يكي از عجيب‌ترين نكاتي كه ذهن دانشمندان را در سال‌هاي اخير به خود مشغول كرده است، چرخه تناوبي توليد و ناپديدشدن گاز متان در سطح اين سياره در طول سال است به طوري‌كه در مريخ به طرز عجيبي گاز متان توليد و ناپديد مي‌شود.
دانشمنداني كه مريخ و تغييرات جوي آن را به عنوان يك حرفه زيرنظر دارند، متوجه شده‌اند كه تمركز گاز متان نه تنها در نقاط مختلف آن متفاوت است بلكه در فصول گوناگون سال نيز در نوسان است. مطالعه‌اي كه گروهي از دانشمندان در ايتاليا روي اين چرخه به ظاهر عجيب داشته‌اند، نشان از آن دارد كه در طول يك سال مريخي، متاني كه در سطح اين سياره بزرگ توليد شده است از بين مي‌رود. اين بررسي كه نتايج آن شگفتي دانشمندان را به همراه داشته است، با استفاده از فناوري‌هاي نويني از جمله مدارگرد اكتشافي مريخ متعلق به ناسا صورت گرفته است.
انتشار نتايج اين مطالعه جديد بر مباحث داغ و عمدتا متناقضي كه درخصوص متان يا همان CH4 كه در سطح مريخ ديده مي‌شود، دامن زده است. دانشمندان طي 5 سال به اين نتايج رسيده‌اند.
بر اساس اين نتايج در طول فصل پاييز، گاز متان از 3 نقطه مشخص در سطح مريخ منتشر مي‌شود. اين نقاط عبارتند از Tharsis، Elysium و Arabia Terrae. دو نقطه نخست از اين مجموعه در حقيقت بزرگترين مناطق آتشفشاني در سطح مريخ هستند. در عين حال حجم قابل توجهي از يخ آب در زير شن‌هاي منطقه Arabia Terrae وجود دارد. دانشمندان متوجه شده‌اند در طول زمستان تمركز گاز متان در مريخ كاهش مي‌يابد اما در تابستان آنچنان افزايش مي‌يابد كه براحتي و از اتمسفر نازك مريخ منتشر مي‌شود. دانشمندان با دقت زيادي اين چرخه را زيرنظر گرفته‌اند، چون فكر مي‌كنند در لابه‌لاي آن سرنخ‌هاي زيادي درباره گذشته حيات در مريخ وجود خواهد داشت.
دانشمنداني كه در اين پروژه حضور دارند، طي ماه‌هاي گذشته تلاش‌هاي طاقت‌فرسايي انجام داده‌اند. آنها حدود 3 ميليون گزارشي كه حدفاصل جولاي 1999 تا اكتبر 2004 از طريق مدارگرد اكتشافي مريخ به دست آمده است را مورد تجزيه و تحليل دقيق قرار داده‌اند. اين بازه زماني معادل 3 سال مريخي مي‌شود كه براي تخمين درستي يك چرخه طبيعي بازه زماني كافي به نظر مي‌رسد. دستاوردهاي آنها در نوع خود جالب توجه بوده است. آنها دريافته‌اند عمر هر دوره انتشار گاز متان در مريخ تنها حدود يك سال است. در ادامه اتفاقاتي در سطح اين سياره روي داده كه طي آن متان توليد شده ناپديد مي‌شود و سپس همه چيز دوباره آغاز مي‌شود.
دانشمندان از حدود 7 سال پيش به اين نتيجه دست يافتند كه مريخ مملو از متان است و حتي برخي از دانشمندان به اين سياره به عنوان منبع آتي تامين انرژي مورد نياز زمين در دهه‌هاي آتي نگاه مي‌كنند، هر چند كه هنوز بشر براي رسيدن به اين سياره در نخستين مراحل آماده‌سازي قرار دارد. طي 7 سال گذشته اين احتمال به يقين تبديل شده است كه گاز متان در طول فصول مختلف و همچنين نقاط گوناگون اين سياره با نوسانات زيادي همراه است، اما اين براي نخستين بار است كه دانشمندان متوجه مي‌شوند كه چرخه توليد و از بين رفتن گاز متان خيلي سريع‌تر از تصورات قبلي‌شان انجام مي‌شود.
از آنجاكه مشخص شده است گاز متان تنها به 2 روش فوران‌هاي آتشفشاني و فعل و انفعالات بيولوژيكي توليد مي‌شود، توليد اين گاز در مريخ به همان اندازه هيجان‌انگيز بوده است كه چرخه توليد و از بين رفتن آن. اين كه در گوشه‌اي از منظومه شمسي گازي توليد مي‌شود كه نمونه آن نيز در زمين وجود دارد براي همگان و حتي مردم عادي نشانه‌اي احتمالي مبني بر وجود نشانه‌هاي حيات در سطح اين سياره است.
البته اين تنها مريخ نيست كه از حيث وجود گاز متان مورد توجه مردم عادي و دانشمندان قرار گرفته است. تحقيقاتي كه دانشمندان در سال‌هاي اخير انجام داده‌اند، نشان مي‌دهد در اتمسفر سياراتي نظير مشتري، زهره، نپتون و اورانوس و البته قمر تيتان نيز مقادير قابل توجهي از اين گاز وجود دارد. همين ردپا كافي است تا دانشمندان پس از پشت سر گذاشتن مريخ روي اين اجرام فضايي نيز متمركز شوند.
گرچه دانشمندان معتقدند توليد گاز متان صرفا به وسيله فوران‌هاي آتشفشاني يا فعل و انفعالات بيولوژيكي صورت مي‌گيرد با اين حال اين نكته نيز ثابت شده است كه فرآيندهاي شيميايي مي‌توانند به توليد گاز متان منجر شوند. از جمله اين فرآيندها مي‌توان به تركيب دي‌اكسيدكربن با آب توليد شده از يخ ذوب شده در زير سطح (مريخ) اشاره كرد.
گرچه نمي‌توان كشف ردپايي از مريخ در يك سياره فرازميني نظير مريخ را نشانه‌اي بسيار روشن و نهايي از كشف حيات عنوان كرد، با اين حال تغييراتي كه در چرخه توليد و نابودي اين گاز ديده شده است به اندازه كافي براي دانشمندان انگيزه ايجاد كرده تا مريخ را با دقت بيشتري زيرنظر بگيرند.
گاز متاني كه در مريخ توليد مي‌شود، پس از قرار گرفتن در معرض نور ماوراء بنفش خورشيد كه سطح اين سياره را بشدت تحت تاثير قرار مي‌دهد بتدريج از ميان مي‌رود و از آنجا كه چرخه احياي متان در مريخ وجود دارد همه چيز گوياي آن است كه فرآيندي در اين سياره وجود دارد كه موجب توليد مجدد اين گاز مي‌شود. به عقيده برخي دانشمندان چرخه عجيب توليد و نابودي گاز متان در مريخ با قواعد و قوانين فيزيكي موجود تناقضاتي دارد و همين تناقضات است كه دانشمندان را به وجد آورده است. فاكتور ديگري كه بر مبهم بودن اين فرآيند مي‌افزايد اين است كه تنها نور خورشيد براي نابودي متان توليده شده در مريخ كافي نيست بلكه فرآيندهاي بيولوژيكي نيز مي‌توانند بخشي از فرآيند نابودي را انجام دهند. اين گمان قوي دانشمندان را بر آن مي‌دارد كه باز هم به مريخ به عنوان سياره‌اي كه نشانه‌هاي جدي از حيات در خود دارد، نگاه كنند.
ناسا و اسا و ساير غول‌هاي تازه‌وارد در برنامه‌هاي فضايي برنامه‌هاي مختلفي براي اكتشافات در مريخ دارند. شايد بايد همچنان منتظر ماند تا چند دهه ديگر كه بسياري از ايده‌هاي مطرح شده در خصوص رسيدن پاي بشر به مريخ به واقعيت تبديل شود. در آن زمان است كه بدون شك پاسخ بسياري از رازهاي موجود درباره مريخ و از جمله چرخه عجيب توليد و نابودي متان در آن كشف مي‌شود.
مهدي پيرگزي
