خوش آمدید

من در میان شما دو چیز گران بها به یادگار می گذارم... ثقل اکبر، کتاب خداست که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگرش در دست شماست. به کتاب او چنگ بزنید تا گمراه نشوید و ثقل اصغر، عترت و اهل بیت من است. خدایم به من خبر داده که دو یادگار من تا روز رستاخیر از هم جدا نمی شوند. هان ای مردم! بر کتاب خدا و عترت من پیشی نگیرید و از آن دو عقب نمانید تا نابود نشوید....

پروردگارا! دوست بدار کسی را که علی را دوست بدارد و دشمن بدار کسی را که علی را دشمن بدارد. خدایا! یاران علی را یاری کن و دشمنان او را خوار گردان. پروردگارا! علی را محور حق قرار ده....

لازم است حاضران به غایبان خبر دهند و دیگران را از این امر مطلع کنند.

گفتار مجری
خداوند در قرآن کریم گاهی نعمت های مادی و گاهی نعمت های معنوی و باطنی را یادآوری کرده است. نعمت های معنوی، مراتب و درجاتی دارد و در میان آنها، برترین نعمت، رسالت و امامت است. ازاین رو، در قرآن کریم از هر دو نعمت، به منت، یعنی نعمت سنگین و توان فرسا تعبیر می کند. در قرآن کریم، خداوند، تنها درباره رسالت و امامت در جریان غدیر خم و ولایت امیرمؤمنان(ع)، تعبیر منحصر به فردِ اتمام نعمت کرده و فرموده است: «أتممت علیکم نعمتی؛ نعمتم را بر شما تمام کردم»؛ یعنی همان گونه که نبوت و رسالت پیامبر اکرم(ص)، کامل ترین نبوت و رسالت است و پس از آن نبوتی نیست، ولایت و امامت علی و اولاد علی(ع) نیز کامل ترین ولایت و امامت است و پس از آن امامتی نخواهد بود.

از منظر قرآن کریم، در غدیرخم که عید بزرگ ولایت است، نعمت های معنوی الهی به برترین حد و بالاترین نصاب خود رسید و چون نعمتی برتر از ولایت علی و اولاد او نیست، عید غدیر، برترین عید امت اسلامی است و اعتقاد به ولایت تکوینی و تشریعی امامان معصوم(ع)، و باور داشتن وساطت و شفاعت و وسیله بودن آنان، از مهم ترین برکاتی است که نصیب امت اسلامی شده است.1

1. آیت الله جوادی آملی، «عید ولایت در قرآن»، موعود، بهمن و اسفند 1379، ش24، ص7.

«مسئله غدیر، مسئله ای نیست که بنفسه برای حضرت امیر یک مسئله ای پیش بیاورد... غدیر برای ایشان ارزش ندارد. آنچه ارزش دارد، خود حضرت است که دنبال آن ارزش، غدیر آمده است. خدای تبارک و تعالی ملاحظه فرموده است که در بشر بعد از رسول الله، کسی نیست تا بتواند عدالت را آن گونه که باید انجام بدهد، آن طوری که دلخواه است، انجام بدهد. بنابراین، مأمور می کند رسول الله را تا این شخص را که قدرت این معنا را دارد که عدالت را به تمام معنا در جامعه ایجاد کند و یک حکومت الهی داشته باشد، او را نصب کند.

نصب حضرت امیر به خلافت، این طور نیست که از مقامات معنوی حضرت باشد. مقامات معنوی حضرت و مقامات جامع او، این است که غدیر پیدا بشود. اینکه روایات ما از آن زمان تاکنون، از غدیر آن قدر تجلیل کرده اند، نه از باب این است که حکومت یک مسئله ای است، بلکه حکومت آن است که حضرت امیر به ابن عباس می گوید که به قدر این کفش بی قیمت هم پیش من نیست، آنچه هست، اقامه عدل است. آن چیزی که حضرت امیر(ع) [و] اولاد او می توانستند در صورتی که فرصت به آنها بدهند، اقامه عدل را به آن طوری که خدای تبارک و تعالی رضا دارد، انجام بدهند؛ اینها هستند، لکن فرصت نیافتند.

زنده نگه داشتن این عید نه برای این است که چراغانی بشود و قصیده خوانی بشود و مداحی بشود، اینها خوب است، اما مسئله این نیست. مسئله این است که به ما یاد بدهند که چطور باید تبعیت کنیم، به ما یاد بدهند که غدیر منحصر به آن زمان نیست، غدیر در همه اعصار باید باشد و روشی که حضرت امیر در این حکومت پیش گرفته، این باید روش ملت ها و دست اندرکاران باشد».1

1. صحیفه نور، ج 20، صص 27 ـ 30.

از زیباترین برنامه های غدیر، جلوه فرهنگی آن بود که در قالب ادبیات شعری، خود را نشان داد. حضور حسان بن ثابت، شاعر بزرگ عرب، در مراسم پر شور غدیر، از عنایت های خداوند بود؛ زیرا درخواست این شاعر زبردست توجه همگان را جلب کرد، بدین گونه که او به پیامبر گفت: یا رسول الله! اجازه می فرمایید شعری را که به مناسبت این واقعه عظیم درباره علی بن ابی طالب(ع) سروده ام، بخوانم؟ حضرت فرمود: «بخوان به نام خداوند و برکت او».

حسان بر جای بلندی قرار گرفت و مردم برای شنیدن کلامش ازدحام کردند و گردن کشیدند. او گفت: ای بزرگان قریش! سخن مرا به گواهی و امضای پیامبر گوش کنید. سپس اشعاری را که همان جا سروده بود، خواند تا به عنوان سند غدیر بماند. پیامبر پس از اشعار حسان، فرمود: «ای حسان! مادامی که با زبانت از ما دفاع می کنی، از سوی روح القدس مؤید خواهی بود».1

1. همان، ص41و43.

هر عید و روز فرخنده ای دارای آیین و آدابی است. برای عید غدیر نیز که سرآمد عیدهای بزرگ اسلامی است، در روایت های امامان معصوم(ع)، آداب و اعمال نیک و مستحبی بیان شده است که برخی از آنها عبارتند از:

زیارت امام علی(ع)، مانند زیارت امین الله؛ پوشیدن لباس نو و پاکیزه؛ تبریک و تهنیت گفتن به یکدیگر؛ توسعه زندگی؛ حمد و دعا کردن؛ جشن گرفتن؛ دید و بازدید؛ صلوات فرستادن؛ ابراز شادمانی و شادمان ساختن دیگران؛ طعام دادن؛ غسل کردن؛ نماز و روزه عید غدیر؛ افطاری دادن؛ احسان کردن؛ هدیه دادن؛ ابراز بیزاری از دشمنان خداوند.1

1. اکبر محمدی، خطبه غدیر، سند جاودانگی اسلام، ص11.

امامت و جانشینی پس از پیامبر، جان مایه و محور مسئله غدیر، موضوعی بس خطیر و پراهمیت بود که جا داشت ابلاغ آن مکمل رسالت باشد. خودداری از بیان آن، مایه نقص در امر رسالت شمرده می شد. در پی فرمان الهی، پیامبر در خلال خطبه ای تاریخی که گویاترین گواه جاودانگی حقیقت و سند درخشان امامت و منشور زندگی بشر است، علی(ع) را در نزد صدها شاهد و گواه، جانشین و امام پس از خود معرفی کرد. این گونه بود که غدیر متولد شد و خطبه آن بر تارک وجدان های بیدار درخشید و راه فردا را فرا راه رهروان حقیقت و سعادت قرار داد.

خطبه غدیر به عنوان آینه تمام نمای ولایت، در میان تمام خطابه های اسلام، ویژگی هایی دارد و این اهمیت به سبب محتوا و متن خطبه و نیز فضا و موقعیت خاصی است که این خطبه در آن ایراد شده است. می توان مهم ترین موضوع ها و محورهای خطبه تاریخی غدیر را در این موارد خلاصه کرد:

حمد وثنای الهی؛ فرمان الهی برای اعلام ولایت؛ اعلام رسمی ولایت و امامت دوازده امام(ع)؛

معرفی و بلند کردن دست امیرمؤمنان، علی(ع) به وسیله رسول خدا(ص)؛ تأکید بر توجه امت به مسئله امامت؛ اشاره به کارشکنی های منافقان؛ پیروان اهل بیت(ع) و دشمنان ایشان؛ حضرت مهدی(عج)؛ مطرح کردن بیعت؛ حلال و حرام و واجبات و محرمات؛ بیعت گرفتن رسمی.

«پدرم به نقل از پدرش، امام صادق(ع)، نقل کرد که فرمود: «روز غدیر، در آسمان مشهورتر از زمین است».1

«عید غدیر، روز تبریک و تهنیت است؛ هریک به دیگری تبریک بگوید؛ هر وقت مؤمنی برادرش را ملاقات کرد، چنین بگوید: «حمد و ستایش خدایی را که به ما توفیق چنگ زدن به ولایت امیرمؤمنان و پیشوایان عطا کرد.» آری، عید غدیر، روز لبخند زدن به چهره مردم باایمان است...».2

1. همان.

2. الاقبال، ص464.

اشاره

سهیلا بهشتی

پیامبر گرامی در سال دهم هجرت برای ادای فریضه و تعلیم مراسم حج به مکه عزیمت کرد. این بار ادای این فریضه با آخرین سال عمر پیامبر مصادف شد و از این جهت آن را حجة الوداع نامیدند. افرادی که به شوق همسفری و یا آموختن مراسم حج همراه آن حضرت بودند، تا صد و بیست هزار تخمین زده شده اند.

مراسم حج به پایان رسید و پیامبر اکرم(ص) راه مدینه را درحالی که گروهی انبوه او را بدرقه می کردند، در پیش گرفت. چون کاروان به غدیر خم در سه میلی جحفه رسید، پیک وحی فرود آمد و به پیامبر فرمان توقف داد. پیامبر نیز دستور داد که همه از حرکت باز ایستند و بازماندگان فرا رسند. کاروانیان از توقف ناگهانی و به ظاهر بی موقع پیامبر در این منطقه بی آب، آن هم در نیم روزی گرم که حرارت آفتاب بسیار سوزنده و زمین تفتیده بود، درشگفت ماندند. انتخاب منطقه غدیر به امر خاص الهی از چند جهت درخور ملاحظه بود:

یکی اینکه در راه بازگشت از مکه، کمی قبل محل افتراق کاروان ها و تقاطع مسیرها در جحفه است، دوم اینکه در آینده های اسلام که کاروان های حج در راه رفت و برگشت از این مسیر عبور می کنند، با رسیدن به وادی غدیر و نماز در مسجد پیامبر، تجدید خاطره و بیعتی با این زیربنای اعتقادی خود می نمایند و یاد آن در دل ها احیا می گردد، سوم اینکه غدیر محلی بسیار مناسب برای برنامه سه روزه پیامبر و ایراد خطبه برای آن جمعیت انبوه بود.1

مردم با خود می گفتند: فرمان بزرگی از جانب خدا رسیده است و در اهمیت فرمان همین بس که به پیامبر مأموریت داده است که در این موقع نامساعد همه را از حرکت باز دارد و فرمان خدا را ابلاغ کند. سرانجام این فرمان که در آن از پیامبر خواسته شده بود تا با ابلاغ آن، رسالت خود را تکمیل کند، به مردم رسانده شد. در حقیقت، این سفر تنها، سفر معنوی حج نبود، بلکه این سفر، سرنوشت آینده تاریخ و انسان را تعیین می کرد؛ یعنی مسئله خلافت و ولایت و جانشینی پس از پیامبر را.

1. محمد باقر انصاری، گزارش لحظه به لحظه از واقعه غدیر، ص17.

«شیطان، دشمن خدا، چهار بار ناله کرد: روزی که مورد لعن خدا واقع شد و روزی که به زمین هبوط کرد و روزی که پیامبر اکرم(ص) مبعوث شد و روز عید غدیر».1

1. حمیری، قرب الاسناد، ص 10.

«روز غدیر خم، عید بزرگ خداست. خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان و در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است».1

«... روز غدیر خم در میان روزهای عید فطر و قربان و جمعه همانند ماه در میان ستارگان است».2

«آیا مؤمنان، غیر از عید فطر و قربان و جمعه، عید دیگری دارند؟ فرمود: آری، آنان عید بزرگ تر از اینها هم دارند و آن، روزی است که [دست] امیرالمؤمنین(ع) در غدیر خم بالا برده شد و رسول خدا(ص) مسئله ولایت را بر گردن زنان و مردان قرار داد».3

«عید غدیر، روزی است که رسول خدا(ص)، علی(ع) را به عنوان پرچم دار برای مردم برافراشت و فضیلت او را در این روز آشکار و جانشین خود را معرفی کرد، بعد به عنوان سپاس گزاری از خدای بزرگ، آن روز را روزه گرفت و آن روز، روز روزه داری و عبادت و طعام دادن و به دیدار برادران دینی رفتن است. آن روز، روز کسب خشنودی خدای مهربان و به خاک مالیدن بینی شیطان است».4

«عید غدیر، روز عبادت و نماز و سپاس و ستایش خداست و روز سرور و شادی است به خاطر ولایت ما خاندان که خدا بر شما منت گذارد و من دوست دارم که شما آن روز را روزه بگیرید».5

«عید غدیر، روز عید و خوشی و شادی است و روز روزه داری به عنوان سپاس نعمت الهی است».6

«در روز عید غدیر، خدا را با روزه و عبادت و یاد پیامبر و خاندان او یادآوری کنید؛ زیرا رسول خدا(ص) به امیرالمؤمنین سفارش کرد که آن روز را عید بگیرد. همچنین پیامبران هم به جانشینان خود سفارش می کردند که آن روز را عید بگیرند، آنان نیز چنین می کردند».7

«یک درهم به برادران باایمان و معرفت دادن در روز عید غدیر، برابر هزار درهم است. بنابراین، در این روز به برادرانت انفاق کن و هر مرد و زن مؤمن را شاد گردان».8

1. وسائل الشیعه، ج5، ص224، ح 1.

2. سید بن طاووس، الاقبال، ص 466.

3. وسائل الشیعه، ج7، ص 325، ح 5.

4. همان، ص328، ح13.

5. همان، ح 13.

6. همان، ص326، ح10.

7. همان، ص327، ح1.

8. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص737.

«(عید غدیر) روز بس بزرگی است. در این روز، گشایش رسید و منزلت [کسانی که شایسته آن بودند] بلندی گرفت و برهان های خدا روشن شد و از مقام پاک با صراحت سخن گفته شد و امروز، روز کامل شدن دین و روز عهد و پیمان است».1

1. بحارالانوار، ج97، ص116.

حدیث
1. رسول خدا(ص)
«روز غدیر خم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد برادرم علی بن ابی طالب را به عنوان پرچم دار امتم منصوب کنم تا بعد از من، مردم توسط او هدایت شوند و آن روزی است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید».1

«کسی که می خواهد زندگی و مرگش همانند من باشد و در بهشت جاودانه ای که پروردگارم به من وعده کرده [است]، ساکن شود، ولایت علی بن ابی طالب(ع) را انتخاب کند؛ زیرا او هرگز شما را از راه هدایت بیرون نبرده، به گمراهی نمی کشاند».2

1. شیخ صدوق، الامالی، ص125، ح 8.

2. علامه امینی، الغدیر، ج10، ص278.

زلال وحی
الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکمُ الإِسْلاَمَ دِینًا. (مائده:3)

امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما برگزیدم.

کلمه اکمال و اتمام، معنایی نزدیک به هم دارند. کمال هر چیز عبارت است از اینکه غرض از آن چیز حاصل بشود و تمام بودن هر چیز منتهی شدن آن به حدی است که دیگر به چیزی خارج از خود نیاز نباشد، به خلاف ناقص که به چیزی خارج از ذات خودش محتاج است تا او را تمام کند.

«الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی»، می فهماند که مراد از دین، مجموع معارف و احکام تشریع شده و البته امروز مطلبی بر آن معارف و احکام اضافه شده است. مراد از نعمت، هرچه باشد، امری معنوی و واحد است که ناقص بوده و اثری که باید، نداشته و امروز آن نعمت ناقص تمام شد و در نتیجه، امروز آن معارف و احکام اثری که باید داشته باشند، دارا شده است.

کلمه نعمت بر وزن «فعله»، دلالت دارد بر نوع چیزی و نعمت برای هر چیز عبارت است از: نوع چیزهایی که با طبع آن چیز بسازد و طبع او آن چیز را پس نزند و موجودات جهان هرچند از حیث اینکه در داخل نظام تدبیر قرار گرفته اند، همه به هم مربوط و متصلند و بعضی که سازگار با بعض دیگرند، نعمت آن بعض به شمار می روند.

آیه شریفه ناظر است بر کمال یافتن دین خدا در تشریع و تمامیت یافتن ولایت نعمت، با نصب اولی الامر.

پس حاصل معنای آیه اکمال دین، این است: امروز همان روزی است که کفار از دین شما مأیوس شدند، مجموع معارف دینی را که به شما نازل کردیم با حکم ولایت کامل کردیم و نعمت خود را که همان نعمت ولایت یعنی اداره امور دین و تدبیر الهی آن است، بر شما تمام نمودیم؛ چون این تدبیر تا قبل از امروز، با ولایت خدا و رسول صورت می گرفت و معلوم است که ولایت خدا و رسول تا روزی می تواند ادامه داشته باشد که رسول در قید حیات باشد و وحی خدا همچنان بر وی نازل شود، ولی با درگذشت رسول و انقطاع وحی، دیگر رسولی در بین مردم نیست تا از دین خدا حمایت نموده و دشمنان را از آن دفع کند. پس بر خدا واجب است که برای ادامه تدبیر خودش، کسی را نصب کند و آن کس، همان ولی امر بعد از رسول و قیم بر امور دین و امت او است.

امروز با نصب ولی امر، بعد از رسول، نعمت بر شما تمام شد و وقتی دین خدا در تشریع به حد کمال رسید و نعمت ولایت تمام شد، من اسلام را بدان جهت که دینی از ادیان توحیدی است برای شما پسندیدم.

اشاره
در فرهنگ مسلمانان، بعضی روزها به دلیل برکت و خیری که در آنهاست، عید نامیده شده است. یکی ازاین روزهای والامقام، روز عید غدیر خم، یعنی هیجدهم ذیحجه است که از سوی رسول گرامی اسلام، برترین عید امت لقب گرفته است. حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز در حدیثی، غدیر خم را اتمام حجت خداوند با مسلمانان می داند تا در برگزیدن جانشین رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به انحراف نیفتند.

مقدمه:
سال دهم هجرت که مسلمانان همراه پیامبر اکرم(ص) مراسم حج را به پایان رساندند و آن سال، بعدا «حجة الوداع » نام گرفت، پیامبر اکرم(ص) عازم مدینه گردید.