هوايي كه تنفس مي‌كنيم نيز از اين قاعده مستثنا نمانده و براي دانستن چند و چون وضع سلامت يا آلودگي‌اش شاخص‌هاي گوناگوني را تعريف كرده‌اند تا از اين طريق بتوان زبان مشترك ساده و همه فهمي فراهم كرد تا به‌سادگي پيش‌بيني وضع آب و هوا بتوان درباره ميزان آلودگي هوا نيز سخن گفت.
يكي از ابزارهاي كليدي در اين راه يا دقيق‌تر يكي از شاخص‌هاي كليدي كيفيت هوا كه مورد استناد سازمان كنترل كيفيت هواي ايران (air.tehran.ir) نيز قرار گرفته است «شاخص كيفيت هوا» يا به طور خلاصه AQI است.
از طريق اين شاخص، با توجه به توضيحاتي كه پس از اين خواهد آمد و نيز با مراجعه به وب‌سايت ياد شده از اين پس به راحتي خواهيد توانست وضع آلودگي هوا را به صورت روزانه مورد بررسي قرار دهيد و تا حد ممكن از سلامت خود مراقبت نماييد، حتي اگر آلودگي هوا در شرايط هشدار يا اضطرار باشد.
شاخص كيفيت هوا (AQI) چيست؟
اين شاخص در واقع به شما مي‌گويد هواي منطقه زندگي‌تان چقدر پاك يا به چه ميزان آلوده است و شما در چنين شرايطي بايد مراقب كدام تاثيرات نامطلوب آلودگي هوا باشيد.
در واقع AQI تاثيراتي را به كانون توجه مي‌آورد كه ممكن است ظرف چند ساعت يا چند روز پس از استنشاق هواي آلوده سلامت شما را تحت‌الشعاع قرار دهد.
اين شاخص براي پنج آلاينده اصلي هوا محاسبه مي‌شود: ازُن در سطح زمين، ذرات آلاينده، منواكسيدكربن، دي‌اكسيدگوگرد و دي‌اكسيد نيتروژن.
AQI در حكم متري است كه اعداد صفر تا 500 را نشان مي‌دهد. هر چه مقدار AQI بيشتر باشد، ميزان آلودگي هوا بيشتر است و طبيعتا نگراني‌هاي بيشتري را براي سلامتي در پي خواهد داشت.
مقصود از AQI
مقصود اصلي از ارائه شاخص كيفيت هوا راهنمايي شهروندان براي درك شرايط كيفيت هوا در قبال سلامتي‌شان است. براي درك ساده‌تر اين شاخص، شش مقوله يا طبقه را براي آن به طور مجزا تعريف كرده‌اند كه عبارتند از:
هريك از اين مقولات متناظر با سطح متفاوتي از سلامت است. معناي هر يك از اين سطوح ششگانه عبارتند از:
ـ پاك (سبز): در اين سطح، كيفيت هوا رضايت‌بخش است و ميزان آلودگي هوا هيچ خطري ندارد يا خطرات بسيار ناچيزي در پي خواهد داشت.
ـ سالم (زرد): در اين سطح، كيفيت هوا قابل قبول است، اما به هر حال برخي آلاينده‌ها در اين وضع ممكن است براي برخي افراد - البته تعداد بسيار محدودي از افراد - مشكلاتي به بار آورند. براي مثال افراد حساس به ازن ممكن است در اين وضع علائمي از مشكلات تنفسي بروز دهند.
ـ ناسالم براي افراد حساس (نارنجي): اين سطح ممكن است دردسرهايي را براي افراد حساس به بار آورد. البته تاثيرات آلودگي در اين شرايط بر افراد گوناگون متفاوت است.
براي مثال، افراد مبتلا به بيماري‌هاي ريوي در معرض ازن از احتمال بيشتري براي مواجهه با خطر برخوردارند، در حالي كه افرادي كه بيماري ريوي دارند يا مبتلا به بيماري‌هاي قلبي هستند اگر در معرض ذرات آلاينده قرار گيرند، خطر بيشتري آنها را تهديد خواهد كرد.
با اين همه، اين ميزان از آلودگي هوا خطر چنداني براي عموم مردم در پي نخواهد داشت.
ـ ناسالم (قرمز): در اين سطح هر فردي ممكن است تحت تاثيرات نامطلوب وضع هوا قرار گيرد. بالطبع در اين محدوده، افراد متعلق به گروه‌هاي حساس در معرض خطرات جدي‌تري قرار خواهند داشت.
ـ بسيار ناسالم (بنفش): شرايط آلودگي هوا در اين محدوده وضع هشدار است، به اين معنا كه هر فردي ممكن است تاثيرات بسيار نامطلوبي را بر سلامت خود تجربه كند.
ـ خطرناك (خرمايي): اين وضع به شرايط اضطرار معروف است. احتمال خطر براي تمام افرادي كه در معرض هوايي با اين درجه آلودگي قرار داشته باشند، بسيار بالاست.
راه‌هاي دوري از قرارگيري در معرض آلاينده‌هاي هوا
جداول اشاره شده به شما خواهد گفت چگونه بر اساس شاخص كيفيت هوا در برابر هواي آلوده از خود مراقبت كنيد.
هر جدول هشدارهايي را براي محدوده‌هاي ناسالم وضع هوا در بردارد. به طور كلي، شما مي‌توانيد خطر هواي آلوده را از طريق «كاهش فعاليت‌هاي سنگين يا طولاني» كاهش دهيد.
فعاليت طولاني به فعاليتي گفته مي‌شود كه چند ساعت طول مي‌كشد و موجب مي‌شود در اين مدت كمي شديدتر از حالت معمول نفس بكشيد.
كاهش فعاليت طولاني به معناي كاهش زماني است كه شما به چنين فعاليتي اختصاص مي‌دهيد. به‌علاوه شما مي‌توانيد خطر هواي آلوده را با تعطيل‌كردن فعاليت‌هاي سنگين كاهش دهيد.
فعاليت سنگين به آن نوع فعاليتي گفته مي‌شود كه سبب مي‌شود در طول انجام آن به سختي نفس بكشيد. آهنگ تنفس شما يا به عبارت ديگر تعداد دفعات تنفس در واحد زمان، به خوبي به شما خواهد گفت فعاليتي كه به آن مشغوليد تا چه اندازه سنگين است.
هرگاه فعاليتي كه به آن مشغوليد سبب سرفه‌هاي نامعمول، احساس ناراحتي در قفسه سينه، صداي خس‌خس به هنگام تنفس يا مشكل در نفس كشيدن شديد، بايد از شدت فعاليت بكاهيد. جدول‌هايي براي چهار دسته از آلاينده‌هاي هوا تهيه شده‌اند: ازن، ذرات آلاينده، منواكسيدكربن و دي‌اكسيدگوگرد.
آلاينده مهم ديگر يعني همان دي‌اكسيد نيتروژن، مي‌تواند سبب عوارض تنفسي نظير سرفه، خس‌خس و نفس‌نفس‌زدن در كودكان يا بزرگسالان مبتلا به بيماري‌هاي تنفسي مانند آسم شود.
نوشته حاضر شامل جدول مربوط به دي اكسيد نيتروژن نمي‌شود زيرا هرچند اين آلاينده نقش مهمي در تشكيل ازن، ذرات آلاينده و باران‌هاي اسيدي ايفا مي‌كند، اما عموما مقادير آن در هوا كمتر از آن است كه آلودگي‌هاي قابل توجهي را به بار آورد؛ از منظر شاخص كيفيت هوا (AQI)، ميزان دي‌اكسيد نيتروژن بايد بالاتر از 200 باشد تا بتوان آن را در محاسبات وارد كرد.
منواكسيد كربن چيست؟
منواكسيد كربن (CO) گازي بي‌بو و بي‌رنگ است. اين گاز هنگامي تشكيل مي‌شود كه كربن موجود در سوخت‌هاي فسيلي به‌طور كامل نمي‌سوزد. بيشترين سهم از توليد اين گاز متعلق به خودرو‌هاست.
علاوه بر خودروها، انواع احتراق در صنايع و آتش‌سوزي‌هاي طبيعي نيز از منابع توليد اين گاز به شمار مي‌روند.
منواكسيد كربن در هواي سرد به بيشترين مقدار خود مي‌رسد، زيرا سرما هم نقصان احتراق سوخت را تشديد مي‌كند و هم سبب پديده وارونگي (inversion) مي‌شود كه خود اين پديده آلاينده‌ها را نزديك به سطح زمين به دام مي‌اندازد و در همان جا نگاه مي‌دارد.
تاثيرات نامطلوب منواكسيد كربن: منواكسيد كربن از طريق ريه‌ها وارد جريان خون شده و بر هموگلوبين‌ها (يا همان انتقال‌دهنده‌هاي اكسيژن به سلول‌ها) سوار مي‌شود. اين امر در واقع ميزان اكسيژني را كه به بافت‌ها و اعضاي بدن مي‌رسد، كاهش مي‌دهد.
- افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي مانند آنژين در معرض بيشترين خطر قرار دارند. اين افراد اگر در معرض منواكسيد كربن قرار گيرند، بخصوص هنگام ورزش ممكن است گرفتار درد در قفسه سينه و عوارض ديگر قلبي ـ عروقي شوند.
- افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي و دستگاه تنفسي، نوزادان و حتي جنين‌ها نيز در معرض منواكسيد كربن ممكن است در خطر بالاتري نسبت به ساير افراد قرار داشته باشند.
- افراد سالمي كه در معرض ميزان بالاي منواكسيد كربن قرار دارند، ممكن است گرفتار اختلالاتي در هوشياري ذهني شوند.
ازن چيست؟
ازن گازي است مركب از سه اتم اكسيژن. اين گاز، هم در لايه بالاي جو و هم در لايه سطح زمين مشاهده مي‌شود. اين گاز هم مي‌تواند گازي مفيد و هم مضر باشد؛ فايده يا ضرر گاز ازن بسته به جايي است كه اين گاز در آن يافت مي‌شود.
ازن مفيد:ازن طبيعتا در لايه بالاي جو زمين وجود دارد. اين لايه چيزي حدود 10 تا 48 كيلومتر بالاتر از سطح زمين قرار دارد كه در آن لايه معروف ازن شكل مي‌گيرد. لايه ازن در واقع لايه‌اي محافظ است كه ما را در برابر پرتو فرابنفش محافظت مي‌كند. اين ازن مفيد بتدريج و از طريق مواد شيميايي ساخته انسان‌ها در حال تخريب و نابودي است.
نواحي بالاي قطب‌هاي شمال و جنوب، از جمله ناحيه‌هايي به شمار مي‌روند كه «لايه محافظ ازن» در آنها بسيار رقيق‌شده و اصطلاحا «سوراخ» شده است.
ازن مضر: ازن علاوه بر سطوح فوقاني جو در سطح پاييني جو زمين، نزديك سطح زمين نيز شكل مي‌گيرد. اين ازن هنگامي تشكيل مي‌شود كه آلاينده‌هاي منتشره از خودروها، نيروگاه‌ها، پالايشگاه‌ها، كارخانه‌هاي شيميايي و ساير منابع در حضور نور خورشيد واكنش شيميايي انجام مي‌دهند. ازن موجود در سطح زمين يكي از آلاينده‌هاي اصلي هوا به شمار مي‌رود. خطر قرار گرفتن در معرض ميزان ناسالم ازن در سطح زمين طي ماه‌هاي تابستان به بالاترين حد خود مي‌رسد.
تاثيرات نامطلوب ازن بر سلامت چيست و چه افرادي در معرض بيشترين خطر قرار دارند؟
ـ كودكان فعال يكي از گروه‌هاي در معرض خطر بالا هستند زيرا آنها اغلب زمان زيادي را در تابستان به بازي در خارج از منزل مي‌گذرانند.
ـ افرادي از همه گروه‌هاي سني كه در فضاي خارج از منزل كار مي‌كنند در معرض خطر فزاينده قرار دارند زيرا طي انجام فعاليت‌هاي فيزيكي، ازن به ميزان بيشتري به بخش‌هاي ريه نفوذ مي‌كند كه همين امر احتمال آسيب را افزايش خواهد داد.
ـ افراد مبتلا به بيماري‌هاي تنفسي، نظير آسم داراي ريه‌هاي آسيب‌پذيرتري هستند. به همين دليل ازن مي‌تواند زودتر از ساير افراد بر سلامت اين افراد تاثيرات نامطلوبي بگذارد. همچنين ميزان كمتري از ازن سطح زمين نيز مي‌تواند اين افراد را گرفتار سازد.
ذرات آلاينده چيست؟
ذرات آلاينده مخلوطي از ذرات جامد و قطرات مايع معلق در هواست. برخي از اين ذرات مستقيما در هوا منتشر مي‌شوند و برخي ديگر از طريق واكنش ساير آلاينده‌ها در هوا تشكيل مي‌شوند.
اين ذرات تنوع ابعادي بسياري دارند. از اين ميان ذراتي كه قطر كمتر از 10 ميكرومتر (يك صدم ميلي‌متر) دارند مي‌توانند در ريه‌ها فرو روند و سبب معضلات بسياري شوند. جالب است كه بدانيد 10 ميكرومتر كمتر از قطر يك تار موي انسان است.
ذرات ريز:ذراتي با قطر كمتر از 2.5ميكرومتر ذرات ريز ناميده مي‌شوند. اين ذرات به قدري كوچك هستند كه تنها با ميكروسكوپ‌هاي الكتروني قابل رويت‌اند. منابع اصلي اين ذرات عبارتند از: همه انواع احتراق، شامل خودروهاي موتوري، نيروگاه‌ها، سوزاندن چوب براي مصارف خانگي، جنگل‌سوزي‌ها، آتش‌سوزي‌هاي كشاورزي و برخي فرآيند‌هاي صنعتي.
ذرات درشت: ذرات داراي قطر بين 2.5 و 10 ميكرومتر ذرات درشت ناميده مي‌شوند. منابع اين ذرات عبارتند از: عمليات خرد كردن و آسياب كردن مواد گوناگون و برخاستن گرد و غبار ناشي از حركت خودروها در جاده‌ها.
تاثيرات نامطلوب ذرات آلاينده: ذرات با قطر كمتر از 10 ميكرومتر مي‌توانند سبب تشديد برخي بيماري‌ها و موجب بيماري‌هاي قلبي و ريوي شده يا مرگ ناشي از اين بيماري‌ها را به همراه داشته باشند.
- گروه‌هاي حساس به ذرات آلاينده شامل افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي يا ريوي، سالمندان (كه ممكن است مبتلا به بيماري‌هاي قلبي يا ريوي باشند، اما از بيماري خود مطلع نباشند) و كودكان است.
- افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي يا ريوي، مانند سكته قلبي، انسداد شرايين و آسم، و سالمندان با احتمال بيشتري براي مراجعه به اورژانس، بستري شدن در بيمارستان يا در برخي موارد حتي رويارويي با مرگ مواجه هستند. هنگام قرار گرفتن در معرض ذرات آلاينده، افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي ممكن است احساس درد در قفسه سينه، تپش قلب، به نفس‌نفس افتادن و خستگي را تجربه كنند. ذرات آلاينده همچنين مي‌توانند سبب ضربان نامنظم قلب و حمله قلبي شوند.
- در معرض ذرات آلاينده، افراد مبتلا به بيماري‌هاي ريوي نمي‌توانند نفس‌هاي عميق و منظم بكشند. اين افراد ممكن است در چنين حالتي به سرفه يا نفس نفس بيفتند. افراد سالم نيز ممكن است اين تاثيرات نامطلوب را تجربه كنند، هرچند آنها كمتر در معرض تاثيرات خطرناك‌تري قرار خواهند داشت.
- ذرات آلاينده همچنين مي‌توانند خطر ابتلا به بيماري‌هاي تنفسي نظير آسم و برونشيت مزمن را افزايش دهند و نياز به مراقبت‌هاي پزشكي و بيمارستاني بيشتري داشته باشند.
دي‌اكسيد گوگرد چيست؟
دي‌اكسيد گوگرد(SO2) گازي بي‌رنگ است كه به هنگام احتراق سوخت‌هاي حاوي گوگرد مانند زغال‌سنگ و نفت توليد مي‌شود.
منابع اصلي اين گاز عبارتند از: نيروگاه‌ها و ديگ‌هاي بخار صنعتي. عموما بيشترين مقادير دي‌اكسيد گوگرد در نواحي نزديك به مجتمع‌هاي صنعتي بزرگ ديده مي‌شود.
تاثيرات نامطلوب دي‌اكسيد گوگرد: دي‌اكسيد گوگرد يك گاز محرك است كه از طريق بيني دفع مي‌شود. فعاليت‌هاي متوسطي كه با تنفس دهاني همراه باشند، مانند قدم زدن سريع، لازم است تا دي‌اكسيد گوگرد سبب تاثيرات نامطلوبي بر سلامتي گردد.
افراد مبتلا به آسم كه به فعاليت‌هاي فيزيكي خارج از منزل مشغولند، در معرض بيشترين خطر ناشي از دي‌اكسيد گوگرد قرار دارند.
مهم‌ترين تاثير نامطلوب اين گاز، حتي مقدار كمي از آن سبب باريك شدن مسير هواست. اين مشكل مي‌تواند سبب تنگي نفس، نفس‌نفس زدن و خس‌خس سينه شود.
با افزايش ميزان دي‌اكسيد گوگرد يا افزايش آهنگ تنفس، اين علائم نيز افزايش مي‌يابند. فاصله گرفتن از گاز دي‌اكسيد گوگرد به مدت يك ساعت سبب مي‌شود عملكرد ريه به حالت عادي بازگردد.
مقادير بسيار بالاي دي‌اكسيد گوگرد حتي در افراد سالم فاقد آسم مي‌تواند سبب خس‌خس سينه، تنگي نفس و نفس نفس زدن شود.
قرار گرفتن طولاني در معرض دي‌اكسيد گوگرد مي‌تواند سبب بيماري‌هاي تنفسي، تضعيف سازوكار‌هاي دفاعي ريه و تشديد بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي شود.
افراد مبتلا به بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي يا بيماري‌هاي مزمن ريوي، درست مانند كودكان و سالمندان، ممكن است در خطر بيشترين تاثيرات نامطلوب اين گاز قرار گيرند.
