خوش آمدید

القاعده با تمام فراز و نشیب‌هایی که در رابطه این سازمان با حامیان گذشته خود، یعنی عربستان سعودی، پاکستان و آمریکا به وجود آمد، همچنان تعامل آنها با یکدیگر حفظ شد و حمایت این سه کشور از القاعده ادامه چه مستقیم و چه  به طور غیر مستقیم ادامه یافت

برخی کارشناسان بر این باورند که رابطه این سازمان پس از جنگ با شوروی با حامیان گذشته خود به سردی گراییده و این سه دولت به ویژه آمریکا دست از حمایت القاعده برداشته‌، اما شواهد بسیاری وجود دارد که خلاف این امر را ثابت می‌کند.

 مهمترین این فراز و نشیب‌ها در روابط القاعده با حامیان خود در مسئله جنگ خلیج فارس و ورود نظامیان آمریکایی به منطقه و عربستان سعودی بوده است، بن لادن به حکومت عربستان سعودی انتقاد کرد که پای کافران را به کشور اسلامی عربستان و منطقه مسلمان‌نشین خاورمیانه گشوده است. با این حال بن لادن هیچ گاه با حکومت عربستان سعودی و نظام سیاسی آن مخالفت نکرد و تنها به اتخاذ برخی راهبردها و سیاست‌ها توسط حاکمان آن انتقاد کرد.

در این دوره همچنین رابطه القاعده با سازمان امنیت پاکستان حفظ شد و علاوه برآن، آنها در مسائل و موضوعات مهم از جمله چچن، بوسنی، کوزوو و تشکیل حکومت طالبان با آمریکا منافع مشترکی داشتند. به این ترتیب القاعده رابطه‌ای را که از دوران جنگ شوروی با حکومت‌های پشتیبان خود آغاز کرده بود، با فراز و نشیب‌هایی تا سال 2001 و رخداد حادثه 11 سپتامبر در این سال حفظ کرد.

 آنچه در زیر می‌آید، مجموعه مطالبی که به بررسی وضعیت القاعده، نحوه شکل‌گیری، دیدگاه‌ها و مناطق تحت نفوذ آن خواهد پرداخت و در بخش اول این مجموعه مقالات به بررسی نگاهی به نحوه شکل‌گیری القاعده،‌ دیدگاه‌ها،‌ اهداف نهفته در پس آن می‌پردازیم.

"القاعده"‌ به عربی به معنای القاعدة و یا تنظیم القاعدة (تشکیلات القاعده‌) به نام تشکیلات بین‌المللی تروریستی بنیادگرای گفته می‌شود که متشکل از شبکه‌های تروریستی گوناگون است که همگی طبق آرمان‌های خود با تصور کاهش تأثیرات و دخالت‌های غیرمسلمانان بر دنیای اسلام و گسترش اسلام در جهان مبارزه می‌کنند.

اکثریت اعضای شبکه القاعده را پیرو مسلک سلفی می‌دانند. از سال 1995 نام این سازمان در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار گرفت. رهبر این سازمان "اسامه بن لادن" بود و اکنون به احتمال زیاد "ایمن الظواهری"، رئیس این سازمان است.

تشکیلات القاعده در سال 1988 توسط اسامه بن لادن جهت مبارزه با "اتحاد جماهیر شوروی" در افغانستان تأسیس شد. القاعده از سازمان "مکتب الخدمة" که هدف آن مسلح‌ کردن و آموزش مجاهدین اسلامی برای جنگ با شوروی بود گسترش و پیشرفت یافت. این سازمان از حمایت و پشتیبانی دولت‌های اسلامی به ‌ویژه عربستان سعودی و پاکستان و همچنین ایالات متحده آمریکا برخوردار بود.

در سال 2000 ایمن ظواهری سازمان "جهاد اسلامی مصر" را با سازمان القاعده ادغام کرد و به شخص دوم این تشکیلات تبدیل شد.

وجه نامگذاری سازمان القاعده برگرفته از توصیف این سازمان در یکی از متن‌های آن است که تشکیلات القاعده را "قاعدة الجهاد"، یعنی اساس و بنیان نبرد اسلامی توصیف می‌کند. این درحالی است که خود اعضا این سازمان آن را "جبهه بین‌المللی جهاد علیه یهودیان و صلیبیان" می‌نامند.

در تحلیل زیر تلاش می‌شود، به ابعاد گوناگون جریان سیاسی – فکری سازمان القاعده پرداخته شود و از این رو قرار گرفتن این جریان عقل‌گریز را در برابر بسیاری از جریان‌های اسلامی به ویژه جریان سیاسی – فکری شیعه تبیین خواهیم کرد تا این بینش را به خواننده بدهیم که صرف اسلامی بودن یک جنبش به معنای برحق بودن و درست بودن آن جنبش و مورد تایید قرار گرفتن آن،‌ همانطور که به وضوح این تمایز یا بهتر بگوییم تضاد در افکار و جهت گیری‌های القاعده با سایر جنبش‌های اسلامی به ویژه جنبش‌های شیعی به وضوح دیده می‌شود.

ریشه تاریخی این جریان به گرایش‌های عقل‌گریز موجود در تاریخ اسلام باز می‌گردد که باید آنان را پیرو و ادامه دهنده مسیر عقل‌گریزی در جهان اسلام دانست.

مهمترین این گرایش‌ها در تاریخ تمدن اسلام، فقهای اهل حدیث، متکلمان اشعری و خوارج هستند. البته خاستگاه اصلی القاعده را باید "وهابیت" برشمرد که خود ریشه در جنبش سلفی، مذهب حنبلی و پیروان اهل حدیث دارد.

رهبران، نظریه پردازان و بسیاری از اعضای القاعده یا وهابی‌اند یا از پیروان مذاهب حنبلی و حنفی که به وهابیت تمایل زیادی دارند. القاعده را جنبشی سلفی نیز دانسته‌اند، زیرا پیشوایان آن، یعنی "احمد بن حنبل" و "ابن تیمیه" از نخستین مدعیان سلفی‌گری بوده‌اند.

این تفکر با دریافت خاص خود از توحید و تکیه بر استدلال‌های ظاهرگرایانه بسیاری از مسلمانان را کافر می‌داند و نوک این ویژگی تکفیری خود را به طور خاص متوجه شیعیان کرده است.

اصول بنیادی تفکر القاعده که از آموزه‌های وهابیت سلفی نشأت می‌گیرد، در سه مورد خلاصه می شود :

آنان از هرگونه تفسیر، ژرف نگری و بهره گیری از عقل، علم و فلسفه در تعالیم دین و تطبیق آن با مقتضیات زمان اجتناب می‌کنند و کلیه امور عصر نبوت را برای مردم ادوار گوناگون کافی می‌دانند. در واقع آنان اصل را بر این قرار داده‌اند که همه امور و پدیده‌ها در طول قرون، جز آنچه در نص صریح قرآن و سنت پیامبر (ص) آمده حرام است.

ریشه‌های فکری یاد شده به تنهایی نمی‌توانست جنبش رادیکالیستی سلفی را از درون محافظه کاران وهابی به وجود آورد و موجب شکل‌گیری سازمانی همچون القاعده شود و این زمینه فکری به همراه عوامل دیگری در تاریخ معاصر خاورمیانه که شرایط خاصی را برای جوامع اسلامی در پی داشت موجب ظهور جنبش‌های اسلام‌گرا شد که رادیکالیسم سلفی (ایدئولوژی القاعده) از جلوه‌های آن است.

را می‌توان در موارد زیر ملاحظه کرد:

زمینه‌های فکری، تاریخی و فرهنگی یاد شده با حمله شوروی به افغانستان زمینه را برای شکل‌گیری القاعده کامل کردند و در پی این حمله روندی آغاز شد که منتهی به ایجاد گروه القاعده شد.

در تشکیل القاعده علاوه بر اشخاص که رهبری و مدیریت سازمان را عهده‌دار بودند، دولت‌های متعددی مانند عربستان سعودی، پاکستان، ایالات متحده نیز همکاری بسیار موثری داشتند،‌ چراکه بدون این همکاری امکان تأسیس این تشکیلات وجود نداشت یا اگر هم بود،‌ خیلی ضعیف بود.

این سازمان در اواخر دهه 1970 با عنوان دفتر "مکتب الخدمه" و با هدف آموزش، پشتیبانی و تجهیز مجاهدین عرب برای جنگ با شوروی سابق آغاز به کار کرد. مبارزان عرب توسط سازمان‌های "خیریه" عربی از کشورهای خود به منطقه جنگ منتقل و در آنجا تجهیز وپشتیبانی می‌شدند،‌ "محمد بن لادن"، پدر اسامه بن لادن خود نظارت کلی بر روند مهاجرت مجاهدان عرب را بر عهده داشت و به این مجاهدین "عرب‌های افغان" گفته می‌شد.

مقابله با اتحاد جماهیر شوروی و انتقام از جنگ ویتنام از جمله اهداف آمریکا در حمایت از القاعده بود، اما هدف مهم دیگر آمریکا از دامن زدن به این جنگ و راه انداختن تشکیلات القاعده دور کردن کانون بحران خاورمیانه از منطقه فلسطین و معرفی افغانستان به عنوان کانون جدید توجهات بود.

مهمترین هدف سیاست خارجی پاکستان در این مسئله حل اختلافات مرزی در محله "پشتونستان"، پیگیری منافع اقتصادی و ترانزیت کالا و انرژی، رقابت با هند و مقابله با نفوذ ایران از طریق تشکیل یک دولت اسلام‌گرای سنی بود.

عربستان سعودی نیز به دنبال مقابله با نفوذ دینی - سیاسی جمهوری اسلامی ایران و گسترش نفوذ فرهنگی خود، به عنوان مرکز جهان اسلام و داعیه‌دار خلافت اسلامی در افغانستان بود.

با پایان یافتن جنگ در سال 1989 همه چیز برای مبارزان تمام نشد،‌ بلکه پس از پایان جنگ این احساس در میان مجاهدان شدت گرفت که سازمان اطلاعات آمریکا، عربستان سعودی و مصر به ما پشت کرده‌اند و برای نابودی ما با یکدیگر همدست و متحد شده‌اند تا با وجود اسنادی که ما از آنان در اختیار داریم و حاکی از همدستی ما با آنها و آنها با ماست، به خطری برای آنها تبدیل نشویم.

به دلیل همین طرز تفکر بود که افراد این سازمان سازماندهی خود را حفظ و به طور خاص در افغانستان باقی ماندند،‌به ویژه اتباع مصر، الجزایر، سوریه و لیبی و سعی در گردآوری و سازماندهی افراد با تجربه کردند تا جهاد خود را قاعده‌مند یا همان هدف‌مند کنند.

در همان سال یعنی سال 1989 شاهد دعوت "حسن ترابی" از بن لادن برای رفتن به سودان و استقرار تشکیلات وی در آن کشور هستیم و تشکیل گروه "جنگجویان سودان" و نام القاعده از عنوان پادگان نظامی این گروه "قاعدة الجهاد" گرفته شد و متشکل از مجاهدان عرب افغان و سازمان جهاد به رهبری ایمن الظواهری بود.

القاعده در سودان این فرصت را پیدا کرد که خود را تقویت و تثبیت کند و سازمان خود را در برخی دیگر از کشورها از جمله کشورهای آفریقایی گسترش دهد و در سال 1994 القاعده به افغانستان بازگشت.

نکته مهم در این دوران فعالیت القاعده این است که با تمام فراز و نشیب‌هایی که در رابطه این سازمان با حامیان گذشته خود، یعنی عربستان سعودی، پاکستان و ایالات متحده به وجود آمد، همچنان تعامل آنها با یکدیگر حفظ شد و حمایت این سه کشور از القاعده ادامه یافت (چه مستقیم و چه غیر مستقیم).

برخی کارشناسان بر این باورند که رابطه این سازمان پس از جنگ با شوروی با حامیان گذشته خود به سردی گراییده و این سه دولت به ویژه ایالات متحده دست از حمایت القاعده برداشته‌، اما شواهد بسیاری وجود دارد که خلاف این امر را ثابت می‌کند.

با وجود برخی گسست‌ها، ویژگی‌ها و تردیدها در روابط در نهایت اراده برای همکاری بر سایر تصمیم‌ها برتری داشته است، مهمترین این فراز و نشیب‌ها در روابط القاعده با حامیان خود در مسئله جنگ خلیج فارس و ورود نظامیان آمریکایی به منطقه و عربستان سعودی بوده است، بن لادن به حکومت عربستان سعودی انتقاد کرد که پای کافران را به کشور اسلامی عربستان و منطقه مسلمان‌نشین خاورمیانه گشوده است. با این حال بن لادن هیچ گاه با حکومت عربستان سعودی و نظام سیاسی آن مخالفت نکرد و تنها به اتخاذ برخی راهبردها و سیاست‌ها توسط حاکمان آن انتقاد کرد.

در این دوره همچنین رابطه القاعده با سازمان امنیت پاکستان حفظ شد و علاوه برآن، آنها در مسائل و موضوعات مهم از جمله چچن، بوسنی، کوزوو و تشکیل حکومت طالبان با ایالات متحده منافع مشترکی داشتند. به این ترتیب القاعده رابطه‌ای را که از دوران جنگ شوروی با حکومت‌های پشتیبان خود آغاز کرده بود، با فراز و نشیب‌هایی تا سال 2001 و رخداد حادثه 11 سپتامبر در این سال حفظ کرد.

ایدئولوژی القاعده بر چهار رکن سلفی‌گری، رادیکالیسم، شیعه ستیزی و غرب ستیزی استوار است.

از آنجا که دو رکن آخر بر آمده از ویژگی سلفی‌گری است، به اختصار می‌توان آن را ایدئولوژی "سلفی رادیکال" نامید. از نگاه آنان، دین یک نظام ساده حقوقی است که از جانب خداوند برای رهایی بشر از عذاب دنیوی و اخروی نازل شده و تکالیفی را بر او واجب کرده است. به همین دلیل بشر برای سعادت دنیا و آخرت باید به عبادت و اطاعت خدا بپردازد.

مهمترین و سرآمد تمام عبادت‌ها و معیار ایمان واقعی و دروغین "جهاد" است. با وجود تنگ نظری القاعده در تعیین مسلمانان و از آنجا که مرز میان انسان‌ها را ایدئولوژی سلفی رادیکال تعیین می‌کند، بسیاری از مخالفان آن ایدئولوژی به عنوان کافر، مشرک و منافق تلقی می‌شوند و مبارزه با آنان مشروعیت می‌یابد.

هدف نهایی ایدئولوژی القاعده دستیابی به حکومت فقهی و جهانی است که ریشه در سلفی‌گری وهابیت دارد. برای رسیدن به این هدف مطابق ایدئولوژی القاعده، ابتدا باید سعی شود، به صورت مرحله‌ای و دومینیکن، کشورهای اسلامی با مرکزیت "عراق" فتح شوند و سپس با تشکیل سرزمین اسلامی که با آن "دار الاسلام" می‌گویند، جنگ نهایی به منظور برپایی حکومت جهانی اسلام با کافران آغاز شود.

روزنامه کیهان در صفحه پاورقی خود درمطلبی به قلم پیام فضلی نژاد نوشت:

تکلیف، «اجرای امر خدا» و «عمل به وظیفه اسلامی» است؛ پس شکست ها را باید مقدمه آن پیروزی ابدی و وعده آخرالزمانی دانست. در عین حال اعتقاد داشت پیروزی های غیرتوحیدی، شکست شان بیشتر است، و شکست های ظاهری در «دنیای پست مادیّت» هم شکست حقیقی نیست:

ما هنوز در «قدم های اول» مبارزه جهانی خود علیه شرق و غربیم. مگر بیش از این است که ما ظاهراً از جهانخواران «شکست» می خوریم و «نابود» می شویم؟ مگر بیش از این است که ما را در دنیا به «خشونت» و «تحجر» معرفی می کنند؟ مگر بیش از این است که با نفوذ ایادی قاتل و منحرف خود در محافل و منازل، عزت اسلام و مسلمین را پایکوب می کنند؟ مگر بیش از این است که فرزندان عزیز اسلام ناب محمدی در سراسر جهان بر«چوبه های دار» می روند؟ مگر بیش از این است که زنان و فرزندان خردسال حزب الله در جهان به «اسارت» گرفته می شوند؟ بگذار «دنیای پست مادیت» با ما چنین کند ولی ما به «وظیفه اسلامی خود» عمل کنیم.83

امام در این نظم فکری، با تکیه بر منطق ناب توحیدی، پیدایش و وقوع انقلاب اسلامی را شرح می داد و ضابطه های فلسفی ماتریالیستی و تئوری های سیاسی سکولار (اعم از لیبرال یا سوسیال) نمی توانستند اجزاء آن منطق را بشناسند؛ همچنان که روانشناسی سیاسی امام خمینی(ره) برای رؤسای

سرویس های امنیتی غرب به یک معمای شخصیتی چند مجهولی تبدیل شده بود، فهم غربی ها از فلسفه سیاسی او نیز سرنوشت بهتری نداشت. نگاه عرفانی امام به سیاست و آمیختن آن به یک جنگ و جهاد اعتقادی، رمز و رازهایی داشت که کشف آن ها حتی از دست اسلام شناسان زبده سکولارها برنمی آمد. آنان هیچ وقت نمی توانند بفهمند که چگونه او آغاز و انجام مبارزاتش برای پیروزی و تثبیت انقلاب اسلامی را به «ایام معدوده و ساعات محدود» تعبیر می کند؛ در این میان، از «دگرگونی» شرق و سپس غرب خبر می دهد و فرجام کار را جز در ظهور امام عصر(عج) برای تحقق «حکومت مستضعفان» (وارثان ارض) نمی بیند:

گویی جهان مهیا می شود برای «طلوع آفتاب ولایت» از افق مکه معظمه و کعبه آمال «محرومان» و «حکومت مستضعفان». از 15 خرداد 42 که حکومت مستکبران جبار در این سرزمین به اوج خود رسیده بود، و می رفت تا عربده شوم «انا ربّکم الأعلی» از حلقوم فرعون زمان طنین افکند، تا 22 بهمن57 که پایه حکمرانی جباران عصر در این مرز و بوم فرو ریخت... «ایام معدودی» بیش نبود؛ و از 22 بهمن 57 تا امروز که 15 خرداد 62 را در آغوش می گیریم «ساعاتی محدود» بیش نیست، ولی تحولی که کمتر از«صدها سال» بعید به نظر می رسید، با تقدیر خدای بزرگ در این «ایام معدوده» و «ساعات محدوده» تحقق یافت و جلوه ای از وعده قرآن کریم نور افشانی کرد. و چه بسا که این «تحول» و «دگرگونی» در مشرق زمین و سپس در مغرب و اقطار عالم تحقق یابد که دهر را در ساعتی بگنجاند و جهان را به «مستضعفان» این «وارثان ارض» بسپارد، و آفاق را به جلوه الهی ولی الله الاعظم صاحب عصر - ارواحنا له الف دا- روشن فرماید و «پرچم توحید و عدالت» را در عالم بر فراز کاخ های سپید و سرخ مراکز ظلم و الحاد و شرک و کفر به اهتزاز درآورد.84 پیش بینی می کرد شالوده های تئوریک و ایدئولوژیک بلوک سرمایه داری و کمونیستی فروپاشد. از این رو، سستی هسته پوسیده گزاره های علمی سکولار در غرب را تذکر می داد:

«برداشت های علمی» ما هم الان آزاد نیست. افکاری الان در اروپاست «شکست» خورده، ازبین رفته، یک وقتی رواج پیدا کرده و بعد فهمیدند بی خود است، خودشان بر خلاف [ آن ] می کردند؛ از اول «ارزش» نداشتند.85

در یک بزنگاه تاریخی، رویکرد فرجام شناختی و پیش بینی امام خمینی(ره) درباره «فروپاشی کمونیسم» همه را حیرت زده کرد. اعتبار برداشت های شکست خورده اروپایی، به خصوص از جنس هگلی های مجذوب ایدئولوژی آلمانی، فروریخت و بت مارکسیسم شکست. امام نشان داد که چگونه با شناخت سرشت الحادی کمونیسم و لیبرالیسم، می توان رازهای سرنوشت آنان را برمبنای منطق توحیدی گشود و مرگشان را پیش بینی کرد:

از این پس «کمونیسم» را باید در موزه های تاریخ سیاسی جهان جست وجو کرد؛ چرا که مارکسیسم جوابگوی هیچ نیازی از نیازهای واقعی انسان نیست؛ چرا که مکتبی است «مادی» و با «مادیت» نمی توان بشریت را از بحران عدم اعتقاد به «معنویت» که اساسی ترین درد جامعه بشری در غرب و شرق است، به درآورد... مشکل شما، عدم «اعتقاد واقعی» به خداست. همان مشکلی که «غرب» را هم به «ابتذال» و «بن بست» کشیده و یا خواهد کشید. مشکل اصلی شما مبارزه طولانی و بیهوده با «خدا» و مبدأ هستی و آفرینش است.86

ماموریت دانشگاه و معنای روشنفکری

دو مفهوم «غرب زده» و «شرق زده» را اغلب با هم استفاده

می کرد؛ خصوصاً وقتی بحث روشنفکران و دانشگاه به میان

می آمد، خیلی ساده و پرمغز می گفت «اگر دانشگاه را ما سست بگیریم و از دست برود، همه چیزمان از دستمان رفته است.»87 این ها سرمایه های تمدن اسلامی به شمار می رفتند و امام با دقتی مینیاتوری که مقتضای ذات خودش بود، به این موضوعات

می پرداخت. از همه لایه های «سلطه ایدئولوژیک» تحلیل داشت و فروپاشی آن را نیز ساده نمی پنداشت؛ صادقانه گفت که به این زودی ها نمی توان از شّر «غربزدگی» و «شرق زدگی» خلاص شد، در روزهایی که «قلم ها» به جای «نیزه ها»88 علیه ما نشسته اند:

ما از شّر رضاخان و محمدرضا خلاص شدیم، لکن از شّر «تربیت یافتگان غرب و شرق» به این زودی ها نجات نخواهیم یافت. اینان برپادارندگان سلطه ابرقدرت ها هستند و سرسپردگانی هستند که با هیچ منطقی «خلع سلاح» نمی شوند؛ و هم اکنون با تمام ورشکستگی ها دست از توطئه علیه جمهوری اسلامی و شکستن این سد عظیم الهی برنمی دارند.89

اهمیت «دانشگاه» به عنوان یک دستگاه معرفت ساز و نهاد نظریه پرداز برای امام خمینی در یک عبارت خلاصه می شد: «این سنگری [ است] که می تواند همه چیز را درست کند و می شود که همه چیز را به هم بزند.»90 سرچشمه بدبختی ها را در دانشگاهی می جست که «غربزدگی» همه انرژی اش را هدر داد و به خدمت جنگ تبلیغاتی «استعمار نو» علیه ایرانیان درآمد. به روایت امام «اگر با دقت ریشه یابی کنیم، آنچه بر ملت ما گذشته و اکنون می گذرد - حتی جنگ تحمیلی- سرچشمه از دانشگاه غربزده و متخصصان غیرمتعهد و وابسته»91 گرفته، زیرا دانشگاه مرکز «سعادت» و «شقاوت» یک ملت است و مرکز همه تحولات:

اما مسئله «دانشگاه» یک مسئله فوق العاده است که این افرادی که از دانشگاه در می آیند یا «مخرب» یک کشوری هستند یا «سازنده» آن کشور هستند؛ و در کشور ما، یا رو به اسلام

می برند کشور ما را، یا منحرفش می کنند. این از چیزهایی است که از دانشگاه می آید این کار، چنانچه از «حوزه های علمیه» می آید این کار. از این جهت، خیلی مهم است این امر.92

برای مطالعه منابع به بخش ضمیمه پایانی جلد 45 نیمه پنهان (ارتش سری روشنفکران) رجوع شود.