خوش آمدید

پایداری نظام های ارزشی یا هر نظامی با هر گونه ساختار فرهنگی یا ایمانی، برای حفظ بقا و شکل خود محتاج امر به معروف و نهی از منکر است. به عبارت دیگر،چه در مرحله اجرا و چه برای تداوم جامعه انسانی که مراتبی هر چند کم، از ارزش های انسانی دارا باشد، امر و نهی، ضامن تداوم آن است.

«کنتم خَیرَ اُمَهٍ اُخرجَت لِلنَّاسِ تَامُرُونَ بِالمَعرُوفِ وَتَنهَونَ عَنِ المُنکَر.» (نیکو ترین امتی هستید که قیام کردند. مردم را به نیکو کاری دستور دهید و از بدکاری باز دارید.)
دستورات عبادی و توصیه های دین، چه فروع دین و چه فضایل اخلاقی، با توجه به جهت تاثیرگذاری و میزان سازندگی در مراتب مختلفی هستند که از کمیت و کیفیت توصیه های شارع، می‌توان این درجه بندی را فهمید. یکی در جهت فردی، دیگری در جهت اجتماعی، برخی تعالی بخش ارتباط انسان با خدا و برخی از آنها در ارتباط انسان با خلق و... نسبت به سایر دستورات دینی نقش بیشتری در تربیت بشر دارند. گروهی از دستورات نقش اصلی و کلیدی دارند مانند: نماز، امر به معروف و نهی از منکر و تولی که بیش از سایرامورموردعنایت هستند. که در اینجا می توان بنا به میزان و جهات اثرگذاری، آنها را به دو بخش تقسیم کرد:

1- اصالت معنوی
2-‌اصالت ساختاری. مثلاً نماز اصالت معنوی دارد و ر موز عرفانی و رابطه عابد با خدا را در دل خود دارد و مبنای محاسبه اعمال در روز قیامت است.
(کافی : 3/0268/4) " بدون نماز، دین چهره ندارد" ( غررالحکم /2212 ) و موجب تقرب هر پرهیزکاری است. (خصال / 620/10).
اصالت ساختاری مانند امر به معروف و نهی از منکر که موضوع این نوشتار است.
پایداری نظام های ارزشی یا هر نظامی با هر گونه ساختار فرهنگی یا ایمانی، برای حفظ بقا و شکل خود محتاج امر به معروف و نهی از منکر است. به عبارت دیگر،چه در مرحله اجرا و چه برای تداوم جامعه انسانی که مراتبی هر چند کم، از ارزش های انسانی دارا باشد، امر و نهی، ضامن تداوم آن است. چه آن جامعه لائیک باشد چه مذهبی و مکتبی. هرچند مبنای ایدئولوژیکی در آنها متفاوت است مثلاً مبنا در جوامع لائیک، قرارداد اجتماعی و تحقق آزادی برای همه در حد حفظ آزادی دیگران است و برای کسی تعالی عرفانی و رنگ خدایی گرفتن، اهمیتی ندارد. به این معنا که : "سرم را نشکن تا سرت را نشکنم"، "اگر به من آسیب بزنی به تو آسیب می زنم" ، اما مبنا در جوامع مذهبی، اجرای امر الهی و ارزش های اخلاقی و انسانی است. از نظر شکل اجرا نیز متفاوت هستند. در جوامع لائیک، گروه ویژه مانند پلیس و سازمان های اطلاعاتی این کار را انجام می دهند اما در جوامع مکتبی، تک تک افراد جامعه مسئولیت دارند. در میزان اجرا نیز متفاوتند؛ در جوامع غیر مکتبی امر به معروف به شکل خنثی و منفی معنا دارد یعنی نفس عدم تخلف معروف است. و پرداختن به امور ممدوح و فضایل انسانی مورد سفارش و امر نمی باشد اما در جامعه مذهبی نهی از منکر مقدمه تعالی به معروف است " آل عمران / 110"
فارغ از این تفاوت ها،این دو اصل ساختاری مورد پذیرش همه جوامع هستند، حتی در زندگی حیوانات به شکل غریزه، این دو اصل برای حفظ بقا و زندگی اجتماعی در نهاد آنها قرار داده شده است که قرآن به عکس العمل دو حیوان در ملک سلیمان اشاره دارد؛ هدهد ( نمل / 24) و مورچه (نمل/ 18).
دو فریضه ضامن حفظ اصول و فروع دین:
اگر امر و نهی در جامعه نباشد، اصل توحید، نبوت و امامت فرو می ریزند.
و اما توحید: اگر محصول کلمه لا اله الا الله، فلاح است، زمانی رستگاری تحقق می یابد که امر و نهی الهی اجرا شود اما بدون امر و نهی در جامعه انسانی که پیوسته گرفتار غفلت است و احزاب شیطان در کمین تصرف قدرت هستند، این شعار اصیل، تحقیر خواهد شد کما اینکه در کلمات مبارک پیامبر
اسلام (ص) به این امر اشاره گردیده: «کلمه لا اله الا الله عذاب الهی را از انسان دور می کند به شرط آنکه این کلمه مبارک مورد تحقیر و استخفاف قرار نگیرد.»عرض شد: «چگونه ممکن است کلمه توحید مورد استخفاف قرار گیرد؟» فرمود: «اگر گناهان علنی انجام گیرد و کسی گناهکار را نهی نکند.» ( میزان الحکمه ج -6 ص 266)
و اما نبوت: فلسفه نبوت، امر به عبادت خدا و نهی از اطاعت طاغوت است و خود انبیاء مصداق ولایت الهی هستند و نبوت اصل دین است «ان اعبدواالله واجتنبوا الطاغوت» (نحل / 36) امامت و ولایت فقیه نیز در طول نبوت، رسالتشان همان رسالت انبیاء است که وجود مقدس حضرت اباعبدالله
الحسین (ع) قیام خود را در راستای تحقق اصل امر به معروف و نهی از منکر معرفی می کند: «الا ترون ان الحق لا بعمل به و ان الباطل لا یتناهی عنه.» (تحف العقول/245) همچنین بنیانگذار انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی (ره) نیز برای تحقق امر الهی قیام کرد و فلسفه قیام خود را آیه شریفه قرآن بیان فرمود؛ «انما اعظمکم بواحده ان تقوموا لله مثنی و فرادی» (سبا/46) و با الهام از حادثه کربلا و قیام عاشورا به نصیحت عمال متکبر پرداخت و بر خلاف انتظار فرصت طلبان که می گفتند بعد از پیروزی بهتر است ایشان به قم بروند دنبال درس و بحث خود، به عنوان مصداق ولایت الهی سکاندار حکومت اسلامی شدند و از تحقق طاغوت جلو گیری کردند.
با تعطیلی امر به معروف و نهی از منکر، اصل معاد نیز سازندگی خود را از دست خواهد داد چون
انسان ها با اندیشیدن به آمال و آینده در پی انجام وظایف خود خواهند بود. اما بی مبالاتی به گناه در جامعه و ضایع ساختن عمر گرانمایه که آتش آن دامن دیگران را نیز خواهد گرفت اصل معاد را مورد
بی اعتقادی قرار خواهد داد و نسل های بعد به پوچی زندگی معتقد خواهند شد.
در بیان اهل بیت علیهم السلام، اصالت این دو فریضه مورد توجه قرار گرفته است که روایات ذیل نمونه هایی از آنهاست:
1- امام علی (ع): «قوام الشریعة الامر بالمعروف و النهی عن المنکر....» (غررالحکم : 6817) پایندگی شریعت به امر به معروف و نهی از منکر و.... است.
2- امام باقر (ع): «.... فریضه عظمه بها تقام الفرائض و تامن المذاهب و تحل المکاسب و ترد المظالم و تعمرالارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر» (کافی 5/56/1) فریضه بزرگی که دیگر فرایض به واسطه آن برپا می شود و راه ها امن می گردد و در آمدها حلال می شود و حقوق و اموال به زور گرفته شده، به صاحبان برمی گردد و زمین آبادان می شود و از دشمنان، انتقام گرفته می شود و کارها سامان می پذیرد.
از آنچه ذکر شد، اصالت ساختاری دو فریضه امر و نهی ثابت گردید. بر این اساس چنین نتیجه گرفتیم که هر تصمیمی که به شکل عمومی در جامعه اتخاذ شود، فرهنگی باشد یا قضائی یا امنیتی، اگر به شکل مستقیم یا غیر مستقیم، امر به معروف و نهی از منکر را تعطیل یا تضعیف نماید، نباید شک کرد که جامعه رو به موت است و آرام آرام اژدهای ستم و شرارت در حال بیداری و سرکشی است. آن وقت انتظار اعجاز از توسلات و دعاها و نماز و روزه و حج و... خیالی باطل و انتظار تبدیل سنت خدا خواهد بود (و سنت خدا تغییر نمی کند).
ضرورت انسان شناسی در امر و نهی:
فلسفه وجودی هر چیزی با هویت او گره خورده است. هویت یک ساعت دیواری به داشتن اجزای تنظیم و نمایش زمان است و همان گونه که بدون ساعت از زمان دقیق اطلاعی نیست، با ساعت بدون هویت نیز فلسفه ارائه وقت، منتفی است. امر به معروف و نهی از منکر صرفاً یک دستور ساده نیست که با یک اراده امر یا نهی جریان یابد. بلکه عوامل گوناگوتی از برنامه ریزی علمی و توانایی متعارف مؤمنان گرفته تا عوامل معنوی در تأثیر آن نقش دارند که بدون ملاحظه آنها
نمی توان منتظر بروز برکات آن در جامعه انسانی بود. مخصوصاً زمانی که جامعه در سایه تمدن، شکل اجتماعی پیچیده به خود بگیرد. در امر به معروف و نهی از منکر سخن از احیای انسان است. وقتی موضوع، انسان باشد تحلیل کاری بس دشوار است که نمونه آن تحلیل فلاسفه غرب در علوم انسانی است که بسیاری از متفکران آنها به جای رسیدن به کرامت انسان ها سر از میمون در آورده اند و سال ها بافته ها و تخیلات خود را به متون درسی ما تزریق کردند.
انسان شناسی جز با استمداد از علم خالق ابوالبشر و تعلم در محضر شاگردان مباشر و واسطه های او امکان پذیر نیست. امر و نهی انسان ها قواعد طبیعت حیوانی را ندارد چرا که جامعه حیوانات مسخر انسان است که با اراده ای ضعیف و اصوات مخصوص به هر سو رانده می شوند. حتی شیرهای درنده در سیرک ها مامور سرگرمی انسان ها هستند و آنها هرگز نپرسیده اند و نخواهند پرسید: این فردی که با علائم مخصوص چوبدستی خود، ما را می راند، کیست؟ فاضل است یا رذل؟ ظالم است یا عادل؟ و...
محور زندگی انسان ها حفظ حیات و نوع نیست. وضعیت ایده آل او در حدود (لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض - بقره / 251) نیست. نوع نگاه به انسان متاثر از مکاتب فلسفی متفاوت است. گروهی بر اساس ایدئولوژی عقل پسند، جامعه انسانی را معماری می کنند و اولین سخن آنها این است که (قولوا لا اله الا الله تفلحوا - بحار/ج18ص 202) و رستگاری را بر اساس توحید، شایسته اندام او
می دانند و جز به کرامت انسان نمی اندیشند. و در مقابل، جوامعی مقهور حکومت قاهر قوی ترین و خشن ترین و فریبکار ترین اعضای قوم یا کشور می شوند که مبتنی بردیدگاه فلسفی غرب است بدون توجه به کرامت انسان.
انسان موجودی است مختار و انتخابگر با
ظرافت ها و لطافت های روحی و عمل ها و عکس العمل های گوناگون که نه تابع هر امری می گردد و نه سرسپرده هر نهیی. شاید به مرحله ای رسیده باشد که با اینکه می داند به سرعت به سوی جهنم می شتابد، اما همان راه را برگزیده است و نصیحت سودی ندارد. و شاید جاهلانه در راه باطلی که گمان می برد حق است حتی جان خود را هم فدا کند و گاهی معلول عقده هایی که جامعه به او وارد کرده است به قیمت آبرو و جان خود و تنها به بهانه اعتراض به بی توجهی اطرافیان دست به قتل نفس بزند. تاریخ، تجربه هایی خلاف اینها را نیز فراوان سراغ دارد. کسانی که در اوج ضلالت و شرارت تبدیل به سرچشمه مهر گشتند. امروز علومی با موضوع روان انسان ها به وجود آمده اند که زوایای گوناگون شخصیت انسان ها را در سنین مختلف کاوش می کنند که البته دست اسلام عزیز در این موضوعات کاملاً پر است.
این است که باید مقتضیات او کاملاً شناخته شود، سپس امر یا نهی گردد. باید شرایط ایمانی و فرهنگی و همچنین حال و هوای زندگی فردی او منظور گردد. در زوایای وجودی انسان ها گاهی تنها یک پنجره باز است و همه درها بسته شده که قرآن از آن به قساوت یاد می کند. باید از همان یک پنجره وارد شد به شرط اینکه آن را پیدا کنیم. گاهی تمام باب های ایمان مسدود است و تنها از دریچه فرهنگ و عادات اجتماعی، می توان او را کنترل نمود و با گذشت زمان های طولانی، او را بازیابی نمود. وقتی دستگاه های نظارتی و ضبط و ثبت ملکوت را از اخبار وحیانی می شناسیم، متوجه اسراری می شویم که تمام تجربه های مربیان آگاه به این امور از ابتدا تا کنون موفق به کشف همه آنها نشده اند جز معصومین (ع) که معلم به علم لدنی و الهی هستند.
اگر امر به معروف و نهی از منکر، فریضه هایی هستند که نسبت همه کارهای خوب دیگر به آنها چون آب دهان به دریاست (نهج البلاغه حکمت 374)، به نظر می رسد این فریضه به دست آگاهان جامعه انجام نمی شود.
کسانی که آگاه به شأن انسان ها و ادراک شخصیت آنها در حالات گوناگون باشند. حتی انبیای عظام (ع) نیازمند آموزش لازم هستند. خداوند عالم به حضرت موسی (ع) آموزش می دهد که ابتدا سراغ چه کسی برود؟ با چه ادبیاتی؟ چه میزان از تلاش موسی سهم مردم است؟ اگر فرعون طغیان کرد چه کند؟ و... بدون انسان شناسی و ملاحظه حال تارکین معروف و مرتکبین منکر و معلنین معصیت، اجرای اثربخش این دو فریضه خصوصاً اگر جامعه با امواج مخالف روبرو باشد، غیر ممکن یا بسیار کند خواهد بود. اراده ما بر امر و نهی انسانی است که به عنوان محترم ترین و مقرب ترین شخص نزد فرعون بر خلاف اراده او عمل می کند.( تحریم/11) و ساحران اجیر شده دستگاه حکومتش به او کافر می شوند. (شعرا/47) و حال آنکه همسر پیامبری، مثال تاریخی در کفر و شرک می شود (تحریم/10).

نویسنده : حجت الاسلام علی اکبر دلدار

منبع : روزنامه رسالت 06/09/1390