محور : اقتصاد اسلامي

گزارش ميزگرد پاياني همايش اقتصاد اسلامي ، پيشينه تاريخي و چشم‎انداز آينده

آقايان حجة‎الاسلام‎والمسلمين غلامرضا مصباحي، دكتر مسعود درخشان، حجةالاسلام والمسلمين مهدي هادوي‎تهراني،
دكتر ايرج توتونچيان، دكترعلي صادقي‎تهراني

...

محور : اقتصاد اسلامي

* دكتر سيد كاظم صدر

چكيده: در اين مقاله، براساس ويژگيهاي روش علمي، تفاوت معرفت علمي ـ از جمله علم اقتصاد ـ از معرفت غير علمي ـ ا زجمله مكتب اقتصادي اسلام ـ بيان خواهد گرديد. همچنين، با اشاره به دو مرحلة گردآوري و داوري در فرايند تحقيقات علمي، رابطة ‌متقابل علم اقتصاد و مكتب اقتصادي اسلام نشان داده مي‎شود. تعامل ياد شده حاكي از آن است كه اقتصاددان در تعيين اصول موضوعه (انگيزه‎ها، مشوقها و اهداف تصميم‎گيران اقتصادي جامعه)، تعريف محدوديتها و قالبها، و نيز شناسايي موضوعات، مسائل و اولويتهاي اساسي جامعه براي الگوسازي از مكتب حاكم بر جامعه، بهره مي‎گيرد. در عين حال، مكتب اقتصادي نيز براي حل مشكلات اقتصادي جامعه، به تحقيقات علمي اقتصادي نيازمند است و با سياستگذاري درست اقتصادي، مي‎تواند فعاليتهاي مطلوب را گسترش دهد و از فعاليتهاي نامطلوب جلوگيري كند.

...

محور : اقتصاد اسلامي

دكتر محسن الويري*

چكيده: مقالة «تحقق تاريخي نظام اقتصادي اسلام»-كه در صفحه‎هاي 183 الي 196 همين شمارة نشريه از نظرتان گذشت- از جنبة نظري مبتني بر ديدگاه فردگرايانه در شكل‎گيري نظامهاست. اين ديدگاه در مقابل ديدگاه جامعه‎نگر و قدرتگرا مطرح شده است. به نظر مي‎رسد در مقابل اين دو ديدگاه، ديدگاه ديگري براي ايجاد تحول نظامهاي اجتماعي مي‎توان ارائه داد كه با واقعيات تاريخي و آموزه‎هاي ديني سازگارتر است.

اين ديدگاه، نگاهي جامع و توأم به فرد و جامعه در شكل‎گيري و تحول نظامها دارد. در مقالة حاضر، تناسب نداشتن ميان نتيجه‎گيري با محتواي مقالة مورد بحث نيز گوشزد شده است.

...

محور : اقتصاد اسلامي

 دكتر حسين عيوضلو*

چكيده:در اين مقاله، هر گونه اظهار نظر دربارة روش شناسي اقتصاد اسلامي، منوط به موضعگيري دربارة علت وجودي اقتصاد اسلامي در مقايسه با علم اقتصاد مرسوم دانسته شده است. و براي تبيين آن، دو فرضيه دربارة آميختگي گزاره‎هاي علمي اقتصاد با احكام و داوريهاي ارزشي، و نيز اثر پذيري علم اقتصاد از فلسفه و جهان بيني حاكم، بررسي شده است. در ادامه، به اين سؤال پاسخ داده شده، كه اقتصاد اسلامي در چه محورهايي قابل گسترش است؟ براين اساس، انواع نظريه‎هاي اقتصاد اسلامي شناسايي شده است، كه هر يك از اين نظريه‎ها مي‎توانند از ويژگيها و معيارهاي گزاره‎هاي علمي تبعيت كنند. در پايان مقاله، مسئلة اصلي اقتصاد اسلامي، ارائة الگوي تغيير دانسته شده است.

...

محور : اقتصاد اسلامي

دكتر علي صادقي تهراني

چكيده: نظامهاي اجتماعي ـ اقتصادي، پديده‎هاي انساني ـ تاريخي به شمار مي‎روند. لذا، ارائة آنها را نبايد از يك دين و مكتب مشخص انتظار داشت. اما نظام‎يابي رفتار آدمي و تفسير فرايند شكل‎گيري هر نظام اجتماعي، مستلزم تبيين درك مردم آن جامعه از مفاهيم اساسي نظير: سعادت و شقاوت، حق و باطل، خوب و بد، و بالاخره اعتقادات عمومي آنان است.

تبيين مبحث فوق و تشريح دو ديدگاه متضاد دربارة نحوة شكل‎گيري نظامهاي اقتصادي (ديدگاه جامعه‎نگر و قدرتگرا در برابر ديدگاه فردگرا و آزادي طلب)، بيان شواهدي از تاريخ صدر اسلام در دفاع از ديدگاه دوم و اشارة اجمالي به مقومات اصلي نظام اقتصادي اسلام در طول تمدن اسلامي، بخشهاي عمده اين مقاله را تشكيل مي‎دهند.

...

محور : اقتصاد اسلامي

*دكتر سيد علي اصغر هدايتي

چكيده: پاية‌اصل «اقتصاد اسلامي» ـ به عنوان رشتة اجتماعي جديد، به سه اصل: مالكيت دوگونه، آزادي اقتصادي در محدودة مشخص و عدالت اجتماعي بر مي‎گردد كه به وسيلة مرحوم شهيد صدر تبيين گرديده است. هستة مركزي اين رشته را «قضاوتهاي ارزشي» اسلامي تشخيص مي‎دهد. براساس اين نوشته، اقتصاد اسلامي بيشتر يك نظام است تا علم، رشته‎اي است جديد كه در تحليل، ارزشيابي و ارائه قضاوتها و احكام ارزشي در باب مسائل و نظريه‎هاي اقتصادي كاربرد دارد.

...

محور : اقتصاد اسلامي

* حجة الاسلام محمد رضا يوسفي

چكيده: يكي از وجوه ارزشمند فعاليت فكري آيت‎ الله شهيد صدر در زمينة پژوهشهاي اقتصاد اسلامي، تلاش وي براي ارائة روشي متقن و متكي به نصوص ديني، با اتكا به روش ريشه‎دار اجتهادي براي كشف مكتب اقتصادي اسلام است.

روش ايشان را مي‎توان از جنبه‎هاي مختلف بررسي كرد، اما يكي از مهمترين جنبه‎ها، اعتبار شرعي اين روش است.

اين مقاله، مهمترين وظيفه‎اش را بررسي جنبة اعتبار شرعي روش كشف مكتب شهيد صدر مي‎داند. بر اين اساس، مطالب نوشتار حاضر در سه بخش ارائه مي‎شود، كه عبارتند از:

تبيين روش شهيد صدر، بررسي و تحليل روش شهيد صدر، و جمعبندي و نتايج.

....

محور : اقتصاد اسلامي

«رابطة فقه و نظام»

* حجة الاسلام سيد حسين مير معزي

چكيده: در اين مقاله روش كشف نظام اقتصادي اسلام از دستورها و تعاليم اسلامي بررسي مي‎شود، و نشان داده خواهد شد كه اسلام نظام اقتصادي ثابت و جهانشمول دارد كه به روش كشف، مي‎توان به آن دست يافت. اين روش با پاسخ به سه سؤال كه: منابع استنباط نظام اقتصادي كدامند، چه عناصري بايد استنباط شوند و روش استنباط در هر يك از عناصر چيست؟ توضيح داده مي‎شود. به طور كلي، نظام اقتصادي ثابت و جهانشمول اسلام، از طريق آيات و روايات وارده در باب بينشها، ارزشها و منشها استخراج مي‎گردد. و همين طرح‎ نظري در هر دورة زماني با ايجاد مؤسساتي كه عملكرد آنها براساس الگوهاي رفتاري و دستورهاي اسلام تعريف شده است، قابل اجرا خواهد بود.

...

محور : اقتصاد اسلامي

* دكتر يداله دادگر

چكيده: اخيراً، مطالعات و تحقيقات در اقتصاد اسلامي، از نظر گسترة كلي و حجم مباحث و موضوعات، وارد مراحل تازه‎اي شده است. در عين حال، پژوهش در اين حوزه ـ حداقل در بعضي ابعاد ـ هنوز در قدمهاي اول قرار دارد. بنابراين، بروز اختلاف نظرها، ابهامات، و در مواردي وجود سردرگميهاي محققان – يا خوانندگان و علاقه‎مندان به نوشته‎هاي – اقتصاد اسلامي از يك طرف، نسبتاً طبيعي به نظر مي‎رسد. اما اين امر از سويي ديگر، مي‎تواند براي پيشرفت كار مشكل آفرين باشد. لذا، ترسيم پايه‎هاي ابعادي از آن، همچون: معرفت‎شناسي و روش شناسي، مي‎تواند باعث شفاف‎سازي مطالعات، و در نتيجه بالا بردن كارايي آن گردد. مقالة حاضر در صدد است كه حداقل عنوانها، سرفصلها و عناصر قابل مطالعه در اين دو حوزه را بيان كند. در بخش اول، مطالب مقدماتي ذكر مي‎شود. مطالب اصلي مربوط به معرفت‎شناسي و روش شناسي، در بخشهاي بعدي تدوين مي‎گردد.

....

محور : اقتصاد

حجت الاسلام محمود عيسوي*

چكيده: يكي از وجوه تفاوت ميان اقتصاد اسلامي و اقتصاد متعارف، در مباني معرفت شناختي آنهاست. تأثير معرفت‎شناسي برعلوم اجتماعي از جمله اقتصاد، حداقل مي‎تواند از سه بعد: متدلوژي علوم، محتواي نظريه‎هاي علمي و قلمرو علوم باشد. تأثير معرفت‎شناسي در متدلوژي اقتصاد، به گونه‎اي است كه پذيرش نوعي خاص از معرفت‎شناسي، مستلزم اتخاذ روشي خاص در بررسي مسائل اقتصادي است. به همين جهت، شيوه‎هاي به كار گرفته شده در اقتصاد، نتيجة ديدگاههاي معرفت‎شناسانه اقتصاددانان است. پذيرش عقلانيت جامع‎نگر اسلامي، اين امكان را براي نظريه‎پرداز اقتصاد اسلامي فراهم مي‎سازد تا خود را محصور در روشهاي تجربي و رياضي نسازد؛ بلكه به تناسب موضوعات، از روشهاي گوناگون تحليل استفاده نمايد و بويژه اثر‎پذيري رفتار اقتصادي را از آموزه‎هاي ديني تبيين كند.

...

محور : اقتصاد

 مارك بلاگ / ترجمه دكتر حميد ناظمان(1)

روش شناس علم به يك سخنران آزرده مى‏ماند، كه قادر نيست در وراى نقابى از فروتنى پناه جويد و روى بپوشاند.

بلكه، او ناگزير است كه در تفسير و نقادى كارهاى ديگران پيشقدم باشد. كار روش شناسى خواه سودمند يا غير آن، دست كم كار علمى سازنده‏اى است كه به تفسير تلاشهاى علمى گذشته و ديكته كردن مسير كنكاشهاى آينده مى‏پردازد.

روى - اف .هارود
Economic journal No. 48 (1938)

...

محور : اقتصاد

 احمد شعبانى(2)

مقدمه

«نهادها» (Institutions) و «عملكرد اقتصاد» (Economic Performance) داراى پيوندى علّى و سببى و متقابل با يكديگرند. تغيير يا استقرار درست يا نادرست نهادها، مى‏تواند آثار متفاوتى در عملكرد اقتصاد داشته باشد. همان گونه كه عملكرد يك اقتصاد نيز به نوبه خود در ايجاد، تغيير يا استقرار نهادهايى خاص مؤثر و تعيين كننده خواهد بود، استقرار يك نهاد ايستاى اجتماعى ممكن است موجبات سكون و ركود اقتصادى را فراهم سازد. همان طور كه استقرار يك نهاد ديناميك اجتماعى مى‏تواند شرايط توسعه و رونق را ميسر سازد، همچنين تغيير در شرايط اقتصادى و مناسبات آن و استقرار آن در سطحى خاص، مى‏تواند زمينه براى دائر نمودن و استقرار بخشيدن نهادهايى خاص را باعث شود.

بررسى تأثير قوانين و حقوق بر عملكرد اقتصاد و اثرات متقابل هر يك از اين دو بر ديگرى، مورد توجه اين مقاله خواهد بود.

بحث درباره موضوعى كه پيوند متقابل دو دانش اقتصاد و حقوق را مورد بررسى قرار مى‏دهد، جلب توجه بسيارى را كرده است. اهميت و موضوعيت قوانين و بويژه قانون اساسى در تعيين و تأثير بر عملكرد اقتصاد، به اندازه‏اى است كه مى‏تواند مفاهيم اساسى «پايدارى» (Stability) ، «حسابگرى» (accountability) و «اعتبار» (Credibility) يك اقتصاد را تحت تأثير قرار دهد. «الستر» (Elster) موقعيت و نقش اين قوانين در عملكرد اقتصاد را به «چرخ لنگر» (Flywheel) يا به يك «ابزار تعهد قبلى» (Precommitment device) براى كارگزاران و عملگران اقتصادى تشبيه كرده است. (Elster,1994,p.209)تعابير و نگرش هايى ديگر نسبت به اين موضوع به وفور در آثار ديگر نويسندگان اين بخش نيز ملاحظه مى‏شود.

...

محور : اقتصاد

� حميد ناظمان*

چكيده:

افكار و عقايد اقتصادي هميشه با مفاهيم سياسي و ارزشي همراه بوده است. حدود يكصد سال پس از تدوين مباحث اقتصادي و سياسي توسط آدام اسميت اين علم با مساعي اقتصاددانان نئوكلاسيك, جامة نو به تن كرده و مي‌رفت تا بتدريج قيود ارزشي و اخلاقي را كنار گذارد و به صورت يك دانش تحققي و مستقل درآيد. ولي اين راه طولاني‌تر شده و حدود يكصد سال ديگر مي‌گذرد, و اينك در ربع آخر قرن بيستم هنوز هم معماي يك «علم اقتصاد تحققي» ناگشوده مي‌نمايد. اين مقاله بر آن است كه با مروري بر پيشينه تئوري اقتصاد و روش شناسي علمي آن نشان دهد كه اين دانش جوان اگر چه پيشرفت زيادي كرده و به يك «علم كامل» خيلي نزديك شده است ولي منازعات رايج در اين رشته هنوز هم بيش از آنكه از اختلافات روش شناختي ناشي شده باشند, ريشه در تفاوتهاي فلسفي و ارزشي دارند.

هدف يك اقتصاددان اين نيست كه پند و اندرز بدهد بلكه اينست كه بگويد چگونه مي‌توان ثروتمند شد. (ژان باتيت سه 1814)

هدف اين علم تحقيق در مورد قوانين توزيع كنندة محصول ميان طبقات مختلف است.

(ديويد ريكاردو 1820)

...

محور : انفاق ، خمس و زكات

●احمد شعباني٭

چكيده:

اين مقاله در پي بيان مفهوم زكات و جايگاه و اهميت آن در دين مبين اسلام است و به بررسي نقش آن و نيز فلسفه وضع قانون زكات به عنوان يكي از اركان همه جانبه و در عين حال اقتصادي نماي اسلام مي‌پردازد.

تتبّع در آيات و سنت و بررسي آراي فقهي مربوط با تكيه بر فلسفه تشريع زكات, اين نظريه را محتمل مي‌سازد كه زكات در تأمين بودجه عمومي دولت اسلامي, قادر است نقشي بسيار قدرتمند داشته باشد و با استفاده از شئون حكومتي حاكم اسلامي در توسعه و احياناً تعميم بخشيدن اين منبع عظيم مالي و در عين حال دريافت اجباري و قانوني آن, بخش وسيعي از نيازمنديهاي جامعه اسلامي را برطرف سازد.

بررسي فرض تحديد موارد مشمول زكات به اقلام تسعه مشهور و نظريه تعميم موارد آن و نيز بررسي تقييد نقدين (درهم و دينار) به طلا و نقره مسكوك و تطبيق موضوعي آن بر انواع پولهاي رايج عصر حاضر و تعليق حكم زكات بر موضوع مطلق و كلي پول (بماهو پول) از جمله ديگر مباحث اين نوشتار را تشكيل دهد.

در خاتمه نيز تطبيق و مقايسه دو مقوله زكات و ماليات و جهات اشتراك و يا آثار متفاوت و متمايز آنها در وضع قوانين مالي-اقتصادي اسلام آورده مي‌شود كه در اين زمينه مبدأ و مبناي عدالت در چارچوب تعريفي مشخص لحاظ شده است.

...