جايگاه شب در زندگي بشر

شب، فاصله زماني غروب خورشيد تا طلوع فجر است. (المصباح، ج1-2، ص561 «الليل») از نظر آموزه هاي وحياني قرآن، شب يكي از آيات بسيار مهم الهي است كه ارزش تفكر براي خداشناسي و هستي شناسي را داراست و در چنان جايگاه ارزشي است كه خداوند به اين آيت و نشانه خويش سوگند مي خورد تا عظمت شب درك شود. (انشقاق، آيه 16، تكوير، آيه 17؛ مجمع البيان، ج10-9، ص 677؛ الكشاف، ج4، ص711)

شب به عنوان يك آيت عظيم الهي فرصتي براي استراحت و آرامش، تفكر و تدبر است. در اين ميان بخشي از اوقات شب از برخي ديگر نيز ارزشمندتر است. شامگاهان، فرصتي مناسب براي سجده و خضوع (آل عمران، آيه 113، فرقان، آيه64، زمر آيه9) ذكر الهي (اعراف، آيه 205)، دعا و نيايش (اسراء، آيات 79 و 80؛ انعام، آيه 52؛ اعراف آيه205) و نيز حمد (روم، آيه18) و تسبيح خداوند از هر نقص و عيبي است. (آل عمران، آيه41؛ روم آيه17)

يكي از اوقات نمازهاي واجب، شامگاهان و اوايل شب است. (هود، آيه114؛ اسراء، آيه78) خداوند شب را به تسخير انسان درآورده تا رام انسان باشد. (ابراهيم، آيه33؛ نحل، آيه12).

با همه ارزشي كه شب براي انسان و رسيدن به كمالات و مقامات دارد، ولي دراين ميان برخي از شب ها از شب هاي ديگر برتر است؛ چنانكه شب هاي دهگانه، شب هايي است كه خداوند توجه ويژه اي به آن دارد و بدان سوگندي خاص مي خورد. (فجر، آيه2) از جمله شب هاي بافضيلت، شب هاي قدر است كه اين شب ها در فضيلت از همه شب ها برتر و يك شب آن اگر درك شود برابر با هزارماه است. (قدر، آيات 2 و 3) از اين رو خداوند شب قدر را شبي مبارك دانسته است. (دخان، آيه 3)

رسول خدا(ص) زمستان را بهار شب زنده داري مي داند و اين اوقات را به سبب طولاني بودن براي شب زنده داري مناسب تر مي بيند، چرا كه فرصت بيشتري را به شخص مي دهد تا تهجد داشته باشد. آن حضرت مي فرمايد: الشتاء ربيع المومن يطول فيه ليله فيستعين به علي قيامه و يقصر فيه نهاره فيستعين به علي صيامه؛ زمستان بهار مؤمن است، از شبهاي طولاني اش براي شب زنده داري و از روزهاي كوتاهش براي روزه داري بهره مي گيرد. (وسائل الشيعه، ج 7 ص 302، ح 3)

اهل ايمان شب را بسيار عزيز و گرامي مي دارند و آن را فرصتي گرانبها و ارزشمند براي تفكر و تدبر در خلقت آسمان و رسيدن به حكمت و اهداف آفرينش و درك رستاخيز و معاد مي دانند (بقره، آيه 164؛ آل عمران، آيه 190؛ نبا، آيات 2 تا 17) و مي كوشند تا همه شب را به شب زنده داري بگذرانند؛ چرا كه مي خواهند سيره و سلوك نبوي را به عنوان اسوه حسنه و الگوي برتر در پيش گيرند (احزاب، آيه 21)؛ زيرا اگر شب زنده داري براي آن حضرت(ص) واجب بوده براي مومنان مستحب است. (مزمل، آيه 20)

البته سيره پيامبران ديگر نيز اين بوده است. از اين رو خداوند ميعاد خود را با حضرت موسي(ع) در شب قرار مي دهد و ايشان به ميعاد چهل شبانه مي رود تا با خداوند خلوت كند و مناجات داشته باشد. (بقره، آيه 21؛ اعراف، آيه 142) پس هر كسي كه مي خواهد با محبوب خويش مناجات خاص داشته باشد و به عبادت و بندگي خالصانه بپردازد و صفا يابد، شب هنگام بهترين زمان براي اين كار است. (همان و نيز انعام، آيه 52؛ اسراء، آيه 79)

شبها، زمان ارتباط گيري مستقيم با خداوند و زمان دريافت وحي و نبوت است. (طه، آيات 10 تا 14؛ نمل، آيات 7 تا 9) پس انسان ها مي بايست به علل گوناگون از جمله اين امكان استثنايي نجوا و ارتباط باخداوند و رسيدن به مقامات و كمالات و نيز آرامش و سكونت و خواب (انعام، آيه 96؛ يونس، آيه 67؛ روم، آيه 23؛ نباء آيات 9 و 10) و قبض موقت روح و رفتن آن به ملكوت و نزد پروردگار (انعام، آيه 60) و امور ديگر، به عنوان يك نعمت بزرگ شكرگزار آن باشند. (فرقان، آيه 62؛ قصص، آيه 73)

البته ديگراني نيز شب زنده داري مي كنند، ولي اين فرصت استثنايي را به تباهي مي كشانند. خداوند در بيان خصوصيات مترفان و مرفهان بي درد مي فرمايد كه شب نشيني مرفهان مستكبر، با ياوه سرايي و بدگويي برضد قرآن و پيامبر(ص) و كارهاي لغو و بيهوده ديگر سپري مي شود و اين فرصت را به تهديد عليه خود تبديل مي كنند. (مومنون، آيات 64 تا 67)