در حالی که ۲۸ سال از اجرای قانون بانکداری بدون ربا می‌گذرد، هنوز سنت اسلامی قرضالحسنه جایگاه واقعی خود را در شبکه بانکی نیافته است.
قرضالحسنه که در آیات متعدد قرآن ذکر شده ، در عداد عبادات شمرده شده و در مقابل ربا خواری آمده است. خداوند متعال خودش را طرف اصلی قرضالحسنه ذکر کرده و فرموده، کیست که به خدای خویش قرض نیکو دهد و خداوند این قرض او را چندین و چند برابر اضافه کند.
آیه شریفه 11 سوره حدید «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ ﴿١١﴾ یعنی کیست که به خدا قرضی نیکو دهد. خداوند آدم می‌طلبد، همانند این که کیست که بتواند این کار را انجام دهد و با خدا معامله کند. معامله با خدا هم معامله پرسودی است همانند آیه ای که آیا شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از آتش دوزخ رها نماید.
در آیه دیگری از سوره حدید در این باره آمده است: «إِنَّ الْمُصَّدِّقِینَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا یُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ کَرِیمٌ ﴿١٨﴾» یعنی کسانی از مردان و زنان با ایمان که انفاق می‌کنند و به خداوند قرض حسن و نیکو می‌دهند، برای انها چندین برابر میشود و در روز جزا نی اجر شایسته ای در انتظارشان است.
*اهمیت و جایگاه قرض الحسنه
خداوند در آیه 254 سوره بقره در مورد قرضالحسنه فرموده« مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَـَاعِفَه‌ُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَة‌ً وَاللَّه‌ُ یَقْبِض‌ُ وَیَبْصُـطُ وَ إِلَیْه‌ِ تُرْجَعُون‌َ»؛[1] کیست که به خدا قرض نیکو دهد، تا خدا بر آن چند برابر بیفزاید؟ خداست که تنگدستى دهد و توانگرى بخشد و شما به سوى او باز گردانده مىشوید.
به قول یکی از مراجع تقلید دنیا دار امتحان و ابتلا است، یک روز در زندگی گشایش است و یک روز تنگی از نظر مالی ، لذا اگر برادر دینی برای قرض گرفتن مراجعه کرد، اگر امکان مالی وجود دارد، باید قرض نیکو به او داد و او نیز وظیفه دارد، در موعد مقرر نسبت به بازپرداخت بدهی خود اقدام کند.
“… وَ أَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً …”؛[2] و به خدا قرض نیکو دهید.
البته قرضالحسنه برای تجارت و سود اندوزی نیست بلکه برای کار راه‌اندازی و رفع گرفتاری روزمره مسلمانان است.
بحث مشارکت در میان مسلمانان در امور اقتصادی و صنعت به نیت سود آوری و کسب ثروت حلال راههای خاص خود و عقود مشارکتی مانند جعاله، مساقاه، مضاربه، مزارعه و مصالحه، استصناع، مرابحه و ضمانت از جمله این موارد مشارکت برای جلب سود است.
در این میان بانکهای کشور که با رویکرد تجاری راه‌اندازی شده و در 100 سال اخیر به دید سودآوری کار کرده‌اند، عملا از قرضالحسنه واقعی دور بوده‌اند، هرچند حسابهایی تحت عنوان قرضالحسنه در بانکهای کشور موجود است و تسهیلاتی به نام قرضالحسنه پرداخت میشود، اما مراد قرضالحسنه چیز دیگری است.
بانکهای موجود بر اساس وثیقه و اعتبار (آنهم از نوع پولی و گردش مالی) وام می‌دهند، لذا هر کس وثیقه بهتر و نقد شونده تری ارائه کند و حسابش خوب کارکند، وام بیشتری دریافت می‌کند، اما هرکس که نیازمند تر باشد و گرفتاری بیشتری داشته و وثیقه نداشته باشد، بانک عنوان می‌کند، من که بنگاه خیریه نیستم و نمی توانم پول موکلانم(سپرده‌گذارانم) را مفتی به کسی بدهم.
نتیجه این دیدگاه بعد از 100 سال حضور بانکها در ایران به تجاری شدن اقتصاد و بانکها انجامیده و بانکها کمتر راغب به دادن تسهیلات در تولید هستند، چون تولید امر زمانبر و پر زحمت است ولی وام دادن به بازرگانی برای واردات در سال می‌تواند پول را چند بار به گردش آورد.
حسابهای قرض الحسنه در بانکها با وجود این که اکثر منابع به طمع برنده شدن در قرعه کشی و برخورداری از جوایز رنگارنگ و فریبنده بانکی است، اما همین منابع که باید طبق قانون در قرضالحسنه خرج و پرداخت شود، توسط بانکها در راههای دیگر تسهیلات داده میشود.
یکی از علامتهای انحراف از مسیر قرضالحسنه این است که بعد از قرعه کشی درصد سپرده‌گذاری قرضالحسنه بانکها افت چشمگیری دارد.
بسیاری از مردم متدین که اهل پرداخت وجوه شرعی و خمس و زکات هستند، خواهان سپرده گذاری قرضالحسنه در بانکها و پرداخت شدن تسهیلات با پول آنها به طریق قرض حسنه اند. اما بانکها برای تسهیلات قرضالحسنه هم کارمزد 4 تا 8درصدی می گیرند.
به نظر می‌رسد طرح تحول اقتصادی که در یک محور آن تحول در نظام بانکی مد نظر بود، اجرا نشده و باید بانکهای کشور برای تامین مالی خرد ونیازهای ضروری مردم مانند ازدواج، تولد فرزند، هزینه درمان بیماری، هزینه تحصیل، ودیعه مسکن، تهیه مسکن و خودرو، تهیه جهیزیه، تعمیر مسکن، هزینه کارو کسب کوچک و کار راه اندازی از طریق قرضالحسنه اقدام کنند و برای تامین مالی طرحهای بزرگ سرمایه گذاری و یا تامین مالی تجارت شرکتهای حرفه‌ای مشارکتی تشکیل شده و سرمایه‌گذاران، تاجران و کارخانه‌داران و مزرعه داران و خدمات دهندگان برای تامین مالی طرحهای خود یا تامین نقدینگی در گردش واحدهای خود به آن شرکتها مراجعه کنند.
بانک باید نیاز خرد ، دستی و روزمره مردم را در دستور کار خود قرار دهند، همان گونه که صندوقهای قرضالحسنه در غیاب بانکها این وظیفه را انجام داده‌اند.
وقتی نخستین صندوق قرضالحسنه کشور درسال 1342 در کنار مسجد لرزاده تشکیل شد، دقیقا به خاطر غایب بودن بانکها در پاسخگویی به نیاز دم دستی مردم بود، البته انگیزه الهی نیز قابل چشم پوشی نیست و بعدا انگیزه مبارزاتی علیه رژیم وقت نیز به آن اضافه شد.
مرحوم فلسفی برادر واعظ مشهور با کمک مرحوم عطایی، مرحوم سید تقی خاموشی و دیگران اولین صندوق را این گونه‌راه اندازی کردند که هر شب مرحوم فلسفی برای نماز به مسجد لرزاده( شیخ علی اکبر برهان تاسیس 1324 شمسی) مراجعه می‌کرد، عده‌ای متکدی می‌دید که صحنه ناخوشایندی بود، بالاخره با کمک نمازگزاران و بازاریان تصمیم گرفت با قرض دادن به این افراد نیاز آنها را یکباره حل کند. لذا پیشنهاد داد صندوقی درست شود و به نام 14 معصوم با سرمایه 14 تومان تشکیل شود.
مرحوم فلسفی معتقد بود حتی اگر نمازگران قبل از نماز مغرب هرچه پول دارند را به صندوق بدهند و بعد از نماز عشا بردارند، در این مدت کوتاه هم باز برکت خدا در صندوق قرار گرفته و چه بسا افرادی به برداشت پول خود نیاز نداشته و پول در صندوق برای راه‌اندازی مشکل مردم بماند و این سیاست اتفاقا کارگر افتاد.
امروز بیش از 6000 صندوق قرضالحسنه در کشور وجود دارد که البته همه به درستی کار نمی‌کنند، بلکه آنهایی که پایه درستی دارند و در کنار مساجد یا توسط افراد متدین شکل گرفته‌اند، به طور سالم کار می‌کنند که حتی کارمزدی از تسهیلات گیرنده نمی گیرند.
شبکه بانکی برای راه‌اندازی قرضالحسنه می‌تواند از تجربه صندوقهایی که حدود 50 سال خوب کار کرده اند، استفاده کند، اما چون اکثر مدیران فقط بانکی فکر می کنند و در بانک نیز به عنوان یک بنگاه اقتصادی فقط به سودآوری فکر میشود، برای قرضالحسنه نیز به جای تقویت جنبه معنوی و معامله با خدا که آن را چندین برابر می‌کند، با جوایز رنگارنگ و گول زننده قصد افزایش مشارکت مردم مسلمان در امر قرضالحسنه دارند.
برخی جوایز از جمله بنز الگانس، سفر دور دنیا، اسکناس 500 تومانی به ارتفاع قله دماوند، یک جعبه پر از طلا و جواهرات، سکه بهار آزادی، دفترچه بانکی با حقوق مادام العمر و سایر جوایز خیره کننده که مردم را به سپرده‌گذاری در اوایل بهار و موقع قرعه کشی تشویق می‌کنند، اما به محض پایان یافتن زمان قرعه‌کشی عمده سپرده‌ها نیز از بانک خارج میشود.
دانش جعفری وزیر وقت اقتصاد می گفت: فردی که پزشک متخصص بوده و 300 میلیون تومان مازاد داشته، گفته اگر قول می‌دهی این پول فقط صرف پرداخت قرضالحسنه به نیازمندان شود، مرا به یک بانک معرفی کن ، او را به یک عضو هیات مدیره بانک ملی معرفی کردم، اما او نیز گفته بود نمی‌توانم قول دهم پول تو فقط صرف پرداخت تسهیلات قرضالحسنه به نیازمندان شود، چون با پولهای دیگر مخلوط میشود و همه منابع قرضالحسنه صرف پرداخت این نوع تسهیلات نمی‌شود.
در جامعه اسلامی که مردم به عنوان امت با یک هدف مشترک نزدیک شدن به خدا در کنار هم با همکاری و تعاون در کنا هم زندگی می‌کنند، همه مردم از سپرده‌گذاری در بانک فقط چشم‌انداز سود ندارند، بلکه اگر خوب توجیه شوند، برای رضای خدا هم سپرده‌گذاری می‌کنند که این تفاوت امت اسلامی و سایر مردم است.
آیت‌الله مکارم شیرازی چند سال قبل در دیدار مدیران صندوقهای قرضالحسنه گفت: علت این که گفته میشود در قرضالحسنه با خدا معامله میشود، این است که قرض دهنده می‌داند که ارزش اصل سرمایه‌اش به ویژه در شرایط تورمی کاسته میشود، اما چون با خدا معامله می‌کند، نه تنها چشم داشت سودی ندارد، بلکه کاهش ارزش پول خود را هم از خدا می‌خواهد.
مهدی رضوی استاد اقتصاد اسلامی نیز در مورد قرضالحسنه گفت: در جامعه اسلامی مردم اعتقاد دارند که خداست که زنده می‌کند و می‌میراند، اوست روزی می دهد و گشایش می‌دهد یا کم می‌کند، بنابراین امت اسلامی برای کمک به هم نوع خود یک فداکاری کرده و در قرضالحسنه با خدا معامله می‌کند چون می‌داند که خداوند چندین برابر ان را جبران می‌کند.
سنت اسلامی قرضالحسنه با اجرای قانون بانکداری بدون ربا هر روز باید جلوه بیشتری داشته باشد، اما بانک مرکزی به جای تقویت جریان درست و اصیل قرضالحسنه در کشور هر روز شرایط سختی برای صندوقهای سالم قرضالحسنه قرار می دهد و آنها را به سمت بانک شدن و دریافت کارمزدهای بالا سوق می‌دهند.
