خوش آمدید

 با توجه به اینکه روزهای میانی ماه مبارک شعبان را پشت سر می‌گذاریم، شایسته است که خود را کم کم برای ورود به ماه مبارک رمضان آماده کنیم؛ از این رو علاوه بر پاکی ظاهر باید به بهداشت روانی و عواملی که زوال و یا رشد عقل را در پی دارد، توجه شود که در این راستا به مطلبی با همین عنوان از کتاب گرانسنگ «مفاتیح‌الحیات» علامه جوادی آملی اشاره شده است که بخش نخست آن از منظرتان می‌گذرد. 

بهداشت و درمان، چنان که نیاز تن آدمی است، نیاز روان او نیز هست و آیات و روایات برای سلامت روان و آلوده نشدن آن، راهکارهایی بهداشتی ارائه کرده‌اند، چنان‌که برای طهارت از آلودگی، راهکارهایی درمانی نشان داده‌اند.1 بسیاری از احکام الهی برای صیانت و بهداشت جان و خرد‌ آدمی از آلودگی و بیماری است، چنان‌که بخش دیگری از آن‌ها مانند کفارات، طهارت و درمان روح‌آلوده را بر عهده دارند، امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید: خدا برای بهداشت عقل، ترک نوشیدن شراب را واجب کرد.2

خدای سبحان که قرآن را شفا معرفی کرده 3، مرض را هم بیان فرموده است، ما بیماری‌های ظاهری و زیان‌های آن را می‌بینیم، اما از زیان‌های بیماری‌های باطنی مانند نگاه حرام و بی‌عفتی و بی‌حجاب بودن و... غافلیم. قرآن فرمود: «فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا»4 پس مبادا در حضور مردان به ناز و نرمی سخن گویید که آن کس که در دلش بیماری است و ایمانش سست است، طمع می‌ورزد؛ همچنین آنان که با بیگانگان در ارتباط‌اند و گوش به آن‌ها سپرده‌اند، بیمار سیاسی و اجتماعی هستند، چنان‌که قرآن فرمود: «فَتَرَى الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ یُسَارِعُونَ فِیهِمْ»5 به همین سبب است که مشاهده می‌شود آنان که در دل‌هایشان بیماری و شک و تردید وجود دارد، برای طرح دوستی با بیگانگان معاند، شتابان به میان آنان می‌روند.

آیات و روایات مربوط به بهداشت روان در دو عنوان عقل و دل ارائه می‌شوند: عقل به معنای منع است و زانوبند شتر را از این رو «عقال» گویند که شتر را از حرکت نابجا باز می‌دارد. عقل در اصطلاح به عقل نظری و عملی قسمت می‌شود. عقل نظری راهنمای اندیشه بشر و عقل عملی راهبر انگیزه اوست.6

مستی شراب: خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، جز این نیست که شراب و قمار و سنگ‌های نصب شده برای قربانی‌ها که مشرکان به آن‌ها تبرک جویند و تیرهای قمار که بت‌پرستان گوشت دام‌ها را با آن‌ها قسمت می‌کنند، همه پلیدی‌هایی هستند که گرایش به آن‌ها برخاسته از وسوسه های شیطان است.7 

امام رضا (ع) فرمود: همانا خدا شراب را از آن رو حرام کرده است که موجب تباهی و تغییر خِردهای نوشندگان آن است.8

مستی گناه: امیر مؤمنان علی (ع) فرمود: بر عاقل است که خود را از مستی ثروت، مستی قدرت، مستی علم، مستی مدح و مستی جوانی نگه دارد، زیرا برای هر یک از این‌ها بوی پلیدی است که عقل را می‌زداید و وقار را کاهش می‌دهد.9

همانگونه که شرابخواری عامل مستی و زوال عقل و تعطیل نیروهای ادراکی آدمی است گناه نیز باعث مستی شدیدتری است که عقل را معزول و انسان را از ادارک سالم محروم می‌کند، 10 از این‌رو نه تنها شراب، بلکه هر مسکری حرام است.

امام موسی کاظم (ع) فرمود: خداوند متعال شراب را به سبب نام آن حرام نکرده است، بلکه آن را سبب پیامد آن حرام کرد، پس هر چیزی که همان اثر و پیامد را داشته باشد شراب است.11

همچنین فرمود: هر کس سه چیز را بر سه چیز مسلط کند گویا به نابودی عقل خود کمک کرده است: 1. کسی که نور اندیشه خود را با آرزوی دراز تاریک کند. 2. کسی که رهآورد حکمتش را با گفتار بیهوده‌اش محو و زایل سازد. 3. آن که نور پندآموزی را با خواهش‌های نفسانی خویش خاموش کند.12

خودپسندی (عُجب): امیرمؤمنان (ع) فرمود: خودپسندی یکی از حسودان خِرد است [و تباهی آن را در پی دارد].13

همراهی با نادانان: حضرت علی (ع) فرمود: هر کس با نادانی همراه شود از عقلش کاسته شود.14

گوش ندادن به نصایح خردمندان: امیرمؤمنان (ع) فرمود: هرکس از خردمندان نشنود عقلش بمیرد.15

بیهودگویی: پیشوای اول شیعیان می‌فرماید: هر کس بیهوده‌گویی بر او چیره شود عقلش تباه شود.16

شوخی فراوان: امیرمؤمنان (ع) فرمود: هر کس زیادی شوخی کند احمق شمرده می‌شود.17

فقر و تنگدستی: باز حضرت در جای دیگری فرمود: پسرم! هر کس گرفتار تنگدستی شود به چهار مصیبت دچار می‌شود: ضعف یقین، کاهش عقل، سستی دین، پررویی (کم حیایی)، پس از فقر به خدا پناه می‌بریم.18

ترک تجارت (بیکاری): امام صادق (ع) فرمود: ترک تجارت کاهنده خِرد است.19

زیاده‌روی در خوردن گوشت: امام رضا (ع) فرمود: مصرف فراوان گوشت حیوانات وحشی و گاو موجب تغییر عقل و سرگشتگی فهم و کندذهنی و فراموشی زیاد می‌شود.20

پرهیز از خوردن گوشت: امام صادق (ع) فرمود: هر کس چهل روز گوشت نخورد اخلاقش بد و عقلش تباه می‌شود.21

امام علی (ع) می‌فرماید: عقل غریزه‌ای است که با دانش و تجربه فزونی می‌یابد.22 و نیز فرمود: اندیشه فراوان در حکمت، عقل را بارور می‌کند23؛ همچنین فرمود: رها کردن چیزی که برایت سودمند نیست عقلت را کامل می‌کند24.

در اینجا به برخی مواد غذایی و اموری دیگر که در رشد و تقویت عقل مؤثر است، اشاره می‌شود:

رسول اکرم (ص) فرمود: از خورشت کدو فراوان استفاده کنید، زیرا موجب رشد مغز و افزایش عقل است.25

امیرمؤمنان (ع) فرمود: حجامت، مایه صحت بدن و قوت عقل است.26

امام صادق (ع) فرمود: هر کس در آغاز روز خود را خوشبو کند خِرَدش تا شب با وی خواهد بود.27

به فرموده امام رضا (ع): سرکه، ذهن را تیز و عقل را افزون می‌کند28 و فرمودند: «به» بخورید، که موجب فزونی عقل است.29

نکته:‌ اجمالاً تأثیر این اعمال و خوراکی‌ها بر افزایش فهم آدمی جای انکار نیست؛ ولی این نکته قابل توجه است که برای سلامت ذهن و تقویت حافظه و رشد فهم عوامل زیادی تأثیر دارند که تغذیه مناسب یکی از آن‌هاست چنان‌که ممکن است موانع فراوانی در کار باشد که از اثرگذاری خوراکی‌ها و عوامل پیش گفته جلوگیری کنند، بنابراین آنچه در این گونه احادیث مطرح می‌شود حکمی کلی و عمومی نیست تا همگان را در هر موقعیت و وضعیتی در بر گیرد و هر نوع بیماری جسمی یا روحی آنان را شامل شود، بلکه تأثیر این خوراک‌ها و اعمال به شرایط و موانع مربوط، بستگی دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1- مراحل اخلاق در قرآن، ص69

2- نهج‌البلاغه، حکمت 252

3- سوره اسراء آیه 82

4- سوره احزاب، آیه 32

5- سوره مائده، آیه 52

6- شکوفایی عقل در پرتو نهضت حسینی، ص119

7- سوره مائده، آیه 90

8-  عیون اخبار الرضا ع، ج 2، ص 98؛ وسائل الشیعه، ج 25، ص 329

9- غرر الحکم، ص66

10- تسنیم، ج2، ص336

11- الکافی، ج6،ص 412

12- الکافی، ج1، ص17

13- نهج‌البلاغه، حکمت 212

14- کنزالفوائد، ج1، ص199، بحارالانوار، ج1، ص160

15- همان

16- غررالحکم، ص222

17- همان

18- جامع الاخبار، ص 110

19- الکافی، ج5، ص148

20- مستدرک الوسائل، ج16، ص458

21- بحارالانوار، ج 63، ص 72؛ ر.ک: المحاسن، ج2، ص465

22- غررالحکم، ص53

23- تحف‌العقول، ص364

24- غررالحکم، ص 477

25- بحارالانوار، ج59، ص297

26- کتاب الخصال، ص611

27- الکافی، ج6، ص 510 -511

28- الکافی، ج6، ص329

29- مکارم الاخلاق، ص172؛ بحارالانوار، ج63، ص176