انجام تعميرات مناسب، استفاده از روشنايي خورشيد، كاهش سطح نور، حذف لامپ‌هاي اضافي و جايگزيني لامپ‌هاي كارآتر، استفاده از لامپ‌هاي مناسب، خاموش كردن لامپ‌هاي اضافي و استفاده از كنترل‌كننده‌هاي ارزان‌قيمت، از جمله راهكارهاي كم‌هزينه و بدون‌هزينه صرفه‌جويي انرژي در سيستم‌هاي روشنايي هستند كه درخصوص هر يك به طور اختصار شرح داده مي‌شود.
انجام تعميرات مناسب: با گذشت زمان و سپري شدن طول عمر از ميزان نوردهي لامپ‌ها كاسته مي‌شود. بنابراين، پس از سپري شدن مدت زيادي از عمر لامپ و قبل از سوختن كامل آن بايد نسبت به تعويض لامپ‌ها اقدام كرد. علاوه بر آن گرد و غبار و كثيفي كه روي لامپ‌ها، قاب و شيشه چراغ‌ها و سطوح داخلي چراغ‌ها به وجود مي‌آيد، مقدار زيادي از نور خروجي لامپ‌ها را كاهش مي‌دهد. حتي در محيط‌هاي تميز هم پس از 3 سال استفاده، به دليل كثيفي لامپ، حدود 15 درصد از روشنايي لامپ‌ها كاسته مي‌شود، بنابراين نظافت منظم موجب افزايش كارايي لامپ خواهد شد. زماني كه لامپي بسوزد يا نور آن تا حدي كاهش يابد كه موجب بروز مشكل شود، بايد نسبت به تعويض آن اقدام كرد. زماني كه تعداد لامپ‌ها كم است و تعويض آن به وسيله خود كاركنان و ساكنان انجام مي‌شود، مي‌توان با جايگزيني تك‌تك لامپ‌هاي معيوب، سيستم روشنايي را اصلاح كرد. اين روش در طول زمان بسيار پرهزينه خواهد بود چون در بسياري از موارد نگهدارنده و روكش‌هاي چراغ‌ها بايد در زمان تعويض لامپ از چراغ جدا شوند و امكان شكستن و خرابي در آنها وجود دارد. در روشي ديگر مي‌توان همه لامپ‌ها را در يك سيستم روشنايي صرف‌نظر از اين‌كه چه تعداد از آنها معيوب بوده يا سوخته‌اند به صورت دوره‌اي تعويض كرد. از اين روش در سيستم‌هايي استفاه مي‌شود كه تعداد لامپ‌ها زياد است و تعويض لامپ توسط تعميركاران مجموعه يا پيمانكاران انجام مي‌شود. عموما جايگزيني همه لامپ‌ها در زماني صورت مي‌پذيرد كه لامپ‌ها حداقل 70 درصد طول عمر مفيدشان را طي كرده باشند. به عنوان مثال اگر طول عمر لامپي 20 هزار ساعت باشد و لامپ سالانه 2600 ساعت روشن باشد، زمان تعويض آن حدود 5/4 سال خواهد بود.
استفاده از روشنايي خورشيد: استفاده از روشنايي خورشيد در طول روز در مكان‌هايي كه تغييرات زيادي در ميزان شدت نور مورد نياز وجود دارد، تاثير مثبتي به جاي مي‌گذارد. نور روز خصوصا براي رستوران‌ها و اتاق‌هاي استراحت مناسب خواهد بود به شرط آن كه از انعكاس نور جلوگيري به عمل آيد. استفاده از نور طبيعي مزاياي بسياري نظير كاهش هزينه‌هاي دوره‌اي متناسب با كاهش تعداد چراغ‌ها بين 35 تا 50 درصد دارد و همچنين باعث كاهش هزينه‌هاي طراحي و نصب سيستم روشنايي، بالا بردن نشاط و كارايي و خسته نشدن افراد در محيط‌هاي اداري، تجاري و صنعتي مي‌شود. البته استفاده از نور طبيعي هزينه‌هايي هم به همراه دارد و طراح بايد با طرح پنجره‌هاي مناسب و سيستم‌هاي كنترل و حسگرهاي مناسب نور را كنترل و از چشم‌زدگي و ايجاد سايه روشن و هدر رفتن و اتلاف انرژي حرارتي هم جلوگيري كند. پنجره‌ها از منابع مهم تامين نور اتاق هستند. زماني كه نور كافي از طريق پنجره‌ها به اتاق برسد، مي‌توان لامپ‌هاي اتاق را خاموش كرد. نصب پنجره‌هاي مناسب نيز امكان تامين سرمايش و گرمايش مناسب و گردش هوا را به وجود مي‌آورد. مطالعات نشان مي‌دهد، استفاده مناسب از پنجره‌ها هزينه تهويه هوا در محيط‌هاي داخلي را بين 10 تا 20 درصد كاهش مي‌دهد. به همراه استفاده از پنجره‌ها و به منظور افزايش ميزان بهينه‌سازي روشنايي در بعضي از مكان‌ها مي‌توان از سلول نوري استفاده كرد كه هزينه كمي در بر مي‌گيرد. البته به منظور استفاده مطلوب از پنجره‌ها پارامترهاي متعددي را بايد در نظر گرفت. در طول زمستان جذب حداكثر حرارت از پنجره‌ها به كاهش مصرف سوخت براي تامين گرمايش ساختمان كمك مي‌كند و در تابستان نيز نور جذب شده از طريق پنجره‌ها مفيد واقع مي‌شود، اما حرارت اضافي سبب افزايش بار سيستم تهويه مطبوع و سرمايش خواهد شد، بنابراين در استفاده از نور روز به شرايط آب و هوايي نيز بايد توجه داشت تا حداكثر شرايط آسايش براي ساكنان فراهم شود.
كاهش سطح نور: با كم كردن ميزان نور (كاهش تعداد يا وات چراغ‌ها و لامپ‌ها) مي‌توان در انرژي صرفه‌جويي كرد و اگر در هر اتاق چند نوع كار مختلف انجام مي‌گيرد، مي‌توان با كنترل ميزان نور براي هر يك از فعاليت‌ها صرفه‌جويي انرژي به عمل آورد. بايد به اين نكته توجه كرد كه نوردهي يكسان و يكنواخت به همه بخش‌هاي اتاق حتي تا 50 درصد انرژي مصرفي را تلف خواهد كرد. بنابراين نوردهي موضعي براي فعاليت‌هاي مختلف در يك اتاق به نوردهي يكسان ترجيح خواهد داشت.
حذف لامپ‌هاي اضافي و جايگزيني لامپ‌هاي كارآتر: چراغ‌هاي چهار لامپي به كار رفته در اتاق‌ها را اغلب مي‌توان با چراغ‌هاي دو لامپي تعويض كرد. گاهي اوقات لازم است از يك لامپ با وات بالاتر استفاده كنيد تا جبران نورلامپي كه جدا شده است را بنمايد. به عنوان مثال در يك چراغ چهار لامپي كه داراي لامپ‌هاي 18 واتي است، مي‌توان دو لامپ را كاهش داد و براي دو لامپ باقيمانده از لامپ‌هاي 20 واتي استفاده كرد كه به اين ترتيب 32 وات صرفه‌جويي در هر چراغ انجام خواهد شد. از سوي ديگر كارآيي لامپ‌ها، حتي اگر از نظر وات و نوع يكسان باشند، متفاوت است. رنگ‌هاي مختلف، شكل‌هاي مختلف گاز داخل حباب، كاتد و پوشش داخلي لامپ موجب اين تفاوت‌ها مي‌شوند. مثلا يك فلوئورسنت 40 وات مي‌تواند داراي شدت نوري از 53 لومن به ازاي هر وات، تقريبا يك‌سوم روشنايي كمتري را نسبت به لامپ فلوئورسنت با رنگ سفيد ملايم ايجاد كند. در بعضي از حالات ممكن است بتوان لامپ‌هايي با وات كمتر را جايگزين لامپ‌هاي موجود كرد.
استفاده از لامپ‌هاي مناسب: جايگزيني لامپ‌هاي كم‌بازده با انواع پربازده‌تر بدون كاهش سطوح روشنايي مطلوب از جمله مهم‌ترين راهكارهاي مديريت روشنايي در ساختمان است. به عنوان مثال بهره نوري لامپ‌هاي كم‌مصرف حدود 5 برابر بيشتر از لامپ‌هاي رشته‌اي معمولي است و از سوي ديگر طول عمري بيش از 4 الي 8 برابر آنها دارند كه اين امر نقش مهمي در كاهش هزينه‌هاي انرژي الكتريكي در ساختمان دارد.
خاموش‌كردن لامپ‌هاي اضافي: لامپ‌ها در هر اتاقي كه استفاده نمي‌شود بايد خاموش شوند مگر اين‌كه فاصله زماني كمتر از چند دقيقه باشد يا به دلايل حفاظتي و امنيتي لازم باشد، روشنايي وجود داشته باشد. افزايش زمان خاموش ماندن لامپ بويژه اگر در ساعات قابل توجهي در طول روز خاموش باشد، موجب افزايش عمر لامپ خواهد شد.
استفاده از كنترل‌كننده‌هاي ارزان‌قيمت: معمولا افراد در خاموش‌كردن لامپ‌هاي اضافي تعلل مي‌كنند و لامپ‌ها را همچنان روشن نگه مي‌دارند. تجهيزات كنترلي ارزان‌قيمتي براي اين كار در بازار موجود است كه مي‌توان از آنها به منظور خاموش كردن خودكار چراغ‌ها استفاده كرد. اين تجهيزات در 2 دسته كنترل‌كننده‌هاي زماني و حسگرهاي بر پايه حضور افراد در ساختمان طبقه‌بندي مي‌شوند؛ دسته اول براي مكان‌هايي مناسب هستند كه نياز‌هاي روشنايي‌شان قابل پيش‌بيني و از قبل تعيين شده است. اين كنترل‌ها براي روشنايي داخلي و خارجي مورد استفاده قرار مي‌گيرند، اما كنترل‌كننده‌هاي دسته دوم كه بر پايه حضور افراد عمل مي‌كنند، براي مكان‌هايي مناسب هستند كه داراي الگوي غيرقابل پيش‌بيني و متغير براي حضور افرادند. اين كنترل‌كننده‌ها با استفاده از سنسورهاي مافوق صوت يا مادون قرمز عمل مي‌كنند و براي فضاهايي نظير دستشويي، انبار و راهروها مناسبند.
راه‌حلي ساده براي افزايش روشنايي
انعكاس‌دهنده‌ها عموما به عنوان بخشي از چراغ‌هاي روشنايي هستند يا گاهي اوقات مي‌توان آنها را به چراغ‌هاي موجود اضافه كرد. انعكاس‌دهنده‌هاي صيقلي موجب افزايش و بهبود نور خروجي از چراغ‌هاي فلوئورسنت مي‌شوند، البته امكان استفاده از آنها با ساير انواع لامپ‌ها نيز وجود دارد. 3 مشكل بالقوه در به كارگيري انعكاس‌دهنده‌هاي صيقلي وجود دارد كه بايد به آنها توجه كرد:
1 ـ در مكان‌هايي كه لامپ و چراغ‌هاي زيادي مورد استفاده قرار مي‌گيرد و داراي نور اضافي هستند، مي‌توان تعداد لامپ‌ها را كاهش داد يا با نصب انعكاس‌دهنده‌هاي صيقلي، نور مناسبي را به وجود آورد. به شرط آن كه در چراغ‌هاي نصب شده، قابليت حذف لامپ و افزودن انعكاس‌دهنده وجود داشته باشد.
2 ـ انعكاس‌دهنده‌ها نور را به فضاي زير چراغ هدايت مي‌كنند و سبب غيريكنواخت شدن پخش نور روي ديواره‌ها و بخش‌هايي از سقف مي‌شوند. بنابراين لازم است فاصله چراغ‌ها از يكديگر كمتر شود.
3 ـ بين انعكاس‌دهنده‌هاي سازنده‌هاي مختلف، اختلاف زيادي وجود دارد، بنابراين بهتر است از هر انعكاس‌دهنده براي چراغ مربوط به خودش استفاده شود.
دكتر داوود فدايي
عضو هيات علمي دانشگاه اميركبير
