه سازمان تجارت در حال سقوط است. متوسط عمر شركتهاي امريكايي به 6 سال نزول كرده است. يكي از دلايل اين سقوط شايد اين باشد كه هم شركتها و هم كارگران در حال باز نگري مجدد از خود هستند. او مي گويد اين تغييري مهم است چون انسانها با اين وجود اين تغييرات در كار و حرفه ديگر نمي توانند هويت كاري داشته باشند:

بطور مثال به وضعيت زنان نگاه كنيد آنها وقتي كار خود را براي نگهداري بچه ترك مي كنند در هنگام برگشت چه مي كشند. اگر در بخش خدمات باشند بايد به بخش هاي پايين تر بروند؛ اگر پرستار باشند از اين بيمارستان به بيمارستان ديگر منتقل مي شوند؛ اگر معلم باشند هم همينطور ؛ اگر منشي باشند شركتها در حال باز نگري و تركيب و تغيير هستند و ممكن است كار سابق را نداشته باشند. ديگر حافظه سازماني در اين اوضاع وجود ندارد. البته در ميان مردان هم بويژه طبقات پايين وضع همين است. تغييرات در سازمان ها و شركتها اوضاع كارهاي دائمي را براي آنها برهم مي زند و نابودي حافظه سازماني به نوعي بحران هويت كاري يا حرفه اي مي انجامد . از منظر ديگري هم اگر نگاه كنيم بويژه در كارهاي حرفه اي و مديريتي اقتصاد اطلاعاتي ستمي برابر ستم بيكاري را بر دوش صاحبان اين حرفه ها گذاشته است. وقت آنان مي گويند ما وقت نداريم به اين معني است كه آنها هيچ وقتي ندارند كه در آن بتواند كار نكنند درست در مقابل ستمي كه به بيكاران مي رود آنها هم وقت زيادي دارند كه كار نمي كنند. وضع اساتيد دانشگاه هم همين طور است . اگرچه آنها كمتر با موانع بوركراسي روبرويند. جامعه مدرن دانشگاهش محيط ”منتشر كن يا بمير است “(publish or Perish) . رشد كامپيوتر و سرعت گردش اطلاعات باعث شده است كه اين روند شديدا افزايش يابد. بجرات مي توان گفت كه از دوره زماني مرحله ”مرور تحقيقات گذشته” در هر طرح تحقيقاتي چندين برابر كاسته شده است. اين ستمي به محققان است، تا بيشتر منتشر كنند، البته اگر آنها از شغلشان رضايت نداشته باشند. در اين شرايط بنظر مي رسد كه انسان مدرنيته قفس آهنين بوركراسي را شكسته است اما اوضاع بيرون قفس هم چندان پايدار نيست.
برادلي كه در بريستول بيش از هزار جوان را مصاحبه كرده است چيزهاي جالبي مي گويد . او معتقد است كه اولا جوانان نسبت به مساله بيكاري خوب آگاهي دارند و از آن ترس هم دارند اما نسبت به تغيير كارشان هم بسيار خوش بين هستند. آدمهاي زيادي هستند كه در 30 و 40 سالگي هستند و همين احساس خوشبيني را دارند.
البته ريچارد سنت معتقد است كه مهاجران شايد از اين شكاف در سازمانها بيشترين استفاده را كنند. مثلا در بريتانيا پاكستاني ها توانستند شغل هاي موقتي و كوچكي با احداث مغازه هاي كوچك تسخير كنند. هندوستاني ها الان تقريبا در كار تكنولوژي نرم افزار خيلي سرامد شده اند و بازاري هاي خوبي در اروپا دارند. كره اي ها در بخش خدمات امريكا نفوذ كرده اند. چيني ها تقريبا كافه ها و سرويس هاي خدماتي هتل ها را در بريتانيا در دست دارند.
البته تمام اينها رابسيار بستگي به پايگاه طبقاتي آدمها دارد. فرزندان طبقات كارگر معمولا آموزش عالي را طي نكرده اند و دوره ها بيكاري بيشتري را طي كرده اند. طبقات متوسط بيشتر نفوذ و قوم و خويش دارند تا آنها را در يافتن شغل مورد علاقه كمك كنند.
بهر حال مي توان گفت كه اوضاع بسيار تغيير كرده است. تامين شغلي ديگر وجود ندارد. البته خيلي ها معتقدند در سرمايه داري هيچگاه تامين شغلي نبوده است. اما رضايت شغلي هم در سلسله مراتب سازماني سنتي كم شده است. ماهيت اقتصاد تغييراتي كرده است. بخش هاي جديد كامپيوتري و اينترنتي به اصطلاح تجارت الكترونيكي به اقتصاد فيزيكي افزوده شده است و سازمان الكترونيكي را ايجاد كرده است. الان بيشتر سازمانها به كارمندان خود وسايل تماس الكرونيكي مي دهند و از آنها مي خواهند در خانه بمانند و كارها را انجام دهند.رقابت درون سازمانها گروهي شده است.
البته مي توان گفت كه بازار كار در جهان سرمايه داري خيلي انعطاف پذير شده است. اگر اين انعطاف پذيري به طور مثبت بكار رود مي تواند نقش موثري در افزايش رضايت شغلي داشته باشد. البته آدمهايي چون ليدبيتل كه گفتيم كار خوبي داشته است و آن را رها كرده است تا براي خودش كار كند شايد بتوان گفت از همه خوشحال تر هستند چون مي توانند در مدلي را پيدا كنند و در آن رضايت خود را فراهم كنند. اينها را گيدنز ”پيشتازان زمان” مي گويد.
مناقشه در باره آينده كار البته با مساله ريسك و سياست نيز نزديك دارد. اين بحث را سبزهاي آلمان در دهه 80 پيش كشيدند كه بايد كارهايي را انتخاب و تقويت كرد كه به محيط زيست هم آسيب نرساند. اينجا ربطه نزديكي بين كارآفريني ، محيط زيست و توسعه اقتصادي وجود دارد. آنها مي گويند فن آوري اطلاعاتي كه خوب براي محيط زيست مي تواند كارهاي زيادي ايجاد كند. يعني از كم به توليد زياد مي رسيم.
بهر حال ما وارد دنياي تازه اي شده ايم كه مردم خودمختاري بيشتري در كارهايشان مي خواهند لذا با وضع موجود سازمانها رضايت شغلي كم مي شود. دولت ها بيشتر سياستهاي عمومي خود را به طرف حمايت از اين خواست عمومي هدف گيري كرده اند و بيشتر شغل هاي آزاد را حمايت مي كنند تا نوعي توان و حس كارافرين ادمها تقويت شود.
ختم كلام اينكه بيش از آنكه بازار كار كه در حال ساختن و يا ساخت گرفتن است بتواند تحت تاثير اقدامات دولت شكل گيرد اين مردم هستند كه در دنياي مدرن روز به روز كارهايشان را با آگاهي و معرفت بيشتر انجام مي دهند كه گاه پيامدهاي آن را نمي توانند پيش بيني كنند. اما آنچه در بازار كار و سازمانها رخ مي دهد بازتاب و باز توليد خودشان است.

 برخی از مهمترین برنامه های علی (ع) در زمینه اصلاحات اقتصادی به شرح ذیل است :

1- فقرزدایی و عدالت اجتماعی :

اسلام دین آزادی است. آزاد کردن انسان از همه بندها و تنها بسته کمند حق ساختنش، چگونه میتوان سخن از آزادی انسان گفت در حالیکه اسیر فقر است. علی (ع) آنگاه که بر مصدر حکومت قرار گرفت مبارزه ای بنیادی علیه فقر سازمان داد و علیرغم همه مشکلات و موانع، موفق گردید در حوزه حکومتی خود تا اندازه ای به آرمان فقرزدایی و عدالت اجتماعی دست یابد، چنانچه خود می‌فرماید:

 کسی در کوفه نیست که در رفاه بسر نبرد.

حتی پایین‌ترین افراد نان گندم می خورند و سر پناه دارند و از آب فرات می آشامند. (بحارالانوار- ج 40- ص 327)

 مبارزه امام علیه فقر را میتوان از سه زاویه مورد بحث قرار داد :

الف- همدردی مسئولین با فقرا :

از یک طرف امام از خود و کارگزارن خود شروع کرده ، به مواسات و همدردی با فقرا می پردازند و معتقدند که :

خدای تعالی بر پیشوایان حق واجب فرموده است که خود را با مردم ناتوان برابر نهند تا رنج فقیر تنگدست را پریشان و نگران نسازد همچنین ثروتمندان بوسیله ثروتشان سرکشی و طغیان ننمایند.

 ب- برخورد با انگلهای اقتصادی :

از طرف دیگر از جایگاه حکومتی مبارزه ای سخت علیه زالو صفتانی که با مکیدن خون مردم متورم شده اند آغاز می نماید.

امام صادق (ع) در حدیث زیبایی در مورد کاهش فاصله طبقاتی و تعیین حد فقر چنین می فرمایند :

خداوند در اموال ثروتمندان نگریست، آنگاه به فقرا نظر کرد، پس در اموال ثروتمندان آنقدر برای مستمندان قرار داد که زندگی ایشان به رفاه باشد و اگر به آن حد نرسد باید افزایش دهند تا جایی که بخورد و بیاشامد و بپوشد و ازدواج کند و صدقه دهد و به حج برود.

از این کلام روشن است که تا کسی به این حد از امنیت اقتصادی و رفاه  نرسد، فقیر محسوب می شود و باید تلاش کرد تا با زدن ریشه های اجتماعی، زمینه شکوفایی عدالت اجتماعی فراهم گردد و انسان فقیر و نیازمند، آسوده از دغدغه گذران معاش در بستر آسایش مادی به سوی کمال حقیقی سیر کند.

برخی از اساسی ترین اقدامات حضرت در جهت ریشه کن کردن فساد اقتصادی به شرح ذیل می‌باشد :

1- بازگرداندن ثروتهای بادآورده و نامشروع

به خدا سوگند، بیت المال تاراج شده را در هر کجا بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده یا کنیزانی خریده باشند، زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آنکس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای  او سخت تر است. (نهج البلاغه- خ 15)

2- جلوگیری از سوء استفاده اطرافیان مسئولین

ای مالک !‌همانا زمامداران را خواص و نزدیکانی است که خودخواه و چپاولگرند و در معاملات انصاف ندارند. ریشه ستمکاریشان را با بریدن اسباب آن بخشکان و به هیچکدام از ایشان زمین واگذار مکن و بگونه ای با ایشان رفتار کن که قراردادی به سودشان منعقد نگردد که به مردم زیان رساند. (نهج البلاغه- نامه 53)

3- مبارزه با احتکار و گرانفروشی

ای مالک! این را هم بدان که در میان بازرگانان ، کسانی هم هستند که تنگ نظر و بدمعامله و بخیلند و احتکار کننده اند که تنها با زورگویی به سود خود می اندیشند و کالا را به هر قیمتی که می خواهند می فروشند که این سودجویی و گرانفروشی برا ی همه افراد جامعه زیانبار و عیب بزرگی بر زمامدار است. پس از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا (ص) از آن جلوگیری می کرد. باید خرید و فروش به سادگی و با موازین عدالت باشد، با نرخهایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرسد. کسی که پس از منع تو احتکار کند او را کیفر ده تا عبرت دیگران باشد اما در کیفر او اسراف مکن.

ج- توجه به محرومان در تعیین بودجه های اقتصادی :

الله ،‌الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم

خدای را، خدای را ،‌در خصوص طبقه پایین جامعه، آن کسانی که دردشان را هیچ چاره ای نیست.

 امیر مؤمنان علی (ع) جهت رفع مشکلات محرومان جامعه به مالک اشتر چنین توصیه می نمایند :

- از بیت المال سهمی برای ایشان قرار بده... هرگز مباد، که سرمستی ریاست، تو را از آنان بازدارد و گمان کنی به کارهای مهمتری اشتغال داری؟

- بویژه امور کسانی از این قشر را بیشتر پرس و جو ن که چندان کوچک و بی شمارند که به چشم نمی آیند و نمی توانند به تو دست یابند.

- برخی از افراد مورد اعتماد، خداترس و متواضعت را آزاد بگذار تا گزارش امور ایشان را نزد تو بیاورند و سپس در موردشان بگونه ای اقدام کن که در روز دیدار با خدایت عذرت پذیرفته باشد.

 3- مساوات :

امام در همان سخنرانی نخست خود- بر خلاف خلفای قبلی که تقسیم بیت المال را بر اساس سوابق اسلامی و ترکیب قبائلی قرار داده بودند- با اشاره به آنکه او تنها به کتاب خدا و سیره رسول خدا عمل خواهد کرد، به سیاست مالی خود اشاره کرده، فضل مهاجر و انصار را بر دیگران، برتری معنوی خواند که نزد خدا محفوظ بوده و پاداش آن به نزد خداست، اما در تقسیم بیت المال کسی بر دیگری برتری ندارد. امروز نیز یکی از مشکلات مهم اقتصادی ما ، رعایت اصل مهم عدالت و مساوات است . برخورداری از حقوق و مزایای یکسان برای افراد هم رتبه، برخورداری از شرایط یکسان جهت فعالیتهای اقتصادی و گرفتن امکا نات عمومی برای همه افراد جامعه و دهها مرود دیگر می تواند از مصادیق عدالت و مساوات اقتصادی باشد.

4- ریشه یابی علل تنگناهای اقتصادی :

کارشناسان اقتصادی معمولاً هنگام بررسی عوامل رکود اقتصادی فقط به مسائل مادی توجه دارند، اما در یک نظام الهی به مسائل معنوی و غیر مادی نیز جهت ایجاد رونق و شکوفایی اقتصاد توجه می شود.

(( آری هنگامی که بندگان خدا کارنامه ای زشت ارائه دهند خداوند به کاهش میوه ها و دریغ داشتن برکتها و فروبستن درهای خزائن خیرات، مبتلاشان می کند تا شاید که توبه کاری توبه کند. آری، چنین است که خداوند استغفار را سببی ساخته است برای روزی رسانی و گسترش رحمت.))

5- امنیت اقتصادی :

در برنامه‌ریزیهای اقتصادی، امنیت عامل مهمی است که بدون آن توسعه اقتصادی امکان پذیر نخواهد بود. مهمترین عامل در ایجاد امنیت اقتصادی، شیوه برخورد دولت با تجار، کسبه، تولید کنندگان و کارگران و برنامه‌ریزیهای دولتی در جهت امنیت شغلی آنان است.

((هرگز مبادا کسی را از مایحتاجش باز دارید و از رسیدن به خواسته اش بی بهره نمایید، هرگز مبادا به مال احدی از مردم- از مسلمانان نمازگزار تا اقلیتهای در گرو پیمان (متعهد به قوانین کشور)- دست بیازید، مگر آنکه اسب و جنگ افزاری بیابید که در تجاوز به مسلمانان به کار گرفته شده.))

6- اصلاح نظام مالیاتی :

امام در نامه 53 نهج البلاغه به نکات مهمی جهت اصلاح نظام مالیاتی اشاره می فرمایند:

الف- مالیات را بگونه ای تنظیم کن که به صلاح مالیات دهندگان باشد.

ب- تا نظام مالیاتی و امور مالیات دهندگان اصلاح نشود،‌امور دیگر اقشار جامعه اصلاح نخواهد شد، زیرا همه مردم نان خور مالیات و مالیات دهندگانند.

ج- باید هدف آبادانی کشور باشد نه جمع آوری مالیات، چرا که مالیات جز با آبادانی فراهم نمی گردد.

د- اگر مردم از سنگینی مالیات، خشکسالی و ... شکایت کردند، به ایشان تخفیف بده تا امورشان سامان گیرد.

هـ- هرگز تخفیف دادن در مالیات تو را نگران نسازد، زیرا این سبب آبادانی شهرها، گسترش عدالت میان مردم و تعریف و ستایش مردم ازتو می گردد... و اگر در آینده کاری پیش آید و بر عهده مرم بگذاری با شادمانی خواهند پذیرفت.

7- اهمیت به تجارت و صنعت

((ازمن نسبت به تجار و صاحبان صنعت قبول وصیت کن و خوبی به آنان را به زیردستان خویش توصیه کن، از اینها نباید غافل باشی چرا که تجار و صنعتگران از سبب منفعت و وسیله امن و آسایش مردمند.)) نهج البلاغه نامه 53

8- نظارت بر بازار و رسیدگی به امور آن

الف- اقدامات آموزشی :

(یا معشر التجار ! الفقه ثم المتجر)

ای جماعت بازرگانان ! ابتدا احکام و قوانین اسلامی تجارت را بیاموزید و سپس اقدام به تجارت نمایید.

آموزش تجارت بدون ربا، پرهیز از گرانفروشی، آموزش اخلاق تجاری (آسان گرفتن معاملات، پرهیز از قسم خوردن، دروغ گفتن و ...) ، رعایت عدل و انصاف و پرهیز از کم فروشی، برخی از اقدامات آموزشی حضرت به تجار و کسبه بازار بود.

ب- اقدامات عملی :

1- مشخص کردن گروهی از افراد معتمد جهت نظارت و بررسی مشکلات بازار

2- مجازات گران فروشان ، معتکران و کم فروشان با توجه به گزارش ناظران بازار

3- مجازات بسیار شدید ناظران بازار در صورت تخلف و دریافت رشوه

9- اهمیت به بخش کشاورزی :

امیرمؤمنان نه تنها خود به کار کشاورزی اشتغال داشت بلکه همواره به کارگزاران خویش رعایت حال کشاورزان را توصیه می فرمود و با توجه به شرایط آب و هوایی ، از مسؤلان مالیاتی        می خواست تا در شرایط بحرانی در میزان مالیات به ایشان تخفیف دهند.

10- نظام توانمند بیمه و بازنشستگی :

امیر مؤمنان هنگامی که پیرمرد مسیحی نابینایی را مشاهده نمودند که مشغول گدایی است، فرمودند :

این مرد را در جوانی به کار وادار کرده اید ، اکنون که پیر و ناتوان گشته است، از معاش محرومش ساخته‌اید؟ هزینه زندگی او را از بیت المال بپردازید

سیاست­های اقتصادی امام علی(ع) را می­توان به شش صورت تبیین نمود:  

1- تقسیم عادلانه بیت‏المال‏

یکى از اقدامات انقلابى امام (ع)، تقسیم عادلانه بیت‏المال بود. فرداى روز بیعت، آن حضرت بر فراز منبر فرمود: «... مسلمانان بدانند که امتیاز معنوى نزد خداست و مسلمانان از نظر مادى تفاوتى ندارند. همگى بندگان خدایند، دارایى‏ها از آنِ خداست و میان شما به صورت مساوى تقسیم خواهد شد...».(1)

على (ع) پس از رسیدن به خلافت، به هر مسلمان، در هر رشته و رده و نژادى که بود، سه درهم داد و به« عمار بن یاسر» و«ابو الهیثم بن التیهان» کتباً ابلاغ کرد: عرب، عجم، انصار و مهاجر... و تمام کسانى که جزء حوزه اسلام هستند، با هم مساوى‏اند.

سهل بن حنیف، غلام سیاه پوستى را به محضر آن حضرت آورد و گفت: «به این غلام چقدر مى‏دهى؟» امام (ع) فرمود: تو خود چه اندازه گرفتى؟ گفت: سه دینار. امام (ع) فرمود: به این غلام نیز سه دینار بدهید.(2)

ابن اسحاق نقل مى‏کند: دو خانم، یکى عرب و یکى عجم براى گرفتن بیت‏المال به امام (ع) مراجعه کردند، ایشان به هر دو یک‏سان داد. زن عرب اعتراض کرد: چرا من که از نژاد عرب هستم با این زن که از موالیان و نژاد عجم است، یک‏سان ببریم؟! امام (ع) در پاسخ فرمود: من در اموال عمومى، امتیازى براى فرزندان اسماعیل نسبت به فرزندان اسحاق نمى‏یابم.(3)

به گفته ابو جعفر اسکافى، اولین اقدام على (ع) امتیازخواران را وادار به مقابله با حکومت علوى نمود و موجب برافروخته شدن آتش کینه آنان گردید.(4) از این رو سران عرب کم کم لب به اعتراض گشودند و در میان آنان طلحه و زبیر، عبد الله بن عمر و سعید بن عاص تا آن‏جا پیش رفتند که بیعت خود را شکسته و با عنوان خون خواهى عثمان با امام (ع) اعلام جنگ کردند.(5)

2- برگرداندن اموال تاراج شده به خزانه عمومى‏

امام على (ع) در روز دوم بیعت با اعلام سیاست مساوات و رفع تبعیض، استرداد اموال نامشروع را به خزانه عمومى اعلام نمود. آن حضرت خود مى‏دانست که این اقدام براى حکومت وى خطرساز است، ولى با قاطعیت این سیاست را اجرا کرد.

ابن ابى الحدید مى‏گوید: عمر و عثمان اموال فراوانى داشتند و زمین‏هاى بیت‏المال را به اقوام و خویشاوندان خود بخشیده بودند،(6) لذا على (ع) در روز دوم خلافت گفت: «بدانید بخششى که عثمان از بیت‏المال داشته است، به خزانه عمومى مسترد خواهد شد».(7) آن گاه صحبت خود را چنین ادامه داد: به خدا سوگند، بیت‏المال تاراج رفته را هر کجا بیابم به صاحبان اصلى آن باز مى‏گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده و یا کنیزى خریده باشند، زیرا عدالت، براى گشایش است و آن کس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم براى وى سخت‏تر است».(8)

ابن ابى الحدید سپس مى‏نویسد: على (ع) فرمان داد تا ابزار جنگى و شترانى را که به عنوان زکات در خانه عثمان بود، به بیت‏المال برگردانند و به اموال شخصى عثمان تعرض نکنند. وقتى این خبر به گوش عمروعاص رسید، نامه‏اى براى معاویه نوشت به این مضمون: هر کارى که ممکن است انجام بده، چرا که پسر ابى طالب (ع) همه اموالى را که جمع آورى کرده‏اى، خواهد گرفت.(9)

3- فقرزدایى‏

آن حضرت مى‏دانست که یکى از آسیب‏هاى جامعه اسلامى، فقر و ندارى است که ناهنجارى‏هایى به وجود آورده و مردم را سخت آزرده است. بدین منظور امام (ع) در گام نخست، فرهنگ انفاق و کمک‏هاى مالى را ترویج نمود. از ثروت‏مندان درخواست کرد فقیران را شریک مال خود قرار داده و حق آنان را ضایع نکنند. امیر مؤمنان (ع) فرمود: «خداوند بر ثروت‏مندان واجب کرده است تا از اموالشان به اندازه کفایت فقیران هزینه کنند. بنابراین، اگر فقیران گرسنه ماندند یا پوشاک نداشتند، به سبب منع ثروت‏مندان است و خداوند از آنان حساب مى‏کشد و مجازاتشان مى‏کند.»(10)

از سوى دیگر، امام (ع) مسئولان حکومتى را موظف نمود که به حمایت از محرومان بپردازند. ایشان خطاب به مالک اشتر فرمود: پس خدا را! خدا را! درباره طبقه فقیران از مردم؛ آنان که چاره ندانند و از نیازمندان و بینوایان و از بیمارى بر جاى ماندگانند، که در این طبقه مستمندى است خواهنده و مستحق عطایى است به روى خود نیاورنده. پس براى خدا پاسدار حقى باش که خداوند براى این طبقه معیّن فرموده است. بخشى از بیت‏المال و بخشى از غلّه‏هاى زمین‏هاى غنیمتى اسلام را در هر شهرى به آنان واگذار...».(11)

به گفته برخى از محققان، امام على (ع) برنامه فقرزدایى را بر اساس آمار دقیق و به دست مأموران بصیر و دانا انجام مى‏داد.(12) او خود را پدر یتیمان معرفى مى‏کرد و همچون پدر با ایشان رفتار مى‏نمود.(13) توجه آن حضرت فقط به بینوایان و از کار افتادگان مسلمانان نبود، بلکه اقلیت‏هاى مذهبى همچون نصرانیان نیز از مهربانى و حمایت امام (ع) برخوردار بودند. روزى امام (ع) پیرمردى نابینا را دید که گدایى مى‏کرد. از حاضران پرسید: او کیست؟ گفتند: مردى نصرانى است.

حضرت فرمود: او را به کار گرفته‏اید تا این‏که پیر و ناتوان شده و آن‏گاه رهایش نموده‏اید. سپس دستور داد از بیت‏المال به او کمک کنند.(14)

چقدر فاصله است بین دیدگاه امام على (ع) درباره حمایت از محرومان و برخى از نظریه پردازان سرمایه‏دارى! اسپنسر مى‏گوید: «وظیفه قوى‏هاى اقتصادى این است که ضعیفان اقتصادى را از صفحه روزگار براندازند، و اقدامات درمانى و تأمین اجتماعى نه تنها دردى را دوا نمى‏کند، بلکه بر دامنه و دوران درد و رنج انسان‏ها مى‏افزاید، زیرا جمعیت رو به افزایش است و سرانجام همگى از گرسنگى خواهند مرد.»(15)

4- نظارت و کنترل‏

این استراتژى على (ع) در قالب‏هاى مختلفى مانند: نظارت بر خویشاوندان، مدیران و بازار اسلامى صورت امام گرفت و در تحقق عدالت اقتصادى بسیار تأثیر گذار بود. روزى على (ع) یکى از خویشاوندان خود را که به بیت‏المال خیانت کرده بود تهدید نمود و خطاب به وى فرمود: «به خدا سوگند، اگر حسن و حسین هم دست به چنین خیانتى مى‏زدند، هرگز از آنان هواخواهى و پشتیبانى نمى‏کردم و ذرّه‏اى در تصمیم‏گیرى من تأثیر نمى‏گذاشت.»(16)

امام به مدیران حکومتى خود نیز دستور داد از هرگونه رانت خوارى و سوء استفاده از بیت‏المال پرهیز نمایند. آن حضرت در نامه‏اى خطاب به مصقلة بن هبیره شیبانى فرمود: از تو به من خبر رسیده است که غنیمت مسلمانان را به عرب‏هایى مى‏دهى که خویشاوندان تو هستند و تو را برگزیده‏اند... بدان مسلمانانى که نزد تو و ما به سر مى‏برند، حقشان از این غنیمت یک‏سان است.

براى گرفتن آن نزد من مى‏آیند، حق خود را مى‏گیرند و باز مى‏گردند».(17)

امام در جهت شکل‏گیرى فرایند عدالت، شخصاً اوضاع بازار را زیر نظر داشت و در مناطق دیگر نیز افرادى را براى نظارت و کنترل بر بازار گمارده بود.(18) از امام باقر (ع) روایت شده است که آن حضرت، بامداد هر روز از منزل خارج شده و به طرف بازار کوفه مى‏رفت و در حالى که تازیانه‏اى بر دوش آویخته بود نزد سودگرایان مى‏ایستاد و ندا مى‏داد: اى گروه تجار! از خداوند بترسید.

5- پیش‏گیرى از پیدایش ثروت‏هاى غیر مشروع‏

یکى از شیوه‏هاى کاربردى امام در تحقق عدالت، جلوگیرى از ثروت‏اندوزى‏هاى غیر مشروع بود. بدین منظور آن حضرت در قدم اول، مردم را از دنیاگرایى بر حذر داشته و آنان را به معنویت‏گرایى فرا خواند. متأسفانه بعد از رحلت پیامبر (ص) برخى از مردم و صاحبان قدرت، به ثروت‏اندازى روى آوردند. به نقل مورّخان، روزى که عثمان کشته شد، صد و پنجاه هزار دینار و یک میلیون درهم پول نقد داشت. قیمت املاکش در وادى القرى و حنین و... بالغ بر صد هزار دینار مى‏شد و اسب‏ها و شترهاى فراوانى از او باقى مانده بود.(19)

امام (ع) به منظور جلوگیرى از این آفت خطرناک در نامه‏اى به مالک اشتر تأکید مى‏کند که مردم را از ثروت‏اندوزى و دنیاگرایى بر حذر دارد.(20) هم چنین ایشان برنامه‏هاى اقتصادى نظام یافته‏اى را ارائه داد تا از پیدایش ثروت‏هاى غیر مشروع جلوگیرى شود؛ این برنامه‏ها در قالب مبارزه با رباخوارى و احتکار صورت گرفت.(21)

مضافاً این‏که آن حضرت با صدور بخش‏نامه‏هاى مختلف، مدیران و مسئولان حکومتى را از ثروت‏اندوزى و سوء استفاده از بیت‏المال برحذر داشت. افزون بر آن، با متخلفان اقتصادى برخورد نمود و مهم‏تر از همه، به توزیع عادلانه ثروت‏ها و اموال عمومى براى همه مردم و شهرها پرداخت.
مطلب قابل توجه آن است که امام (ع) خود از هرگونه ثروت‏اندوزى پرهیز نمود و زهدگرایى خویش را به نمایش گذاشت. پارسایى و زندگى ساده امام به گونه‏اى بود که عمل‏کرد خلفاى پیشین نزد مردم زیر سؤال رفت. آن حضرت درباره وضع زندگى خود خطاب به مردم کوفه فرمود: «اى مردم! اگر من از شهر شما با چیزى بیش از مرکب سوارى و بار و بُنه و غلام خود بیرون روم، به شما خیانت کرده‏ام.»(22)

6- کار و تولید

امام على (ع) در کنار فعالیت‏هاى ذکر شده، زمینه‏ها و عوامل کار و تولید را نیز فراهم نمود، چرا که اجراى سیاست‏هاى اقتصادى مستلزم جامعه‏اى درآمدزا و برخوردار از سرمایه است. بدین منظور آن حضرت دیگران را به کار و افزایش تولید تشویق نمود و خود نیز به کار و تولید پرداخت.
ایشان فرمود: «کارى در نظر خدا محبوب‏تر از کشاورزى نیست».(23) آن حضرت بسیارى از خدمات و انفاق‏هاى خود را از درآمد کشاورزى انجام مى‏داد.(24) امام صادق (ع) مى‏فرماید: پیامبر اکرم (ص) زمینى از انفال را در اختیار على (ع) قرار داد. حضرت در آن زمین قناتى حفر کرد که آبش همچون گردن شتر فوّاره مى‏زد... آن‏گاه فرمود: آب این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذران است و کسى حق فروش آن را ندارد.(24)

امام (ع) موقوفات متعددى داشت که در کتاب‏هاى تاریخى و حدیثى بیان شده است. طبق نقل مورّخان، درآمد سالانه این موقوفات چهل هزار دینار بوده که تماماً صرف بینوایان مى‏شد.(26)
این نوشتار را با عبارت حکیمانه‏اى از امام على (ع) به پایان مى‏بریم: «قسم به خدا! اگر بر روى خارهاى سعدان به سر ببرم و یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوش‏تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت در حالى ملاقات کنم که به بعضى از بندگان ستم و چیزى از اموال را غصب کرده باشم».(27)

پی نوشت ها:

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 1، ص 40 - 36.

2. بحارالانوار، ج 40، ص 107.

3. محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 4، ص 194.

4. مجله حکومت اسلامى (ویژه حکومت علوى) شماره 18، ص 65.

5. سیداصغر ناظم‏زاده قمى، تجلى امامت، ص 101.

6. مجله حکومت اسلامى، شماره 17، ص 340.

7. همان، شماره 18، ص 64.

8. نهج البلاغه، خطبه 15؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 1، ص 27.

9. همان.

10. محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 4، ص 204.

11. نهج البلاغه، نامه 53، با استفاده از ترجمه دکتر شهیدى و محمد دشتى.

12. ر.ک: محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 4، ص 204.

13. اصول کافى، ج 1، ص 406.

14. مجله حکومت اسلامى، شماره 18، ص 89.

15. دانشنامه امام على (ع)، ج 7، ص 90.

16. نهج البلاغه، نامه 41.

17. محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على ابن ابى طالب، ج 4، ص 124.

18. دانشنامه امام على (ع)، ج 7، ص 333 - 332.

19. شهید مطهرى، سیرى در نهج البلاغه، ص 259.

20. نهج البلاغه، نامه 53.

21. دانشنامه امام على (ع)، ج 7، ص 95.

22. مجله حکومت اسلامى، شماره 18، ص 69.

23. بحارالانوار، ج 23، ص 20.

24. جعفر سبحانى، فروغ ولایت، ص 296.

25. همان، ص 297.

26. مناقب، ج 1، ص 323.

27. نهج البلاغه، خطبه 224.

اقتصاد سرمایه داری با سوء استفاده از انسان ها، آنچه را تامین کننده منافع مادیش باشد، در تمام مراحل تولید مد نظر قرار می دهد، حتی اگرآنچه تولید می شود برای انسان زیان آور باشد. اقتصاد سرمایه داری بر این باور است که انسان باید آزادانه ومطابق با میل خود زندگی کند ودر بدست آوردن ثروت وچگونگی استفاده از آنها مختار است.

این نظام انسان را همه کاره ومالک حقیقی مال و ثروت ودارایی خود می داند ومعتقد است دیگران هیچگونه حق وحقوقی ندارند.براین اساس انسان برای اینکه بتواند رفاه وآسایش بیشتری بدست آورد، می تواند از هر راهی برای رسیدن به آن استفاده نماید، فقط به این شرط که تزاهم با دیگران نباشد.آدام اسمیت پدر اقتصاد جدید می گوید:

((در این نظام اقتصادی (سرمایه داری)هررد می کوشد سرمایه خود رابه نحوی به کار برد که ماحصل آن بالاترین ارزش را داشته باشد.))

رسیدن ببه مال وثروت هدف اصلی این نظام است، که تمام فعالیت های دیگر را تحت شعاع خود قرار می دهد، برهمین اساس به طرفداری از سرمایه داران وترویج فرهنگ مادی دربین مردم می پردازندودین وارزش های معنوی را بی اهمیت جلوه می دهند.سیسمونی بهعنوان یکی از طرفداران این نظام می گوید:

((انسان ثروتمند ولو آنکه ثروت خورا به وسایل ناپسند گردآورده باشد الزاما دشمن اجتماع نیست ،چرا که ثروت او می تواند عامل بهزیستی ورفاه افرادجامعه گردد.))

طبق این نظریه اگر کسی ثروتی را به دست آورد که در آن حق وحقوق افراد بسیاری پایمال شده باشد وباعث فقرو بدبختی دیگران را فراهم کند چون می تواند جامعه را به رفاه برساند، این ثروت خوب و پسندیده است، غافل از اینکه چنین ثروتی هرگز نمی تواند رفاه افراد جامعه را فراهم کند زیرا ازیک طرف باعث می شود که فقرا با تحت فشار قرار گرفتن چنین افراد سود جویی فقیرتر گردند واز طرفی این ثروت باعث رفاه افراد سرمایه دار می شود نه همه مردم.

طبق آنچه بیان شد پی می بریم که در نظام سرمایه داری، رفاه اقتصادی از جایگاه خاصی برخوردار است واین باعث شده که تمام برنامه ریزی های آن به نوعی تحت شعاع آن هدف قرار گیرد. البته به این نکته باید توجه داشت که رفاه اقتصادی در این ئگونه جوامع صرفا به افرادی تعلق می گیرد که دارای سرمایه بوده واز طبقات اجتماعی بالایی هستند نه همه مردم.

همچنین مشخص شد که امور معنوی وارزش های والای انسانی در اینگونه جوامع از جایگاهی برخوردار نیستند. نیچه به عنوان یک مادی گرا می گوید:

قدرت(مال وثروت) منشاء وریشه همه ی صفات نیک در انسان است. به طوری که بدون تحقق قدرت در انسان هیچ صفت پسندیده ای را نمی توان انتظار داشت .... به هیچ روی بین مردم تساوی نیست.بعضی از انسانها برای فرماندهی وآقایی وحکومت بر خلایق ،خلق شده اند(که همان ثروتمندان هستند) وبعضی دیگر خلق شده اند که آلت و وسیله در جنگ اقویا باشند.

با توجه به آنچه بیان شد مال وثروت ورفاه اقتصادی مشخص کننده جایگاه ومنزلت افراد در اینگونه جوامع می باشد. به عبارتی ملاک خوبی وبدی اعمال ، ثروت سرمایه افراد است.براین اساس هرکاری که ثروتمندان انجام دهند خوب و پسندیده است وهرکاری که تهی دستان انجام دهند فاقد ارزش است.

با چنین طرز فکری جامعه سرمایه داری سعی می کند که تمام امکانات و برنامه هایش را طبق تمایلات مادی تنظیم نماید وآن را در راس تمام اهداف خود قرار می دهندو در جهت بعد معنوی انسان هیچگونه قدمی برداشته نمی شود.

لذا بر همین اساس است که امروز قدرت های سرمایه داری با به رخ کشیدن قدرت مادی خود هرگونه ظلم وستم را به دیگر ملت های ضعیف روا می دارند وآن ها را به نوعی به استعمار واستثمار در می آورند وفرهنگ پوچ مادی خود را بر دیگر جوامع تحمیل می کنند وبه غارت ثروت های آنها می پردازند.نیچه به عنوان طرفدار ویکی از تئوری پردازان ککتب مادی می گوید:

خود را باید خواست وخود را باید پرستید وضعیف و ناتوان را باید رها کرد تا از میان برود و درد و رنج کاسته شودوناتوان بردوش توانا بار نباشد وسنگ راهش نشود.مرد برتر آن است که که نیرومند باشد.به نیرومندی زندگی کند و هوی و تمایلات خویش را برآورده سازد ، خوش باشد وخود را خواجه و خداوند بداند وهر مانعی را که برای خواجگی در پیش بیاید از میان بردارد.

با بررسی ظریات فوق می توان گفت فقرا وتهی دستان در چنین جوامعی هیچ گونه جایگاهی ندارند واز ارزش ومنزلتی برخوردار نیستند وحتی آن ها را مانعی در جهت منافع مادی خود می دانند.لذا هر کس در این فکر است که به هر طریق خود را از دیگری جلوتر بکشاند وبرای رسیدن به این منظور تمام اصول اخلاقی  وارزشهای انسانی را زیر پا می گذارند.

ماحصل این بحث این است که رفاه اقتصادی در این گونه جوامع به شدت مورد تعقیب قرار گرفته  اما این رفاه برای یک قشر خاص جامعه است وآن ثروتمندان و سرمایه داران هستندکه از آن بهره مند می گردند ودیگر مردم وفقرا وتهی دستان باید در خدمت سرمایه داران بوده وبازیچه دست آنان باشند.

لذا بین فقیر وغنی وطبقه مرفه جامعه ودیگران فاصله زیادی است که هر روز این فاصله طبقاتی زیادتر می شود.از همه این ها مهم تر این است که امور معنوی هیچ ارزش ومنزلتی در زندگی مادی افراد ندارد.

رفاه در لغت به معنای آسودگی وآسایش است ودر اصطلاح از آن به فراخی زندگی وزندگانی را به فراخ وبه عیش زیستن تعبیر نموده اند.همچنین گفته شده که رفاه به آن دسته از فعالیت های انسان گفته می شود که در جهت ذیل به مطلوبیت وحداکثر کردن کالا ها به خاطر رضایت خاطر ولذت مادی است که در پیشرفت موثر ومفید است.

بر اساس جهان بینی اسلام کار وتلاش از اهمیت فراوانی برخوردار بوده، تا جایی که آن را نوعی عبادت خداوند دانسته اند. اسلام بر خلاف دیگر مکاتب که فقط به جنبه مادی کار وتلاش اهمیت می دهند، فعالیت های انسان را یک امر مقدس به شمار آورده که فرد مومن با تن ادن به آن می تواند زمینه رشد معنویات خود را فراهم نماید.

اسلام از مردم خواسته است که برای رسیدن به سعادت وبرای اینکه از طبیعت خدادادی استفاده ببرد باید آن را مسخر خود سازد واین مهم ممکن نیست مگر با کار وتلاش، لذا در این صورت است که انسان می تواند نیازهای مختلف فردی واجتماعی اش را برطرف ساخته، در جهت آخرت قدم بردارد.

قرآن می فرماید:او خدایی است که شما را از خاک بیافرید و برای عمارت وآباد ساختن زمین برگماشت.

اسلام بر این باور است که کارو تلاش باید در جهت سازندگی و خودسازی انسان صورت گیرد به عبارتی دنیا را در اختیار انسان قرار داداه تا با کاروتلاش از نعمات آن بهره برداری نموده، به رستگاری برسد. لذا تامین منافع اقتصادی را شرط لازم در پیشرفت معنوی انسان دانسته وتاکید نموده از تنبلی و سستی دوری کنند.زیرا فردی که در کار دنیایش تنبل باشد در کارهای آخرتش تنبل تر است.

امام صادق(ع) می فرماید: از تنبلی بپرهیزید همانا پروردگار شما مهربان است واز عمل اندک نیز قدردانی می کند.

کسانی که با تلاش های انسانی خود در پی رفاه وآسایش خانواده خویش می باشند امری بسیار پسندیده را انجام داده، که این خود نوعی عبادت محسوب می شود. بنابراین چون نهاد خانواده از مهمترین مراکز تعلیم و تربیت می باشد اسلام تاکید فراوانی بر حل مشکل این نهاد نموده است و خدمت و کار، تلاش برای گذران زندگی اهل و عیال را دارای پاداشی بزرگ می داند.بهمین  خاطر در حدیثی آمده در حدیثی که هرکس معاش ندارد معاد هم نخواهد داشت.

کار وتلاش برای تامین معاش ورفع نیاز فردی واجتماعی از دیدگاه اسلام یک وظیفه است که باعث محبوبیت انسان نزد خداوند می شود ویکی از عوامل تامین کننده سعادت دنیوی واخروی یک مسلمان است. با همه ی سفارشی که اسلام نسبت به تلاش و کوشش دارد، به این نکته مهم نیز باید توجه داشت، کارهایی در اسلام ارزشمند وعبادت محسوب می شوند که با ملاک ها و معیارهای اسلامی همخوانی داشته باشند. لذا کار هایی که به نوعی با ارزش های انسانی و اسلامی منطبق نباشد فاقد ارزشی بوده واسلام آن را نهی کرده است.

بنابراین هدف فرد از کارو تلاش باید تامین معاش خود وخانواده اش با توسعه و رفاه بیشتر در زندگی باشدیا کسب ثروت از راه های مشروع، همچنین برای خدمت به همنوعانو کمک به نیازمندان ومحرومان باشد. اگر چنین اهدافی محقق شود کاری که انسان انجام می دهد مایه ی عزت و شرافت ومحبوبیت او خواهد شد.

تنبلی وسستی افراد و عدم اشتغال به کار دارای تبعات سوئی است که هم فرد وهم اجتماع را تحت تاثیر قرار می دهد. بی کاری باعث می شود که افراد اوقات خود را به بطالت بگذراند وبرای سرگرم کردن خود، در دام انواع فسادها ومنکرات گرفتار شوند، که از پیامد های آن این است که فرفنگ جامعه را تحت شعاع قرار داده وانحطاط وابتذال فرهنگی و در نتیجه خود باختگی فرهنگی را به دنبال خواهد داشت.

امام کاظم (ع) می فرماید: خداوند از بنده بیکار متنفر است.

اهمیت کار وتلاشی را که برای آسایش خانواده انجام گیرد، نزد خداوند بالاتر از رزمنده ای دانسته شده که در راه خدا می جنگد ودر بعضی از احادیث جایگاه چنین انسان هایی را همانند شهدا به شمار آورده اند .همه این تعابیر بیانگر نقش مهم کار در زندگی انسان است.

پیامبر(ص) می فرماید: عبادت هفتاد جزء دارد که افضل آن ها طلب روزی حلال است.

مطالعه زندگی انبیا وائمه نشان می دهد که آن ها همواره افرادی اجتماعی بوده وبه کارو تلاش علاقع فراوان داشتند تا جایی که بعضی از ائمه در گرمای سوزان عربستان به کار کشاورزی یا درخت کاری می پرداختند وهدفشان خوردن روزی حلال با دسترنج خود بود.       

«رفتن مستکبرين مقدمه است، رفاه مستضعفين يکي از مقاصد اسلام است. رژيم اسلامي مثل رژيم‌هاي مکتب‌هاي مادي نيست، مکتب‌هاي مادي تمام همتشان اين است که مرتع درست بشود، ‌تمام همت اين است که منزل داشته باشند، رفاه داشته باشند (آنهايي که راست مي‌گويند) . اسلام مقصدش بالاتر از اينهاست. مکتب اسلام يک مکتب مادي نيست، يک مکتب مادي معنوي است. ماديت را در پناه معنويت و اسلام قبول دارد، اسلام براي تهذيب انسان آمده است، ‌براي انسان‌سازي آمده است. همه مکتب‌هاي توحيدي براي انسان‌سازي آمده‌اند، ما مکلفيم انسان بسازيم.» انسان‌سازي در پرتو تعاليم اسلامي با رويکرد اقتصاد اسلامي شناختن امام خمیني(ره) و آشنايي با چارچوب فکري ايشان در تمام زمينه‌ها براي يک حکمراني خوب امري لازم و ضروري است. انديشه‌هاي امام‌خميني(ره) که برگرفته از انديشه‌هاي مکتب پوياي اسلام است با هوش و ذکاوت ذاتي آن امام همام تلفيق شده و اين انديشه‌ها را در ابعاد جهاني مطرح ساخته است و امروزه مي‌توان به عنوان راهکاري در جهت حل مشکلات استفاده کرد. يعني با مراجعه به افکار آن امام همام مشکلاتي که در زمينه‌هاي اقتصادي و سياسي و اجتماعي رخ مي‌دهد، را مرتفع کرد. امام خميني(ره) در زمينه اقتصاد نيز از انديشه‌هاي ناب اسلام استفاده کرده است و اگر خوب در مسائل مطروحه‌يي که ايشان در اين باب ابراز داشته‌اند ريز شويم، ايشان به اقتصاد با محوريت انسان‌سازي نظر داشته‌اند، نه به عنوان غايت. لذا اقتصاد در نظر ايشان غايت نيست، هدف نهايي نيست، بلکه وسيله‌يي است در جهت رسيدن به اهداف متعالي: «نظر ما به اقتصاد نيست مگر بطور آلت، نظر ما به فرهنگ اسلامي است که اين فرهنگ اسلامي را از ما جدا کردند و غرب در شرق آنطور نفوذ کرد که شرق خودش را باخت و محتواي بسياري از جوان‌هاي ما را گرفت. زير بنا اقتصاد نيست، براي اينکه غايت انسان، اقتصاد نيست. انسان زحمتکش فقط براي اين است که فقط شکمش را سير کند يا جوان‌هايش را بدهد شکمش سير شود و ذات انسان از اينجا تا نهايت، انسان هست. اين انسان مردني نيست. انسان تا آخر هست و برنامه اسلام اين است که اين انسان را جوري کند که هم اينجا صحيح باشد و هم آنجا صحيح باشد، راه مستقيم، نه طرف شرق نه طرف غرب، صراط مستقيم، يک سرش اينجاست يک سرش در نهايت.»با رجوع به جمله بالا مي‌توان پي برد که امام خميني(ره)، آثار تبعات اقتصادي را محدود به اين دنياي فاني نکرده‌اند و نگاهي عميق‌تر به اقتصاد نسبت به مکاتب ديگر داشته‌اند که خاصه مي‌توان به عنوان 2 مکتب ديگر، از انديشه‌هاي ليبراليستي وسوسياليستي يا نظام اشتراکي نام برد. براي درک بهتر انديشه‌ها ابتدا به ساکن لازم است که نگاهي گذرا به انديشه‌هاي اقتصادي بالا داشت و آنگاه دست به مقايسه زد و افتراق آنها را با نظام اقتصاد اسلامي برخاسته از ديدگاه امام خميني(ره) برشمرد. نظام سرمايه‌داري نظام سرمايه‌داري نظامي است که در آن هدف اصلي دستيابي به بيشترين رفاه مادي و سود اقتصادي است و آزادي اقتصادي از وجوه مشخصه آن است. درباره اين الگو مي‌توان کشورهايي همچون امريکا و انگلستان و در کل بلوک غرب را نام برد که از اين سيستم به عنوان الگوي خود استفاده مي‌کنند. نظام سوسياليستي سوسياليسم، سيستم اقتصادي است که در آن مالکيت خصوصي ابزارهاي توليد جاي خود را به مالکيت دولتي و همگاني شدن ابزارتوليد مي‌دهد. درباره اين الگو نيز بايد به اتحاد جماهير شوروي سابق و بلوک شرق اشاره کرد که بشدت تحت تاثير اين الگوي اقتصادي بوده‌اند. همانگونه که ملاحظه مي‌کنيد حتي در اين تعاريف کلي هم مي‌توان به تفاوت اصلي ديدگاه‌هاي فوق با ديدگاه اقتصادي مدنظر امام خميني(ره) پي برد. اصولا در مکاتب اقتصادي بالا، اصالت از آن اقتصاد است. اقتصاد هدف نهايي و غايي است. زندگي‌اي که بيشترين رفاه را داشته باشد، بيشترين سود را داشته باشد و غايت استفاده آن به اين دنياي فاني محدود مي‌شود. اين مکاتب، مکاتبي مي‌شوند که براي رسيدن به هدف (زندگي مادي)، هر وسيله‌يي را توجيه مي‌کنند و اينگونه نه تنها به اهداف متعالي معنوي وقعي نمي‌نهند، بلکه با توجه به کارکردشان مردم تحت سلطه خود را هم از عدالت اجتماعي محروم مي‌کنند: «يکي از اموري که لازم به توصيه و تذکر است آن است که اسلام نه با سرمايه‌داري ظالمانه و بي‌حساب و محروم‌کننده توده‌هاي تحت ستم و مظلوم موافق است، بلکه آن را بطور جدي در کتاب و سنت محکوم مي‌کند و مخالف عدالت اجتماعي مي‌داند.» نقطه افتراق ديدگاه اسلامي با نظام سوسياليستي (کمونيستي) ديدگاه اقتصادي امام خميني(ره) همواره بر رعايت اعتدال بوده است. در حالي که ديدگاه‌هاي فوق در باتلاق افراط و تفريط گير افتاده‌اند و هرچه بيشتر براي نجات خود دست و پا مي‌زنند، بيشتر غرق مي‌شوند: «اگر مارکسيسم در روش‌هاي اقتصادي و اجتماعي به بن‌بست رسيده است، دنياي غرب هم در همين مسائل البته به شکل ديگر و نيز در مسائل ديگر گرفتار حادثه است». ديدگاه اقتصادي سوسياليست-کمونيست که در بالا ذکر آن رفت، به مالکيت همگاني دولت اعتقاد دارد و در اين کار به قدري افراط مي‌کند که مالکيت خصوصي افراد را به رسميت نمي‌شناسد اما در نظر امام خميني(ره)، مالکيت خصوصي محترم شناخته مي‌شود، اما اين اصل با رعايت اين مطلب حاصل مي‌شود که ثروت از پيش فراهم شده مشروع بوده است يا نه؟ و در اين خصوص مي‌فرمايند: «مساله مالکيت به يک معنا، مالکيت هم مشروع و مشروط محترم است. ليکن معني اين نيست که هرکس هرکاري مي‌خواهد بکند و مالکيت هرجا مي‌خواهد پيدا بشود. مشروع بودن معنايش اين است که روي موازين شرعي باشد؛ يا در کار نباشد، مال مردم استثمار بي‌جهت نباشد... »در اين نگرش که يکي از وجوه متمايز‌کننده از ديدگاه‌هاي سوسياليستي است مالکيت به صورت کنترل شده و محدود، به رسميت شناخته مي‌شود و آن را بطور کامل، به عکس ديدگاه فوق نفي نمي‌کند. يعني اعتدال را مدنظر خود قرار مي‌دهد و از افراط‌گري دوري مي‌گزيند. نقطه افتراق ديدگاه اسلامي با نظام سرمايه‌داري (ليبراليستي) در بالا اشاره شد که از ديدگاه امام خميني(ره)، اسلام به مالکيت خصوصي به شرط تامين پيش نياز ذکر شده (ثروت مشروع)، توجه دارد و در اين خصوص از ديدگاه سوسياليست‌ها فاصله مي‌گيرد اما برعکس ديدگاه ليبراليستي مالکيت را افسار گسيخته و بدون قيد نمي‌پذيرد. در اين نگرش (ديدگاه اسلامي)، مالکيت به صورت محدود و کنترل شده مورد تاييد قرار مي‌گيرد که اين به نوبه خود منجر به رشد بخش خصوصي مي‌شود. البته ضابطه‌مند و کنترل شده و در اين ميان نقش دولت هم يک نقش نظارتي است و هم نقش ياري‌رسان در تامين مايحتاج جامعه، آنجايي که بخش خصوصي توانش را ندارد: «دولت بايد نظارت کند... در کالاهايي که مي‌خواهند از خارج بياورند مردم را آزاد بگذارند آنقدر که مي‌توانند. هم خود دولت بياورد و هم مردم، ليکن نظارت کند بر اين که يک کالايي که برخلاف مصلحت جمهوري اسلامي است، برخلاف شرع است، آنها نياورند. اين نظارت است هم چون نيت که آزادشان کنند که فردا بازارها پر مي‌شود از آن لوکس‌ها و از آن بساطي که در سابق بود. راجع به تجارت، راجع به صنعت، راجع به اين‌ها، اگر مردم نمي‌توانند انجام بدهند دولت بايد انجام دهد. کارهايي را هم که دولت مي‌تواند انجام بدهد و هم مردم مي‌توانند انجام بدهند مردم را آزاد بگذاريد فقط يک نظارتي بکنيد که مبادا انحراف پيدا شود، مبادا يک وقت کالاهايي را بياورند که مخالف اسلام است مخالف با صلاح جمهوري اسلامي است اين و مساله‌يي است که بسيار مهم است». بيانات بالا، نشانگر آن است که ايشان به بخش خصوصي و آزادي تجارت معتقد بودند، اما نکته مهم حد و حدودي است که ايشان در نظر گرفته‌اند. يعني آزادي اقتصادي تا جايي باشد که به مصالح ملي و اسلامي لطمه نزند. در اين مبحث دولت به عنوان بازوي بخش خصوصي باید علاوه بر نقش نظارتي خود، در جايي که بخش خصوصي به هر علتي توان ورود ندارد، خود ورود داشته و احتياجات را برآورده کند. اين ديدگاه مانع افسارگسيختگي موجودي که در نظام غرب است، در نظام اقتصاد اسلامي مي‌شود. در واقع اين ديدگاه ريشه در عدالت اجتماعي امام‌خميني(ره) دارد که به زعم ايشان خصوصي‌سازي صد درصد و ولنگار مدنظر غرب، باعث تقويت اغنيا مي‌شود و جامعه متوسط اقتصادي و فقير را محکوم به نيستي مي‌کند. عدالت اجتماعي در پرتو عدالت اقتصادي در اسلام اقتصاد وسيله‌يي است در جهت برقراري عدالت اجتماعي. اين عدالت درباره معيشت مردم بايد اثرگذار باشد. به دور از افراط و تفريط حاکمي که در جريانات ديگر اقتصادي است، باشد. در اين خصوص امام خميني(ره) مي‌فرمايند: «اسلام تعديل مي‌خواهد؛ نه جلوي سرمايه را مي‌گيرد و نه مي‌گذارد سرمايه آنطور بشود که يکي صدها ميليارد دلار داشته باشد و براي سگش هم اتومبيل داشته باشد و شوفر داشته باشد و امثال ذکر؛ و اين يکي که مي‌رود پيش بچه‌هايش نان نداشته باشد. نمي‌شود؛ اين عملي نيست. نه اسلام با اين موافق است نه هيچ انساني با اين موافق است» و در جاي ديگر ايشان مي‌فرمايند: «اسلام برنامه‌اش است که مابين فقير و غني - و نمي‌دانم - کرد و ترک اينها فرق نگذارد، همه برادر و همه برابر و براي همه است.»و اين نکته اصلي است که تمايز بين عدالت در ديدگاه‌هاي سوسياليستي را که قيم‌مابانه به دولت سپرده‌اند (دولت رفاه)، با ديدگاه اسلامي امام‌خميني(ره) نشان مي‌دهد. اسلام همواره بر تعديل و ميانه‌روي تاکيد داشته است و از هرگونه افراطي‌گري دوري گزيده است و نتيجه عدالت‌طلبي در حکومت‌هاي کمونيستي اين مي‌شود که بگوييم همه با هم برابرند، بعضي‌ها برابرترند. اين ناشي از اين مساله است که وقتي شما خدايي را در نظر نگيري و به اين دنياي فاني خود را محدود کني لاجرم با هبوط مواجه خواهي شد. عدالت، در جمله بالا رنگ مي‌بازد و به فروپاشي يک سيستم مي‌انجامد. براي درک بهتر اين مساله امام(ره) که ديدي منحصربه‌فرد داشتند در نامه تاريخي خود که فروپاشي بلوک شرق را به گورباچف گوشزد کرده بودند، مي‌نويسند: «جناب آقاى گورباچف! بايد به حقيقت رو آورد؛ مشکل اصلى کشور شما مساله مالکيت و اقتصاد و آزادى نيست. مشکل شما عدم اعتقاد واقعى به خداست، همان مشکلى که غرب را هم به ابتذال و بن‌بست کشيده يا خواهد کشيد‌.» سقوطي که اسلام با اعتدال و ميانه‌روي مانع آن مي‌شود. نه صد درصد بال و پر اقتصاد را مي‌بندد، نه آنکه اقتصاد صرفي را در نظر مي‌گيرد که اهتمامي به معنويت نداشته باشد. جامعه‌يي که عاري از معنويت باشد، ابزار لوکس و پرطمطراق ناشي از اقتصاد مادي‌گرايانه آن هم نمي‌تواند خلأ زندگي بشري را پر کند. لاجرم به هبوط اخلاقي خواهد انجاميد و در نهايت به خود نابودي خواهد کشيد. چيزي که در نياي غرب هم‌اکنون مشهود است. مردمي که هم‌اکنون رو به عرفان‌هاي چيني و هندي در جهت پر کردن اين خلأ رو آورده‌اند. اين، ناشي از رشد تک بعدي است که بي‌قواره رشد کرده و شما را ناگهان در اوج رها مي‌کند.

اشتغال: در فرهنگ نامه های اقتصادی، «اشتغال» به معنای مشغول بودن به کار تعریف شده است.(3) بنابراین تعریف، هرگونه فعالیتی که انسان، اعم از زن یا مرد، در خانه یا بیرون از خانه انجام دهد اشتغال است. اما برخی از اقتصاددانان قید مزد و پاداش را نیز بر تعریف اشتغال افزوده و بیان داشته اند: اشتغال مشغول بودن به کاری است که پاداش و مزد در برابر آن وجود داشته باشد. بر اساس این تعریف، مفهوم «اشتغال» محدودتر شده و فقط شامل کارها و فعالیت هایی می شود که در قبال آن دستمزدی پرداخت شود. اما تلاش هایی که مجانی صورت می گیرند مثل برخی از کارهای زنان در خانه، مشمول اشتغال نخواهند بود. مقصود از اشتغالِ زنان در اصطلاح رایج، همین معناست.

کار زنان در دو عرصه مطرح است: یکی در عرصه خصوصی و فعالیت هایی که زنان برای سامان دهی منزل در داخل خانه انجام می دهند؛ مانند پخت و پز، شست وشو، رفت و روب و رسیدگی به همسر و فرزندان که از دیرباز به عنوان کارِ خانه شناخته شده اند؛ دوم کار در عرصه عمومی و اجتماعی که از آن به «کار بیرون» تعبیر می شود. چنانچه گفته شد، واژه های «کار» و «اشتغال»، در اصطلاح رایج کنونی، شامل فعالیت هایی که زنان در خانه انجام می دهند نمی شود.(4) در نتیجه، تلاشی که زنان در خانه برای سامان دهی کانون خانواده انجام می دهند مثل بچه داری زن در داخل خانه، فعالیت اقتصادی به حساب نمی آید.(5) بحث ما در این مقاله بیشتر در ارتباط با نوع دوم از کار است؛ زیرا آنچه امروزه به عنوان یک مسئله مطرح است و موافق و مخالف در ارتباط با آن در کتاب ها و مقالات به بحث و بررسی می پردازند، اشتغال زنان به کار و فعالیت در مراکز تولیدی و خدماتی و اداری در بیرون از خانه است.

سؤال اصلی این است که آیا زنان می توانند همانند مردان در عرصه اجتماعی، فعالیت اقتصادی داشته باشند، یا تلاش در عرصه اجتماعی، و کار و تولید و تجارت و بازرگانی و ارائه خدمات عمومی، ویژه مردان است؟ در پاسخ به این پرسش، دیدگاه های متفاوتی ارائه شده اند. این نوشته به بررسی این مسئله از دیدگاه وحی می پردازد.

شواهد قرآنی بر جواز فعالیت های اقتصادی زنان
واژه های «فعل»، «عمل» و «کسب» در قرآن به معنای کار و تلاش هستند، اما معمولاً به معنای اقتصادی آن که خصوص فعالیتی است که برای تحصیل درآمد انجام می گیرد و در برابر آن مزدی پرداخت می شود به کار نمی رود؛ برای مثال، واژه «فعل» و مشتقّات آن قریب 108 بار در قرآن به کار رفته اند که در هیچ یک از آن ها مراد از «فعل» کار اقتصادی و تلاش مادی نیست. واژه «عمل» و مشتقّات آن قریب 360 مورد در آیات آمده اند که بیشتر آن ها به معنای تلاش اخروی است. تنها در برخی از آیات به معنای تلاش مادی به کار رفته اند؛ مثل:

«أَمَّاالسَّفِینَةُ فَکَانَتْ لِمَسَاکِینَ یَعْمَلُونَ فِی الْبَحْرِ»(کهف: 79)؛ اما آن کشتی مال گروهی از مستمندان بود که با آن در دریا کار می کردند.

«وَ مِنَ الشَّیَاطِینِ مَن یَغُوصُونَ لَهُ وَ یَعْمَلُونَ عَمَلاً دُونَ ذَلِکَ»(انبیاء: 82)؛ و گروهی از شیاطین برای او (حضرت سلیمان) غوّاصی می کردند و کارهایی غیر از این نیز برای او انجام می دادند.

«وَ مِنَ الْجِنِّ مَن یَعْمَلُ بَیْنَ یَدَیْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ» (سبأ: 11)؛ و گروهی از جن پیش روی او (حضرت سلیمان) به اذن پرودگارش کار می کردند.

واژه «کسب» نیز 67 بار در قرآن به کار رفته، ولی معمولاً به معنای کار اقتصادی نیست. تنها در یک مورد در آیه «للرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ ممّا اکْتَسَبْنَ» (نساء: 32) (مردان را نصیبی است از آنچه به دست می آورند و زنان را نصیبی) به معنای تلاش مادی و کسب درآمد استعمال شده است که می توان برای اثبات مشروعیت فعالیت اقتصادی زنان به آن استناد کرد؛ زیرا اگر کار کردن برای آنان مجاز نبود، آیه شریف آنان را مالک دست رنج خود قرار نمی داد. بنابراین، واژه های «فعل»، «عمل» و «کسب» در این آیات غالبا به معنای کار مادی نیستند و در آیاتی هم که به معنای تلاش مادی آمده اند معمولاً نمی توانند در این موضوع، مشکلی را از میان بردارند. در نتیجه، هرچند معنای لغوی این واژه ها «کار» است، به ویژه لفظ «عمل» که در کتاب های عربی امروز به معنای تلاش اقتصادی به کار می رود، اما در بحث قرآنی نمی توانیم برای اثبات یا رد اشتغال زنان، به این آیات استناد کنیم.

آیات دیگری که در این موضوع می توانند ما را یاری دهند آیاتی هستند که واژه های به کار رفته در آن ها به صراحت، به معنای کار نیست، اما به دلالت التزامی، معنای کار و تلاش مادی از آن ها استفاده می شود. این آیات را می توان در چهار گروه بررسی کرد:

نخست، آیاتی که انسان ها را به وفای به عقد موظف کرده است؛

دوم، آیاتی که کار و تلاش مادی را برای انسان ها مجاز دانسته است. در این آیات، بیشتر از واژه ترکیبی «ابتغاء فضل» استفاده شده است؛

سوم، آیاتی که برخی از معاملات را حلال و برخی را حرام کرده است؛

چهارم، آیاتی که می توان از آن ها برخی از اشتغالات خاص را استفاده کرد.

گروه اول: آیات وفای به عقد
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» (مائده: 1)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، به پیمان ها و قراردادها وفا کنید. «وَفی» و«اَوْفی» هر دو به معنای تمام کردن و کامل کردن است.(6) «عقود» جمع «عقد» به معنای بستن و گره زدن چیزی به چیز دیگر است.(7) این واژه گرچه در اصل، برای امور محسوس وضع شده، اما در انواع معاملات و پیمان های غیر محسوس، که نوعی از بستن و گره زدن در آن ها لحاظ شده است، به کار می رود.(8)

جمله «اوفوا بالعقود» امر است و انسان ها را به وفا کردن به هر چیزی که به آن «عقد» گفته شود، امر کرده است. این آیه از دو جهت فراگیر است: نخست از جهت مصداقِ عقد؛ زیرا در آن عقد خاصی ذکر نشده است. بنابراین، هر گونه معامله و پیمانی را که شرعیت آن از سوی شارع رسیده باشد، شامل می شود، خواه از عقود لازم باشد مثل بیع و اجاره و مزارعه و مساقات یا از عقود جایز مثل قرض و ودیعه. دوم از جهت مخاطب که زن و مرد را شامل می شود. نه در این آیه و نه در هیچ آیه دیگری حکم وفای به عقد به گروه یا صنف خاصی منحصر نشده است. بنابراین، بر زن و مرد واجب است که به پیمان ها و قراردادهای خود از هر نوعی که باشند وفا کنند. استفاده مشترک زن و مرد در وجوب وفای به عقود شرعی، به اندازه ای روشن بوده است که فقیهان در سراسر فقه، برای لزوم وفای به عقد به این آیه استدلال کرده و در هیچ موردی از دخالت جنسیت در الزام آیه شریفه، بحثی نکرده اند. دیده نشد که فقیهی تردید کرده باشد در اینکه اگر زنی عقد اجاره یا بیع یا مضاربه و یا هر عقد مشروعی با دیگری امضا کرد لازم الوفا است و باید به آن پایبند باشد. این سخن بدان معناست که حکمی که در آیه بیان شده میان مرد و زن مشترک است. لازمه این دستور مشترک آن است که همچنان که مردان می توانند پیمان تجاری و بازرگانی داشته باشند یا با کسی عقد اجاره ببندند و خود را اجیر کنند، زنان نیز می توانند. اگر زن نمی توانست در هیچ قرارداد تجاری و بازرگانی شرکت کند یا مثل صغار، هیچ گونه معامله ای برای او جایز نبود، وجوب وفای به عقد به طور مطلق، برایش معنا نداشت. در حقیقت، از او عقدی محقق نمی شد تا لازم الوفا باشد. بنابراین، لزوم وفای به عقود و اشتراکِ زن مرد در این خطاب، دلیل بر جواز مشارکت زنان در فعالیت های اقتصادی و تحصیل درآمد از طریق اجاره یا تجارت وبازرگانی و عقود شرعی دیگر است.

بلی، «اوفوا» صیغه مذکر است، اما دلیل بر اختصاص این حکم به مردان نیست؛ زیرا روش قرآن در بیان احکام مشترک میان مرد و زن، بر خطابِ مذکر است. برای مثال، شکی نداریم که اقامه نماز و پرداخت زکات که با خطاب مذکر در آیه «وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّکَاةَ» در موارد متعددی از سوره بقره(9) به طور مکرّر و در برخی از سوره های دیگر، آمده و وجوب روزه ماه رمضان که در آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(بقره: 183) بیان شده، برای زنان و مردان است. آیا می توان معتقد شد در این آیات، به دلیل آنکه خطاب در «اقیموا» و «آتوا» و «الذین آمنوا» و «علیکم» به صیغه مذکر است، وجوب نماز و زکات و روزه به مردان اختصاص دارد؟

گروه دوم: آیات تحلیل و تحریم برخی از معاملات
آیه «أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْع» (بقره: 275) (خدا بیع را حلال کرد) خرید و فروش را، که نوعی کسب و تلاش اقتصادی است، حلال کرده. آیات «حَرَّمَ الرِّبَا»(بقره: 275) (ربا را حرام کرد.)؛ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافا مُّضَاعَفَةً» (آل عمران: 130) (ای کسانی که ایمان آورده اید، ربا را چند برابر نخورید.) و آیات فراوان دیگر(10) با تعبیرهای گوناگون؛ به مبارزه با ربا برخاسته و ربا خواری را، که راهی برای تحصیل درآمد و افزایش سرمایه است، ناروا دانسته اند.

آیات مزبور، به طور مطلق، جنس بیع را حلال، و جنس ربا را حرام کرده اند. از سوی دیگر، آیه یا روایتی که بر دخالت جنسیت در این حکم دلالت داشته باشد، نداریم. بنابراین، حکمی که برای بیع و ربا بیان شده، از احکام مشترک میان زن و مرد است؛ چنان که مرد مجاز است با دیگران قرارداد خرید و فروش امضا کند و از این طریق، تجارت کند و سودی ببرد، برای زن نیز چنین است.

همچنین در برخی از آیات آمده است: «وَلاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِل» (بقره: 188) (اموال یکدیگر را به باطل در میان خود نخورید)؛ «وَلاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُم بَیْنَکُم بِالْبَاطِل إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ» (نساء: 29) (ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال یکدیگر را به باطل نخورید، مگر اینکه تجارتی با رضایت شما انجام گیرد.) در این آیات، هرگونه تحصیل سرمایه از راه های غیرمشروع «اکل مال به باطل» دانسته و ممنوع اعلام شده است. مقصود از «اکل» در اینجا، هرگونه تصرف در اموال و نقل و انتقال غیر مجاز است.(11) مصادیق «اکل مال به باطل» نیز در برخی از روایات، زراندوزی از طریق قمار و قسم دروغ دانسته شده است.(12) مفسّران نیز در تفسیر آیه، به دست آوردن مال از طریقِ لهو و لعب، غصب و ظلم را «اکل مال به باطل» دانسته اند. ربا نیز، که مورد نهی آیات می باشد، از مصادیق اکل مال به باطل است.(13) جمله استثنائیه «إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ» اشاره است به اینکه تصرّف در اموال، باید از یکی از راه های مجاز و شرعی انجام شود که همان تجارت با رضایت طرفین است.(14)

در این آیات، ملاکِ ممنوعیت یا مشروعیت فعالیت اقتصادی، صادق بودن عنوان «اکل مال به باطل» یا «تجارة عن تراض» قرار داده شده است. تمام کارهایی که در عنوان «اکل مال به باطل» داخل باشند ممنوع، و کارهایی که مشمول «تجارة عن تراض» باشند مشروع خواهند بود. مصادیق «اکل مال به باطل» نیز در آیات و روایات بیان شده، ولی در هیچ یک از آن ها، فعالیت های اقتصادی زن در بیرون از خانه مصداق «اکل مال به باطل» دانسته نشده است. بنابراین، مشمول «تجارة عن تراض» و مشروع و مجاز خواهد بود.

گروه سوم: آیات امر به کار و تلاش مادی
دسته ای دیگر از آیات به رغم اینکه مشتمل بر واژگان رایج در اقتصاد و فقه نیستند، اما می توان از آن ها جواز فعالیت اقتصادی و اشتراک میان زن و مرد را نتیجه گرفت؛ مانند آیات ذیل:

«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْما طَرِیّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(نحل: 14)؛ او کسی است که دریا را مسخّر [شما [ساخت تا از گوشت آن بخورید و زیوری برای پوشیدن از آن استخراج کنید و کشتی ها را می بینی که سینه دریا را می شکافند تا شما [به تجارت بپردازید و [از فضل خدا بهره گیرید؛ شاید شکر نعمت های او را بجا آورید.

«رَّبُّکُمُ الَّذِی یُزْجِی لَکُمُ الْفُلْکَ فِی الْبَحْرِ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ إِنَّهُ کَانَ بِکُمْ رَحِیما» (اسراء: 66)؛ پروردگار شما کسی است که کشتی را در دریا برای شما به حرکت در می آورد تا از نعمت او بهره مند شوید. او نسبت به شما مهربان است.

«وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنَا آیَةَ اللَّیْلِ وَجَعَلْنَا آیَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ»(اسراء: 12)؛ ما شب و روز را دو نشانه قرار دادیم، سپس نشانه شب را محو کردیم و نشانه روز را روشنی بخش ساختیم تا فضل پروردگارتان را بطلبید (و به تلاش زندگی برخیزید.)

«وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَلِتَبْتَغُوا مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» (قصص: 73)؛ و از رحمت اوست که برای شما شب و روز را قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشید و هم برای بهره گیری از فضل خدا تلاش کنید و شاید شکر نعمت او را بجا آورید.

«فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاَةُ فَانتَشِرُوا فِی الأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرا لَّعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (جمعه: 10)؛ و هنگامی که نماز پایان گرفت در زمین پراکنده شوید و از فضل خدا بطلبید و خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید.

«لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّکُمْ»(بقره: 198)؛ گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان طلب کنید.

مفسّران «ابتغاء فضل» را در جملاتِ «لتبتغوا من فضله»، «لِتبتَغوا فضلاً مِن رَبّکم» و «وابتغوا من فضله» به تجارت و کسب و تلاش اقتصادی تفسیر کرده اند.(15) از سوی دیگر، آیات یاد شده از جهت مخاطب اطلاق دارند بر این معنا که مخاطب در فعل «تبتغوا» و «ابتغوا» خصوص صنف مردان نیست، بلکه نظیر سایر خطاباتی که در قرآن شریف آمده اند، میان زن و مرد مشترکند، مگر در جایی دلیلی بر اختصاص آن به مردان داشته باشیم. همچنین از حیث نوع اشتغال نیز آیه در مقام بیان شغل خاصی نبوده است. از این رو، می توان گفت: با توجه به ترغیب و تشویق عمومی، که از سوی خدا برای طلب فضل صادر شده است، هرگونه تلاش اقتصادی، که مشروع و مصداق «تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ» باشد، برای زن و مرد مجاز است. بدین روی، بر اساس این آیه، اصل اوّلی جواز انواع تصرّفات زن در طبیعت و معاملات و تجارات است، مگر آنچه به دلیل قطعی خارج شده است.

«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِن رِّزْقِهِ» (ملک: 15)؛ او کسی است که زمین را برای شما رام کرد، بر شانه های آن راه بروید و از روزی های خداوند بخورید. این آیه نیز از آیات مطلق است و انسان ها را به تصرف در طبیعت و فعالیت و تلاش اقتصادی امر می کند. تعبیر «کلوا مِن رزقه» در این آیه، به گفته علّامه طباطبایی به معنای انواع طلب و تصرّف در زمین است.(16) پس خوردن در اینجا به معنای جویدن و بلعیدن نیست، بلکه نظیر آیه «لا تأکلوا اَموالَکم بَینکم بالباطِل» (بقره: 188) به معنای تصرّف کردن است. بر اساس این تفسیر، آیه شریفه، به انسان ها گوشزد می کند که ما زمین را به گونه ای آفریدیم که شما بتوانید با انواع تصرف در آن زندگی مادی خود را تأمین کنید و سپس به وسیله امر با واژه «کلوا» انسان ها را به انواع کار و تلاش اقتصادی مثل صیادی، کشاورزی، دام داری و انواع تصرفات در زمین برای بهره وری از نعمت های الهی و استفاده از ارزاق آن ترغیب و تشویق کرده است. از سوی دیگر، امر به «کلوا» اختصاص به صنف خاصی ندارد؛ استفاده از نعمت های الهی و تصرف در زمین و بهره گرفتن از آب ها و درختان و جنگل ها و حیوانات برای همه انسان هاست. نه در این آیه و نه در آیات دیگر و نه در روایات، دلیلی بر تخصیص آیه به مردان نیست. بلی، لفظ «کلوا» جمع مذکر است، ولی پیش از این گفته شد که روش قرآن چنین است که معمولاً احکام مشترک مرد و زن را با خطاب مذکر بیان می کند.

گروه چهارم: اشتغالات خاص
گروه دیگر آیاتی است که می توان از آن ها جواز اشتغال زنان به برخی از حرفه های خاص را اصطیاد کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که آیاتی که از آن ها یاد خواهد شد، در مقام بیان حرفه یا شغلی برای انسان ها نیست، بلکه در این دسته از آیات، انجام برخی از کارها مجاز اعلام شده است؛ کارهایی که اشتغال به آن ها در میان مردم عصر نزول رایج بوده و هم اکنون هم انسان هایی به آن کارها اشتغال دارند. با توجه به مجوّزی که قرآن برای انجام آن کارها به انسان ها داده و این اجازه را به گروه یا صنف ویژه ای اختصاص نداده است، می توان جواز اشتغال زنان به آن کار را از دیدگاه قران استفاده کرد. این کارها عبارتند از:

1. صیادی: «وَ إِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ» (مائده: 2) در آغاز سوره مائده، خداوند صید چهارپایان و خوردن گوشت آن ها را حلال کرده و فرموده است: «أُحِلَّتْ لَکُم بَهِیمَةُ الاَنْعَامِ.»سپس در آیه بعد، با جمله «غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنتُمْ حُرُمٌ»، کسانی را که مشغول مناسک حج و در حال احرام هستند از شکار حیوانات منع کرده است. همچنین در آیات «لاَ تَقْتُلُواْ الصَّیْدَ وَأَنتُمْ حُرُمٌ» (مائده: 95) و «حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُما» (مائده: 96) ممنوعیت شکار در حال احرام را بیان کرده است. از خطاب آیات استفاده می شود که این حکم، میان زن و مرد مشترک است. از این رو، شکار کردن برای زنان و مردانِ محرم، حرام است. در آیه دوم خطاب به همان کسانی که شکار برایشان حرام بود، فرموده است: «وَ إِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُواْ»؛ پس از خروج از احرام شکار کنید. امر در این آیه، به قرینه اینکه پس از دستور منع از شکار صادر شده است، فقط بر جواز این عمل دلالت دارد، نه بر بیش از آن و چون ممنوعان از این عمل زن و مرد بودند، پس این جواز نیز شامل هر دو دسته می شود.

ممنوعیت شکار برای زائران در خصوص حالت احرام و جواز این عمل پس از آن، نشانه آن است که شکار و صید حیوانات فی نفسه مبغوض و مورد نهی نیست. اگر صید حیوانات ذاتا کار غیر مشروعی بود، از سوی قرآن برای این عمل در هیچ شرایطی مجوّز صادر نمی شد. از سوی دیگر، توجه قرآن به مسئله صید و تحریم آن برای زائران در حال احرام در آیات متعددی از این سوره،(17) نشانه اهمیت این موضوع است و می فهماند که این کار مورد ابتلای جمع کثیری از حاجیان بوده است؛ شکار حیوانات، گوشت مورد نیاز آنان را تأمین می کرده و نوعی فعالیت و تلاش اقتصادی و تولید بوده است، نه یک کار تفریحی. بعید است به قرآنی که با شیوه ایجاز، تنها به تبیین مسائل ضروری و مورد نیاز انسان ها می پردازد چنین نسبتی داده و گفته شود در تمام آن آیات، به مسئله ای که برای تعداد انگشت شماری، به عنوان سرگرمی مطرح بوده توجه کرده و حرمت آن را در آیات متعدد تکرار کرده است. بنابراین، آنچه به طور یقین از آیه به دست می آید این است که شکار کردن پس از خروج از احرام جایز است. اکنون می پرسیم: برای چه کسی؟ جواب آن است که آیه اطلاق دارد. پس حکمی که در آن آمده است برای همه است؛ زن باشد یا مرد. چگونه شکاری جایز است: شکار تفریحی یا شکاری که شغل و راه درآمد باشد؟ باز هم آیه اطلاق دارد. بنابراین، می توان گفت: شکار کردن کاری است که هر یک از زن مرد می تواند انجام دهند. قرآن نه تنها از این کار منعی نکرده، بلکه جواز آن را نیز به صراحت اعلام کرده و در این خصوص میان دو صنف زن و مرد تفاوتی قایل نشده است.

2و3. ماهی گیری و غوّاصی: «وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُواْ مِنْهُ لَحْما طَرِیّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا»(نحل: 14)؛ او کسی است که دریا را مسخّر ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید و زیوری برای پوشیدن از آن استخراج کنید. در این آیه، خداوند متعال با برشمردن برخی نعمت ها به دو نوع اشتغال اشاره کرده است: نخست ماهی گیری؛ زیرا مقصود از خوردن گوشت تازه از دریا، گوشت ماهی است که متوقف بر صید آن است. بنابراین، تقدیر آیه چنین است: «... لتصطادوا و تأکلوا.» دوم غوّاصی و استخراج زیور آلاتی مانند لؤلؤ و مرجان از دریا. خطاب در این آیه نیز ناظر به گروه خاصی نیست. هر کسی، چه زن و چه مرد، می تواند از دریا ماهی صید کند. نه در آیات و نه در روایات، کار شیلات به صنف مردان اختصاص داده نشده است. همچنین دلیلی بر اختصاص غوّاصی و پیدا کردن لؤلؤ و مرجان به مردان نداریم. از این رو، این عمل نیز به عنوان یک فعالیت اقتصادی به مردان اختصاص ندارد.

4. دایگی: «فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُن» (طلاق: 6) در این آیه، به مردانی که زن خود را طلاق داده اند و کودک شیرخوار دارند و مادر کودک حاضر است به آن شیر دهد، امر کرده که اگر زنان به فرزندان شما شیر دادند، مزد آنان را بدهید. سپس در دنباله آیه می فرماید: «... وَإِن تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَی»؛ و اگر به توافق نرسیدید، زن دیگری شیر دادن او را به عهده می گیرد. مفسّران در معنای آیه گفته اند: اگر زن و مرد در شیر دادن به کودک با هم به توافق نرسیدند، به این صورت که یا زن حاضر نیست به کودک شیر بدهد و یا اجرتی بیش ازمعمول می خواهد، در این صورت، بر پدر کودک لازم است برای تغذیه کودک، دایه بگیرد تا طفل آسیب نبیند.(18)

دایگی و شیر دادن به کودکانی که مادرانشان شیر نداشتند یا از دنیا رفته بودند در زمان های گذشته، میان زنان معمول بوده؛ چنان که حلیمه سعدیه و چند تن از زنان دیگر، برای همین کار به مکّه آمدند.(19) دایه ها در برابر خدمتی که ارائه می کردند و به کودک شیر می دادند مزد دریافت می کردند. قرآن نه تنها از این کار نهی نکرده و مزدی را که در مقابل این عمل گرفته می شود اکل مال به باطل ندانسته، بلکه خود به پدران بچه ها امر کرده است: در صورتی که برای شیر دادن با مادر کودک به توافق نرسیدید، دایه بگیرید. بنابراین، دایگی نیز می تواند به عنوان یکی از اشتغالاتی باشد که ویژه زنان است و قرآن به آن اشاره کرده است.

5. دام داری: «وَلَمَّا وَرَدَ مَاء مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْهِ أُمَّةً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُونَ وَوَجَدَ مِن دُونِهِمُ امْرَأتَیْنِ تَذُودَانِ قَالَ مَا خَطْبُکُمَا قَالَتَا لَا نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء وَأَبُونَا شَیْخٌ کَبِیر»(قصص: 23)؛ و هنگامی که به چاه آب مدین رسید، گروهی از مردم را در آنجا دید که چهارپایان خود را سیراب می کنند و در کنار آنان دو زن را دید که مراقب گوسفندان خویشند. به آن دو گفت: کار شما چیست؟ گفتند: ما آن ها را آب نمی دهیم تا چوپانان همگی خارج شوند و پدر ما پیرمرد کهنسالی است. از این آیه، چند نکته استفاده می شود:

نخست اینکه از تعبیر «لا نَسقی»، که فعل مضارع است و بر استمرار دلالت دارد، فهمیده می شود آب دادن به گوسفندان کار روزمره و همیشگی آنان بوده است. جمله «و ابونا شیخ کبیر» نیز مؤیّد همین مطلب است؛ زیرا کنایه از آن است که فرد دیگری را برای این انجام این کار نداریم. بنابراین، کار سیراب کردن گوسفندان را خود انجام می دهیم.

دوم اینکه گرچه در آیه سخنی از چوپانی دختران حضرت شعیب علیه السلام نیست، اما از اینکه گفتند: «لاَ نَسْقِی حَتَّی یُصْدِرَ الرِّعَاء وَ أَبُونَا شَیْخٌ کَبِیر»، می توان به دست آورد که همه کارهای گوسفندان، که یکی از آن ها آب دادن بوده و یکی هم به چرا بردن بوده، به عهده دختران بوده است؛ زیرا اگر دختران شعیب می گویند پدر ما پیر سال خورده است، کنایه است از اینکه کسی را برای آب دادن نداریم. پس حتما کسی را برای چرانیدن و علوفه دادن هم نداشته اند. از این رو، بعید است بگوییم کار دختران فقط آب دادن بوده است. اینکه حضرت شعیب علیه السلام ، به حضرت موسی علیه السلام گفت: می خواهم یکی از این دو دخترم را به همسری تو درآورم، به این شرط که هشت سال برای من کار کنی و اگر تا ده سال افزایش دهی محبتی از ناحیه توست(20)... برخی از مفسّران گفته اند: او را برای چوپانی اجیر کرد.(21) این امر نیز شاهدی است بر اینکه پیش از موسی، کار چوپانی گوسفندان را دختران انجام می دادند.

البته ممکن است گفته شود عمل دختران شعیب علیه السلام نمی تواند مستند جواز این گونه کارها برای زنان باشد؛ زیرا دختران حضرت شعیب علیه السلام از باب ضرورت و نبود فرد دیگری دست به این عمل می زدند. بنابراین، وقتی حضرت موسی علیه السلام از آنان می پرسد: برای چه اینجا ایستاده اید، آنان مقصود خود را گفتند و با این جمله که «پدر ما پیر سال خورده است»، عذر خود را نسبت به انجام این کار ذکر کردند و آن را به عنوان یک ضرورت برای خود بیان نمودند. بنابراین، کار کردن دختران حضرت شعیب علیه السلام در بیرون از خانه به سبب شرایط ویژه خانه آنان بود، نه اینکه در شرایط عادی، آنان این کار را انتخاب کرده باشند.

شواهد روایی بر جواز فعالیت های اقتصادی زنان
زنان فراوانی در صدر اسلام در زمان پیامبر گرامی و ائمّه اطهار علیهم السلام به فعالیت های اقتصادی اشتغال داشتند(22) و ائمّه اطهار علیهم السلام نه تنها آنان را از کار و تلاش نهی نمی کردند، بلکه در برخی موارد، لحن سخن یا طرز برخورد پیامبر یا امام با زنان شاغل به گونه ای بود که تشویق به ادامه کار نیز از آن استفاده می شود. این کارها عبارتند از:

1. بافندگی: ام حسن نخیعه می گوید: حضرت علی علیه السلام در راه به من برخورد کرد و فرمود: ام حسن، به چه کاری مشغولی؟ گفتم: بافندگی می کنم. امام به من فرمود: بدان که حلال ترین کسب است.(23) بنابراین نقل، امام با دیدن ام حسن در ابتدا، از شغل او سؤال کرد که حاکی از مشروعیت اشتغال برای زنان است، و دیگر آنکه وقتی ام حسن در جواب امام عرض کرد: به بافندگی اشتغال دارم و از این راه ارتزاق می کنم، امام نه تنها او را از این حرفه منع نکرد، بلکه با این جمله که «حلال ترین کسب است»، او را بر این ادامه اشتغال به این حرفه تشویق کرد. بنابراین، اشتغال زنان به حرفه هایی که از نظر اسلام حلال شمرده شده، مجاز بلکه مطلوب است.

2. نوحه خوانی: حنان بن سدیر گوید: در محله ما زنی بود که کنیزی نوحه خوان داشت. این زن از طریق نوحه خوانی کنیزش، زندگی خود را اداره می کرد. وی نزد پدرم آمد و گفت: تو می دانی که زندگی من از جانب خدا و به وسیله نوحه خوانی این جاریه تأمین می شود. دوست دارم از امام صادق علیه السلام بپرسی که اگر این کار حلال است، ادامه بدهم، و گر نه کنیز را بفروشم و از بهای آن زندگی کنم تا خدا فرجی برساند. پدرم گفت: پرسش این مسئله از امام برای من سخت است. او اضافه می کند: وقتی خدمت امام رسیدیم، خودم از امام درباره مسئله آن زن پرسش کردم. امام فرمود: آیا برای اجرت شرط می کند یا نه؟ گفتم: به خدا قسم، نمی دانم شرط می کند یا نه. حضرت فرمود: به آن زن بگو: شرط نکن و هر چه دادند قبول کن.(24) در این روایت نیز نوحه خوانی زن مورد تأیید امام قرار گرفته است. اگر اشتغال زن به نوحه خوانی غیر مجاز بود، آن حضرت وی را از این کار نهی می فرمود.

لازم به ذکر است اینکه امام در جواب پرسش کننده گفتند: برای کارش اجرتی تعیین نکند و هر چه دادند قبول کند، دلیل بر حرمت این کار و تحصیل درآمد از این طریق نیست؛ زیرا اگر چنین بود، امام مستقیما او را از ادامه آن کار برحذر می داشت. اگر به صورت استلزام نهی ای از کلمات امام فهمیده شود، مربوط به تعیین اجرت است به اصل عمل. عدم تعیین مزد نیز به احتمال قوی به سبب ویژگی کار است، نه خصوصیت نوحه خوان و جنسیت وی که زن است یا مرد.

آرایشگری: ابن ابی عمیر با واسطه، از امام صادق علیه السلام نقل می کند: یکی از زنانی که به آرایشگریی بانوان اشتغال داشت، بر پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله وارد شد. پیامبر اکرم به وی فرمود: آیا شغلت را رها کرده ای یا بر آن باقی هستی؟ زن گفت: ای رسول گرامی، بر شغلم باقی هستم و ادامه می دهم، مگر آنکه مرا از آن نهی کنی تا کنار بگذارم. حضرت نه تنها او را از آن کار منع نکرد، بلکه اجازه فرمود به کارش ادامه دهد و او را به برخی از آداب این کار نیز راهنمایی فرمود.(25)

عطر فروشی: حسین بن زید هاشمی از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که زنی به نام زینب عطاره نزد زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد. پیامبر وارد خانه شد و او را نزد همسرانش دید. به وی فرمود: منزل ما را خوشبو کردی. زینب عرض کرد: منزل به بوی شما معطّرتر است. پس از این سخنان، پیامبر صلی الله علیه و آله برخی از آداب و احکام خرید و فروش را برای وی بیان فرمودند.(26) چنان که از این روایت استفاده می شود، نه تنها پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با اشتغال زینب به عطر فروشی مخالفتی نکرد، بلکه با حسن رفتار خود با وی و با بیان برخی از آداب معامله،(27) او را نسبت به ادامه آن کار تشویق کرد.

نتیجه
از آیات و شواهد روایی یاد شده می توان استفاده کرد که اسلام نسبت به اشتغال زنان دید منفی ندارد و کار و تلاش اقتصادی را در خانه یا در بیرون از خانه برای زن ممنوع نکرده است. اگر آیه شریفه «لاَ تأکلوا اموالکُم بینکُم بِالباطلِ» از برخی از معاملات نهی کرده و آن را باطل دانسته، برای همه است و تفاوتی میان زن و مرد نیست. جنسیت در هیچ یک از انواع معاملات و تجارات، دخالت ندارد. این گونه نیست که زن به دلیل جنسیت، از برخی از معاملات ممنوع، و مرد مجاز باشد. به همین سبب می بینیم در کتاب های فقهی، زنان از تجارت یا قرادادی استثنا نشده یا از اختیار شغل خاصی منع نگردیده اند. بلی، کارهایی همچون قضاوت، ولایت و رهبری و امامتِ جماعت(28) برای زن ممنوع است، اما این ها تخصصا از موضوع بحث خارج هستند؛ زیرا در فرهنگ اسلامی، به هیچ یک از این امور به عنوان شغل نگاه نمی شود تا گفته شود در اسلام برخی از شغل ها ویژه مردان است و زنان را در آن راهی نیست.

تذکر این نکته نیز ضروری است که آنچه به عنوان دیدگاه قرآن، در ارتباط با اشتغال زنان بیان شد مربوط به نفس کار و تلاش اقتصادی و بیان جواز این عمل برای زنان است. اما اینکه زنان برای حضور در محل کار چه شرایطی را باید رعایت کنند، چه شغلی برای زن شایسته تر است، کدام کار با حالت روحی و جسمی زن متناسب است، حق تقدّم با کارِ خانه است یا بیرون، در صورت تزاحم میان رسیدگی به فرزندان و همسر و اشتغال به کار بیرونی، ترجیح با کدام است، این پرسش ها و ده ها پرسش دیگر، که بیان آن ها در این مختصر نمی گنجد، باید در جای خود به طور جداگانه بحث شود. اما اجمالاً تذکر داده می شود، که بر اساس آموزه های دینی، خانواده در اسلام اصلی بنیادین بوده و حفظ و حراست از آن لازم است. زن رکن خانواده و مظهر خالقیت خدا و وظیفه تولید نسل و پرورش و تربیت آن را بر عهده دارد. حق اشتغال زن، نباید سبب از هم پاشیدن خانواده یا کنار گذاشتن وظیفه پرورش نسل سالم شود. بنابراین، در مواقع تزاحم بین کار و ازدواج، یا کار و رسیدگی به وظایف همسری و پرورش کودک، و عدم امکان جمع بین آن ها، خانواده مهم تر است و بر اساس اصل تقدیم اهم بر مهم، در امور متزاحم باید اشتغال زن فدای حفظ خانواده شود