بارها می شد که مشغول نوشتن بودند و تشنه شان می شد، عینک شان را زمین می گذاشتند و به سراغ یخچال کوچک که از پول خانم تهیه شده بود می رفتند و آب می خوردند و بلافاصله برمی گشتند و مشغول مطالعه و نوشتن می شدند.
شما نباید آبرویش را ببرید
یک روز شنیدم که یکی از خدمت کاران منزل آقا را به-خاطر خلافی که کرده بود به زندان برده اند. روزی خواهرم درباره ی او سؤالی از من پرسید. گفتم دیگر نیست و این جوری پیش آمده. تا آمدم بگویم، آقا گفتند: «غیبت است.» گفتم آخر کار ایشان علنی بوده و الان هم زندان است. آقا گفتند: «نه او یک کاری کرده و وظیفه ی آن ها هم این بوده که زندانش بکنند، ولی شما نباید آبرویش را جای دیگری ببرید.»1
غیبت نکن
یک روز که در منزل، خدمت آقا بودم تا خواستم از ایشان سؤالی راجع به آقای شریعتمداری بکنم، اجازه ی صحبت نداده فرمودند: «غیبت نکن.»2
هر کدام جای خود
به یاد دارم امام همیشه می گفتند: «در ساعت تفریح درس نخوانید و در ساعت درس خواندن تفریح نکنید، هر کدام در جای خود.» همچنین می گفتند که از زمان کودکی به یاد دارند که هیچ وقت ساعت این دو را با هم عوض نکرده اند و این دو لازم و ملزوم یک-دیگرند.3
تفریح داشته باش
امام وقتی می بینند من روزهای تعطیل مشغول درس هستم می گویند: «به جایی نمی رسی، چون باید موقع تفریح، تفریح کنی.» این مسئله را به پسر من جدی می گویند. این نقل قول از خود امام است که در حضور من مکرر به پسر من می گفتند: «من نه یک ساعت تفریحم را گذاشتم برای درس و نه یک ساعت وقت درسم را برای تفریح گذاشتم.» یعنی هر وقت را برای چیز خاصی قرار می دادند و به پسر من این نصیحت را می کنند که تفریح داشته باش. اگر نداشته باشی نمی توانی خودت را برای تحصیل آماده کنی.4
برو آخوند بشو
یک روز وارد اتاق امام شدم دیدم آقا مسیح نوه ی امام هم پیش ایشان هستند. سلام کردم. امام جواب دادند و فرمودند: «بنشین» نشستم. چند لحظه بعد رو کردند به مسیح و به او فرمودند: «اگر می خواهی در آن جهان سعادت مند باشی، برو آخوند بشو که بتوانی همیشه از حق دفاع کنی و جلوی ناحق بایستی و از چیزی نترسی و به حق عمل کنی حتی اگر برای خودت ناگوار باشد.»5
سعی کن بهتر نمره بیاوری
وقتی نمرات درسی ام را به امام نشان می دادم و ایشان از نمرات درسی من مطلع می شدند؛ می گفتند: « سعی کن از این بهتر در درس هایت نمره بیاوری، تا در آینده بتوانی زندگی بهتری داشته باشی.»6
سعی کنید با هم رفیق باشید
امام به پسرها و نوه های شان القا می کردند که انتظار کار کردن از زن شان را نداشته باشند. اگر کردند محبت کرده اند. البته به دخترها هم توصیه می کردند که کار بکنند و در ابتدای عقد نصیحت می-کردند: «سعی کنید با هم رفیق باشید.»7
انسان باید خودکفا باشد
در جمع که نشسته بودیم یک مرتبه می دیدیم که آقا دارند به طرف آشپزخانه می روند . از ایشان سؤال کردیم کجا تشریف می برید، می گفتند: «می روم آب بخورم.»می گفتیم: «به ما بگویید تا برای تان آب بیاوریم.» می فرمودند: «مگر خودم نمی توانم این کار را انجام بدهم؟» بعد با خنده می گفتند: «انسان باید خودکفا باشد.»8
سه طبقه را پایین می رفتند
امام مقید بودند تا آن جا که امکان دارد کار خود را بر دیگری تحمیل نکنند و کار خودشان را خودشان انجام بدهند. در نجف گاهی اتفاق می افتاد که امام روی پشت بام متوجه می شدند که چراغ آشپزخانه یا دستشویی روشن مانده؛ به خانم و دیگران که طبقه ی بالا بودند دستور نمی دادند که بروند چراغ را خاموش کنند. خود راه می افتادند و سه طبقه را در تاریکی پایین می آمدند و چراغ را خاموش می کردند و باز می گشتند. گاهی قلم و کاغذ می خواستند که در اتاق طبقه ی دوم منزل بود؛ به هیچ کس حتی به فرزندان مرحوم حاج آقا مصطفی دستور نمی دادند که برای او بیاورند. خودشان برمی خاستند از پله ها بالا می رفتند و کاغذ و قلم برمی داشتند و بازمی-گشتند.9
احساس کردم نوبت من است
در یکی از آن روزها که نوبت شستن ظروف به عهده ی من بود، احساس خستگی می کردم و از خواهر خود خواستم که به جای من آن مسئولیت را انجام دهد. او ابا کرد. نزدیک ظهر، وقت نماز حضرت امام بود. ایشان برای تجدید وضو رفته بودند که به علت طولانی شدن غیبت شان نگران شده و به جست وجوی شان به آشپزخانه سر زدم. ناگاه متوجه شدم که امام تمام ظروف را شسته اند و فرمودند: «سخن تو را شنیدم و احساس کردم نوبت من است.» من از خحالت و شرم، تنها توانستم تشکر کنم.10
عینک شان را زمین می گذاشتند و برمی خاستند
از خانم امام به واسطه شنیده ام که گفته اند امام هیچ وقت به ما دستور نداده اند که چایی درست کنیم. همیشه فرموده اند: «خانم اقلیم، (خدمت کار منزل) چایی دارید؟» بارها می شد که مشغول نوشتن بودند و تشنه شان می شد، عینک شان را زمین می گذاشتند و به سراغ یخچال کوچک که از پول خانم تهیه شده بود می رفتند و آب می خوردند و بلافاصله برمی گشتند و مشغول مطالعه و نوشتن می شدند.11
هیچ توقعی از من نداشتند
آدم می بیند هر کسی پدربزرگی، مادربزرگی داشته که مریض بوده، توقعاتی برای پرستاری از اطرافیانشان داشته اند، ولی آقا حتی یک وقت کوچک ترین توقعی نداشتند. من که به یاد ندارم. حتی خانم می گویند من در طول شصت سال زندگی با ایشان – درست شصت سال با ایشان زندگی کرده اند – هیچ وقت ندیده ام آقا از من توقعی داشته باشند. توقع ایشان از ما فقط این بود که گناه نکنیم.12
شب را تقسیم بندی می کردند
خانم تعریف می کردند که چون بچه های شان شب ها خیلی گریه می کردند و تا صبح بیدار می ماندند؛ امام شب را تقسیم کرده بودند؛ یعنی مثلاً دو ساعت خودشان از بچه نگه داری می کردند و خانم می خوابیدند و دو ساعت خود می خوابیدند و خانم بچه ها را نگه داری می کرد. روزها بعد از تمام شدن درس، امام ساعتی را به بازی با بچه ها اختصاص می دادند تا کمک خانم در تربیت بچه ها باشند.13
به هر صورت که میل داری لباس بخر
اوایل زندگی مان هفته ی اول یا ماه اول، یادم نیست، به من گفتند: «من به توکاری ندارم به هر صورت که میل داری لباس بخر و بپوش. اما آن چه از تو می خواهم این است که واجبات را انجام بدهی و محرمات را ترک بکنی؛ یعنی گناه نکنی.» به مستحبات خیلی کاری نداشتند، به کارهای من کاری نداشتند، هر طوری که دوست داشتم زندگی می کردم. به رفت و آمد با دوستانم کاری نداشتند و این که چه وقت بروم چه وقت برگردم، ایشان به درس و تحصیل مشغول بودند و من هم سرم به کار خودم بود.14
شما بروید پیش مهمان ها
یک روز مادرم مهمان داشتند. مهمان حالا یا سرزده آمده بود و یا بالاخره کارها درست و آماده نبودند. یادم است خانم با دستپاچگی می خواستند شیرینی و میوه ای جور کنند. آقا گفتند: «نه شما بروید، شما بروید پیش مهمان ها» و پشت سر آن هم به طرف سماور رفتند. آن موقع سماور ذغالی بود و خیلی هم سخت می گرفت. آقا این قدر سماور را تکان دادند تا بگیرد و چایی جور کردند و تشریفات چیدند و نگذاشتند خانم، مهمان ها را تنها بگذارند و بیایند اتاق دیگر کار کنند.15
به خانم یادآوری می کردند
امام تا آخر عمرشان هرگز به خانم نگفتند: «یک لیوان آب به من بده.» اما خودشان مکرراً این کار را برای خانم انجام می دادند. مثلاً می دانستند خانم گاهی فراموش می کنند قرص شان را بخورند، به ایشان یادآوری می کردند.16
من خرافاتی نیستم
من از ایشان خیلی راضی هستم. همیشه احترام مرا داشتند. هیچ وقت با تندی صحبت نمی کنند. اگر لباس و حتی چایی بخواهند، می گویند: «ممکن است بگویید به من فلان لباس را بدهند؟» حتی گاهی خودشان چای-شان را می ریزند. حضرت امام نظم و دقت بی نظیری در کارها دارند. در خانواده، ما مثالی داریم که می-گوییم باید ساعت های خود را با توجه به حرکات و عبادات امام کوک کنیم، چون تمام امور ایشان با برنامه ریزی و با توجه به دقیقه و ساعت اجرا می-شود.
وقتی که با هم ازدواج کردیم من 16 سال داشتم – حدود 55 سال پیش ازدواج کردیم – در آن زمان امام حدود 27، 28 سال سن داشتند، در هنگام ازدواج، امام به من گفتند: «ببین من خرافاتی نیستم، ولی می خواهم که شما واجبات را رعایت کنید.» بحمدالله صاحب شش فرزند شدیم که در تربیت آن ها امام به من اختیارات لازم را داده بودند. من هنگام ازدواج تا کلاس هشتم درس خوانده بودم و بعداً هم در محضر امام 8 سال دروس عربی و فقه خواندم.17
امام به من تعلیم می دادند
بعد از این که تصدیق ششم را گرفتم و یک سالی گذشت، رفتم دبیرستان بدریه و کلاس هفتم را خواندم. کلاس را که شروع کردم دو ماه گذشته بود و برای زبان فرانسه معلم گرفتم و دو ماه هم پیش یک خانم کلیمی درس خواندم. ماهی دو تومان می دادم. پدرم که از قم به تهران آمدند، «جامع المقدمات» را مدتی پیش ایشان خواندم و وقتی ازدواج کردم، آقا به من تعلیم دادند و چون بااستعداد بودم به من گفتند که احتیاج به تعلیم ندارم و شروع کردند به تدریس جامع المقدمات.
همه ی درس های جامع المقدمات را خواندم. البته سال اول هیئت خواندم و بعد از آن، جامع المقدمات. دو بچه داشتم که سیوطی را شروع کردم و وقتی سیوطی تمام شد چهار بچه داشتم. بچه ی چهارم که فریده خانم است وقتی به دنیا آمد من دیگر وقت مطالعه و درس خواندن نداشتم ولی «شرح لمعه» را شروع کردند، مقداری شرح لمعه خواندم و دیدم عاجزم و هیچ نمی توانم بخوانم. مجموعاً هشت سال طول کشید.
بعداً که به عراق رفتیم شروع کردم به یادگیری زبان عربی و چون معاشر نداشتم زبان عربی را از روی کتب درسی آن ها شروع کردم. کتاب سوم ابتدایی را گرفتم و خواندم و بعد کتاب ششم و بعد کتاب نهم را از «حسین» گرفتم. چون بعضی لغات را نمی دانستم، وقتی احمدجان به تهران آمد کتاب لغت عربی به فارسی برایم تهیه کرد. سپس به کتب رمان و رمان های شیرین و قشنگ و حکایت ها علاقه مند شدم و چون از آن ها خوشم می آمد، تشویق می شدم.18
