خوش آمدید

از بهر چه این خر رمه بی‌بند و فسارند؟

یک ذره نسنجند اگر بیست هزارند

گفتن نتوانند، چو گوئی ننیوشند

کز خمر جهالت همه سر پر ز خمارند

ارز سخن خوب خردمندان دانند

کز خاطر خود ریگ بیابان بشمارند

مشک است سخن نافهٔ او خاطر دانا

معنی بود آن مشک که از نافه برآرند

مر جاهل را نبود اندازهٔ عالم

صد مرغ یله قیمت یک باز ندارند

وعدهٔ این چرخ همه باد بود

وعده رطب کرد و فرستاد تود

باد شمر کار جهان را که نیست

تار جهان را به جز از باد پود

دانا داند که ندارد به طبع

آتش او جز که ز بیداد دود

زود بیفگن ز دلت بند آز

تا شوی از بندگی آزاد زود

جان تو مایه است و تنت سود کرد

سود به مایه همی آباد بود

مایه نگه‌دار به دین و مخور

انده این سود مپرساد سود

بس که نوشتی و نویساد از آنچ

نیز چنین کس منویساد سود

چو تنها بوی گربه‌ات مونس آید

به ویران درون جغد مسعود باشد

به از ترب پخته بود مرغ لاغر

به از کاه دود،ار چه بد، عود باشد

ز بند آز به جز عاقلان نرسته‌ستند

دگر به تیغ طمع حلق خویش خسته‌ستند

طمع ببر تو ز بیشی که جمله بی طمعان

ز دست بند ستمگاره دهر جسته‌ستند

گوزن و گور که استام زر نمی‌جویند

زقید و بند و غل و برنشست رسته‌ستند

و گر بر اسپ ستام است، لاجرم گردنش

چو بندگان ذلیل و حقیر بسته‌ستند

پراپرند زطمع بازو، جغدکان بی‌رنج

نشسته‌اند ازیشان طمع گسسته‌ستند

این دهر باشگونه چو بستیزد

شیر ژیان به‌دام درآویزد

مرد دژ آگه آن بود و دانا

کز مکر او به وقت بپرهیزد

با آنک ازو جدا شود او فردا

امروز خود به طبع نیامیزد

زین زال دور باش که او دایم

چون گربه شوی جوید و برخیزد

از بهر چه دوی سپس جفتی

کو روز و شب همی ز تو بگریزد؟

نندیشم از کسی که به نادانی

با من رسن ز کینه کشان دارد

ابر سیاه را به هوا اندر

از غلغل سگان چه زیان دارد؟

مردم سفله به سان گرسنه گربه

گاه بنالد به زار و گاه بخرد

تاش همی خوار داری و ندهی چیز

از تو چو فرزند مهربانت نبرد

راست چو چیزی به دست کرد و قوی گشت

گر تو بدو بنگری چو شیر بغرد

چند گوئی که؟ چو ایام بهار آید

گل بیاراید و بادام به بار آید

روی بستان را چون چهرهٔ دلبندان

از شکوفه رخ و از سبزه عذار آید

روی گلنار چو بزداید قطر شب

بلبل از گل به سلام گلنار آید

زاروار است کنون بلبل و تا یک چند

زاغ زار آید، او زی گلزار آید

گل سوار آید بر مرکب و، یاقوتین

لاله در پیشش چون غاشیه‌دار آید

باغ را از دی کافور نثار آمد

چون بهار آید لولوش نثار آید

گل تبار و آل دارد همه مه‌رویان

هر گهی کاید با آل و تبار آید

بید با باد به صلح آید در بستان

لاله با نرگس در بوس و کنار آید

باغ مانندهٔ گردون شود ایدون که‌ش

زهره از چرخ سحرگه به نظار آید

این چنین بیهده‌ای نیز مگو با من

که مرا از سخن بیهده عار آید

شست بار آمد نوروز مرا مهمان

جز همان نیست اگر ششصد بار آید

هر که را شست ستمگر فلک آرایش

باغ آراسته او را به چه کار آید؟

سوی من خواب و خیال است جمال او

گر به چشم توهمی نقش و نگار آید

نعمت و شدت او از پس یکدیگر

حنظلش با شکر، با گل خار آید

روز رخشنده کزو شاد شود مردم

از پس انده و رنج شب تار آید

تا نراند دی دیوانه‌ت خوی بد

نه بهار آید و نه دشت به بار آید

فلک گردان شیری است رباینده

که همی هر شب زی ما به شکار آید

هر که پیش آیدش از خلق بیوبارد

گر صغار آید و یا نیز کبار آید

نشود مانده و نه سیر شود هرگز

گر شکاریش یکی یا دو هزار آید

گر عزیز است جهان و خوش زی نادان

سوی من، باری، می ناخوش و خوار آید

هر کسی را ز جهان بهرهٔ او پیداست

گر چه هر چیزی زین طبع چهار آید

می بکار آید هر چیز به جای خویش

تری از آب و شخودن ز شخار آید

نرم و تر گردد و خوش خوار و گوارنده

خار بی‌طعم چو در کام حمار آید

سازگاری کن با دهر جفاپیشه

که بدو نیک زمانه به قطار آید

کر بدآمدت گهی، اکنون نیک آید

کز یکی چوب همی منبر و دار آید

گه نیازت به حصار آید و بندو دز

گاه عیبت ز دزو بند و حصار آید

گه سپاه آرد بر تو فلک داهی

گه تو را مشفق و یاری ده و یار آید

نبود هرگز عیبی چو هنر، هرچند

هنر زید سوی عمر و عوار آید

مر مرا گوئی برخیز که بد دینی

صبر کن اکنون تا روز شمار آید

گیسوی من به سوی من ندو ریحان است

گر به چشم تو همی تافته مار آید

شاخ پربارم زی چشم بنی زهرا

پیش چشم تو همی بید و چنار آید

ور همی گوئی من نیز مسلمانم

مر تو را با من در دین چه فخار آید؟

من تولا به علی دارم کز تیغش

بر منافق شب و بر شیعه نهار آید

فضل بر دود ندانی که بسی دارد

نور اگر چند همی هردو ز نار آید؟

چون برادر نبود هرگز همسایه

گرچه با مرد به کهسار و به غار آید

سنگ چون زر نباشد به بها هرچند

سنگ با زر همی زیر عیار آید

دین سرائی است برآوردهٔ پیغمبر

تا همه خلق بدو در به قرار آید

به سرا اندر دانی که خداوندش

نه چنان آید چون غله گزار آید

علی و عترت اوی است مر آن را در

خنک آن کس که در این ساخته‌دار آید

خنک آن را که به علم و به عمل هر شب

به سرا اندر با فرش و ازار آید

تا مرد خر و کور کر نباشد

از کار فلک بی‌خبر نباشد

داند که هر آن چیز کو بجنبد

نابوده و بی‌حد و مر نباشد

وان چیز که با حد و مر باشد

گه باشد و گاهی دگر نباشد

من راز فلک را به دل شنودم

هشیار به دل کور و کر نباشد

چون دل شنوا شد تو را، از آن پس

شاید اگرت گوش سر نباشد

بهتر ز کدوئی نباشد آن سر

کو فضل و خرد را مقر نباشد

در خورد تنوره و تنور باشد

شاخی که برو برگ و بر نباشد

چاهی است جهان ژرف و سر نهفته

وز چاه نهفته بتر نباشد

در دام جهان جهان همیشه

تخم و چنه جز سیم و زر نباشد

بتواند از این دام زود رستن

گر مرد درو سخت خر نباشد

در دام نیاویزد آنکه زی او

تخم و چنه را بس خطر نباشد

زین سفله جهان نفع خود بگیرد

نفعی که درو هیچ ضر نباشد

وان نفع نباشد مگر که دانش

مشغول کلاه و کمر نباشد

بپذیر ز من پندی، ای برادر،

پندی که از آن خوبتر نباشد

نیکی و بدی را بکوش دایم

تا خلقت شخصت هدر نباشد

آن کس که ازو نیک و بد نیاید

ابری بود آن که‌ش مطر نباشد

با نیک به نیکی بکوش ازیرا

بد جز که سزاوار شر نباشد

فرزند هنرهای خویشتن شو

تا همچو تو کس را پسر نباشد

وانگه که هنر یافتی، بشاید

گر جز هنرت خود پدر نباشد

چون داد کنی خود عمر تو باشی

هرچند که نامت عمر نباشد

وانجا که تو باشی امیر باشی

گرچند به گردت حشر نباشد

گنجور هنرهای خویش گردی

گر باشد مالت و گر نباشد

و ایمن بروی هر کجا که خواهی

بر راه تو را جوی و جر نباشد

نزدیک تو گیهان مختصر شد

هر چند جهان مختصر نباشد

تو بار خدای جهان خویشی

از گوهر تو به گهر نباشد

در مملکت خویشتن نظر کن

زیرا که ملک بی نظر نباشد

بر ملک تو گوش و دو چشم روشن

درهاست که به زان درر نباشد

امروز بدین ملک در طلب کن

آن چیز که فردا مگر نباشد

بنگر که چه باید همیت کردن

تا بر تو فلک را ظفر نباشد

از علم سپر کن که بر حوادث

از علم قوی‌تر سپر نباشد

هر کو سپر علم پیش گیرد

از زخم جهانش ضرر نباشد

باقی شود اندر نعیم دایم

هرچند در این ره گذر نباشد

این ره گذری بی فر و درشت است

زین بی‌مزه‌تر مستقر نباشد

بشنو سخنی چون شکر به خوبی

گرچند سخن چون شکر نباشد

مردم شجر است و جهانش بستان

بستان نبود چون شجر نباشد

ای شهره درختی، بکوش تا بر

یکسر به تو جز کز هنر نباشد

وان چیز که عالم به دوست باقی

هر گز هدر و بی‌اثر نباشد

زیرا که شود خوار سوی دهقان

شاخی که برو بر ثمر نباشد

وان کس که بود بی‌هنر چو هیزم

جز درخور نار سقر نباشد

غافل نبود در سرای طاعت

تا مرد به یک ره بقر نباشد

هر کس که نیلفنجد او بصیرت

فرداش به محشر بصر نباشد

بپسیچ هلا زاد و، کم نباید

از یک تنه گر بیشتر نباشد

زیرا که بترسد ز ره مسافر

هر گه که پسیچ سفر نباشد

ایمن ننشیند ز بیم رفتن

تا سفره‌ش پر خشک و تر نباشد

بپذیر ز حجت سخن که شعرش

بی‌فایده و بی‌غرر نباشد

همچون سخن او به سوی دانا

بوی گل و باد سحر نباشد

ای شده چاکر آن درگه انبوه بلند

وز طمع مانده شب و روز بر آن در چو کلند

بر در میر تو، ای بیهده، بسته طمعی

از طمع صعبتر آن را که نه قید است و نه بند

شوم شاخی است طمع زی وی اندر منشین

ور نشینی نرهد جانت از آفات و گزند

گر بلند است در میر تو سر پست مکن

به طمع گردن آزاد چنین سخت مبند

گر بلندی‌ی در او کرد چنین پست تو را

خویشتن چونکه فرونفگنی از کوه بلند؟

دیوت از راه ببرده است، بفرمای، هلا

تات زیر شجر گوز بسوزند سپند

حجت آری که همی جاه و بزرگی طلبی

هم بر آن سان که همی خلق جهان می‌طلبند

گر هزار است خطا، ای بخرد، جمله خطاست

چند از این حجت بی مغز تو، ای بیهده، چند؟

گر کسی خویشتن خویش به چه در فگند

خویشتن خیره در آن چاه نبایدت فگند

گر بخندند گروهی که ندارند خرد

تو چو دیوانه به خندهٔ دگران نیز مخند

دانش‌آموز و چو نادان ز پس میر ممخ

تا چو دانا شوی آنگه دگران در تو مخند

بی‌سپاسی بکنی رند نمائی به ازانک

به سپاسیت بپوشند به دیبای و پرند

شادی و نیکوی از مال کسان چشم مدار

تا نمانی چو سگان بر در قصاب نژند

گردن از بار طمع لاغر و باریک شود

این نبشته است زرادشت سخن‌دان در زند

ترفت از دست مده بر طمع قند کسان

ترف خود خوش خور و از طمع مبر گاز به قند

سودمند است سمند ای خردومند ولیک

سودش آن راست سوی من که مرو راست سمند

مر مرا آنچه نخواهی که بخری مفروش

بر تنم آنچه تنت را نپسندی مپسند

سپس آنچه نه آن تو بود خیره متاز

کانچه آن تو بود سوی تو آید چو نوند

عمر پرمایه به خواب و خور برباد مده

سوزن زنگ زده خیره چه خری به کلند؟

پیش از آن که‌ت بکند دست قوی دهر از بیخ

دل از این جای سپنجیت همی باید کند

عمر را بند کن از علم و ز طاعت که تو را

علم با طاعت تو قید دوان عمر تواند

بر سر و پای زمانهٔ گذران مرد حکیم

بهتر از علم و زطاعت ننهد قید و کمند

خاطرت زنگ نگیرد نه سرت خیره شود

گر بگیرد دل هشیار تو از حکمت پند