خوش آمدید

«زمين‌شناسي پزشكي» علمي است كه به بررسي ارتباط بين عوامل زمين‌شناسي با سلامت انسان‌ها و جانوران و تأثير عوامل زيست‌محيطي بر پراكندگي جغرافيايي بيماري‌هاي مرتبط مي‌پردازد. بنابراين اين شاخه از علم زمين‌شناسي را مي‌بايست حوزه‌اي بسيار گسترده و پيچيده دانست كه براي شناسايي، كاهش يا حل مشكلات، نياز به ارتباط با رشته‌هاي مختلف علمي دارد.

بقيه در ادامه

 

از سال‌ها پيش دانشمندان ايراني چون زكرياي رازي و ابوعلي سينا به ارتباط زمين با بيماري‌هاي مختلف انسان و ديگر موجودات پي برده بودند. علاوه بر دانشمندان ايراني محققان ديگر به بررسي اين آثار پرداخته‌اند و برخي نيز بدون داشتن دانش و تخصص، فقط شاهد و ثبت كننده ارتباط بيماري‌ها با وضعيت زمين بوده‌اند. از جمله اين افراد مي‌توان به ماركوپولو، سياح مشهور ايتاليايي اشاره كرد كه به عنوان مثال علت مرگ مرموز اسب‌هاي اروپايي در منطقه‌اي از چين را وجود سلنيوم زياد خاك دانسته است. تاثير عوامل مختلف اينچنيني بر موجودات زنده آنچنان جدي است كه امروزه دانشمندان علل بسياري از مرگ و ميرها و مسموميت‌هاي منطقه‌اي را در زمين جستجو مي‌كنند.

از طرف ديگر بسياري از بيماري‌هايي كه در مناطق مختلف به صورت اپيدمي شايع هستند و بسيار خطر آفرين محسوب مي‌شوند به نحوي مربوط به پديده‌ها و وضعيت زمين‌شناختي منطقه هستند. براي مثال مواد سوزان آتشفشان‌ها علاوه بر كشندگي سريع، سبب آزادشدن گازهاي سمي خطرناك در گستره وسيع (بيش از 10 هزار كيلومترمربع) مي‌شود. اين گازها به طور كلي سبب ايجاد بيماري‌هاي ريوي، متاسيون‌هاي پوستي و... هستند. همچنين خروج گازهاي سمي، آزاد شدن مواد و ايجاد تركيبات فرار در حين زمين‌لرزه باعث مسموميت‌هاي شديد در منطقه مي‌شود. علاوه بر آن در چنين شرايطي به دليل ايجاد شرايط فساد بافت‌هاي حيواني احتمال آلودگي آب‌هاي سطحي و زيرزميني بشدت افزايش مي‌يابد.

در مجموع زمين‌لرزه مي‌تواند سبب بر هم خوردن نظم اكولوژيكي در يك منطقه ‌شود، به طوري كه گازهاي سمي امكان راهيابي به سطوح فوقاني زمين يا حتي جو و در عين حال لايه‌هاي محصور سمي (لايه‌هاي سرب، جيوه، سيانور و آرسنيك) امكان ورود به آب‌هاي زيرزميني را پيدا مي‌كنند. بنابراين احتمال تغيير شيمي آب‌هاي زيرزميني بشدت افزايش مي‌يابد.

در پديده خشكسالي نيز ابتدا سطح آب زيرزميني كاهش مي‌يابد كه اين عمل سبب تغيير منطقه غيراكسيدان با اشباع كامل به منطقه اكسيدان با اشباع متفاوت مي‌شود. در نهايت تغييرات ميزان اكسيداسيون سبب تبديل مواد نامحلول به مواد محلول در آب مي‌شود (تبديل سولفيد به سولفات). اين مواد در آب حل مي‌شوند و با استخراج و مصرف آنها، جان موجودات مختلف به خطر مي‌افتد. مانند حادثه غرب سنگال كه در اثر برداشت بي‌رويه آب، ميزان ارسنيك در آب‌هاي زيرزميني بشدت
افزايش يافت.

در مجموع پديده‌هايي چون راهيابي مواد معدني سمي بر اثر استخراج، ذخيره يا نفوذ آنها در سطح سفره آب زيرزميني، تبديل مواد سمي نامحلول به محلول بخصوص در شرايط خشكسالي، آزادشدن گازهاي سمي هنگام زمين‌لرزه، انتشار مواد سمي بر اثر آتشفشان، شيوع بيماري‌هاي بومي بخصوص مسموميت‌ها و كمبودهايي كه بيشتر متاثر از شرايط زمين‌شناسي منطقه است و آلودگي‌هاي ميكروبي و شيميايي آب بر اثر عدم فيلترهاي طبيعي، همگي از جمله مواردي هستند كه لزوم بررسي‌هاي زمين‌شناسي را در امور بهداشتي يك ناحيه گوشزد مي‌كنند.

خطراتي كه در كمين ماست

برخي از عناصر موجود در سنگ‌ها و كاني‌هاي موجود در خاك علاوه بر اين‌كه در صنعت و تداوم حيات بشر نقش مهمي ايفا مي‌كنند گاهي نيز تعادل بدن را بر هم مي‌ريزند و موجب بروز مشكلات مي‌شوند. در واقع فلزات و نافلزات اگر به مقادير غيرطبيعي وارد بدن شوند منجر به بروز مشكلات قابل‌توجهي مي‌شوند. به طور كلي گروهي از فلزات براي سلامت ما سودمند و گروهي ديگر مضر هستند. فعاليت‌هاي مختلف انساني باعث انتقال فلزات از جايگاه‌هايشان به مكان‌هايي مي‌شود كه در آينده براي سلامت انسان‌ها و جانوران مشكلاتي را به وجود خواهند آورند. اين مشكلات در مكان‌هايي كه بارندگي‌هاي اسيدي دارند، دسترس‌پذيري فلزات سنگين (مانند جيوه) و در نتيجه جذب آنها در زنجيره غذايي را تسهيل مي‌كند. به علاوه باران‌هاي اسيدي در اين مكان‌ها باعث عدم دسترسي موجودات زنده به برخي از عناصر كم مقدار مانند سلنيوم مي‌شوند.

عناصر سمي موجود در خاك و سنگ هم در طول زمان بر اثر واكنش‌هاي ژئوشيميايي طبيعي يا فعاليت‌هاي انساني توليد مي‌شوند و معمولا بر سلامت انسان اثر مي‌گذارند. چراكه از طريق غذا يا مايعات مختلف وارد بدن مي‌شوند. به عنوان مثال آب كه يكي از مهم‌ترين نياز‌هاي بشر محسوب مي‌شود و آب‌هاي زيرزميني در زمره منابع آب آشاميدني با كيفيت مطلوب طبقه‌بندي مي‌شوند، خاك‌ها و سنگ‌ها به عنوان صافي طبيعي، اين آب را تصفيه و آلودگي‌هاي نامطلوب را از آن جدا مي‌كند. ولي با توجه به مسائل ژئوشيميايي مربوط به لايه‌هاي زمين كه آب در آنها جريان دارد، كيفيت آب زيرزميني صددرصد تضمين شده نيست و آلودگي‌هاي موجود در آن، تهديدي براي سلامت و بهداشت عمومي به شمار مي‌رود. چرا كه بسياري از عناصر موجود در سنگ‌ها و خاك‌ها در مقادير بالا مسموميت‌زا هستند و آب به‌عنوان يك حلال اين عناصر را در خود حل مي‌كند، وارد چرخه غذايي و از آنجا وارد بدن موجودات مي‌شود و زيان‌هاي فراواني را به‌وجود مي‌آورد.

آب آشاميدني معمولا به طور محلي تأمين مي‌شود و عمدتا متأثر از ژئوشيمي محلي است. ورود بيش از اندازه برخي از تركيبات غيرآلي به بدن از طريق آب‌هاي آشاميدني باعث بروز مشكلاتي در برخي از كشورها شده است. از بيماري‌هاي جهاني مربوط به زمين‌شناسي پزشكي مي‌توان به گواتر (كمبود يد) و بيماري‌هاي مربوط به فزوني يا كمبود عناصري خاص مانند فلورين يا سلنيم اشاره كرد. بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي مرتبط با سختي آب (متأثر از محيط‌هاي جغرافيايي) نيز يكي ديگر از موضوعات زمين‌شناسي پزشكي است.

از جمله اين عناصر، آرسنيك موجود در كاني‌ها و سنگ‌هاي آرسنيك‌دار است كه از جمله مهم‌ترين و فراوان‌ترين آلوده‌كننده‌هاي طبيعي آب‌هاي زيرزميني محسوب مي‌شود و علاوه بر سمي و سرطان‌زا بودن، امراض گوناگون پوستي را موجب مي‌شود. حداكثر ميزان مجاز اين عنصر در آب شو 10ppm/lit است (WHO -1993) در حالي كه بسياري از كشور‌ها حد استاندارد سابق WHO يعني 50ppm/lit را براي آن در نظر مي‌گيرند. از جمله مناطقي كه با مشكل آلودگي آب مواجهند مي‌توان به آرژانتين، شيلي، مكزيك، هند (بنگلادش غربي)، بنگلادش، شمال چين، تايوان، ويتنام، مجارستان و بخشي از آمريكاي غربي اشاره كرد.

بسياري از سنگ‌ها داراي سطوح بالاي اورانيوم هستند مانند شيل‌هاي زاجي، گرانيت‌هاي خاص و پگماتيت‌ها. تنفس يا بلع مقادير غيرعادي گاز راديواكتيو رادون كه از منابع طبيعي راديواكتيو در چنين سنگ‌هايي ايجاد مي‌شود، خطري مهم براي سلامت عموم محسوب مي‌شود.

آمار سرطان‌هاي ريه ناشي از رادون رو به افزايش است. مطالعات اخير نشان داده است نوشيدن آب مملو از رادون خطرات قابل توجهي را براي انسان‌ها بخصوص گروه‌هاي خاص مانند كودكان و افراد سالخورده به وجود مي‌آورد. ميزان رادون موجود در آب به صورت مستقيم به شرايط جغرافيايي محلي مرتبط مي‌شود.

از ديگر بيماري‌ها كه توسط عناصر موجود در سنگ‌ها و كاني‌ها به وجود مي‌آيد، مي‌توان به عنصر روي كه از عناصر سنگين است و در تغذيه نقش مهم دارد اشاره كرد. مصرف بالاي اين عنصر درجات مختلفي از كم خوني را موجب مي‌شود.

كادميوم نيز مي‌تواند عامل فشار خون باشد و سبب بروز بيماري نرمي استخوان (تخريب بافت و نرم شدن استخوان‌ها) شود.

جيوه نيز عنصر تجمع پيداكننده‌اي است و بنابراين هر چه موقعيت حيوانات در چرخه غذايي بالاتر باشد مقدار اين عنصر در بدن آنها زیادتر خواهد بود. جیوه به سیستم اعصاب مرکزی بدن حمله می‌کند و موجب تخریب آن می‌شود. به عنوان مثال می‌توان تعدادی از دهکده‌های ماهیگیری ژاپن را نام برد که در اثر مصرف ماهی‌های جیوه‌دار دچار مشکلات فاجعه‌بار شدند.

ایران روی کمربند سرطان مری

وجود پتانسیل معدنی در یک منطقه احتمال شیوع برخی بیماری‌های ژنتیکی را موجب می‌شود. به طور کلی کمربندهای فلززایی در ایران وجود دارد. این کمربندها بخشی از کمربند متالوژنی خاورمیانه هستند. بر این اساس در برخی از مناطق، توزیع عناصر سمی چون سرب، روی، آرسنیک، جیوه، طلا، نقره و کادمیوم از فراوانی بیشتری برخوردار است. این عناصر به طور طبیعی در آب، خاک، گیاه و چرخه و سیکل طبیعی حیات وارد می‌شود و در صورتی که این مناطق، مناطق مسکونی باشند تاثیر مستقیمی بر سلامت سکنه دارد. به گونه‌ای که برخی بیماری‌ها را به دنبال خواهند داشت. به همین دلیل ایجاد نگاه مشترک میان زمین‌شناسان و پزشکان این امکان را خواهد داد که با نگاهی کامل و دقیق‌تر به مساله سلامت پرداخته شود.

به گفته فرح رحمانی، مجری طرح زمین‌شناسی پزشکی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، استان گلستان یکی از استان‌هایی است که سرطان مری در آنجا بیشترین شیوع را دارد. از این‌رو تحقیقات زمین‌شناسی پزشکی در این منطقه به عنوان پروژه‌ای مشترک میان سازمان یونسکو و سازمان زمین‌شناسی با همکاری مرکز تحقیقات کبد و گوارش بیمارستان دکتر شریعتی تعریف و اجرایی شده است.

در این مطالعات به بررسی کانی‌ها و فاکتورهای زمین‌شناسی موثر اقدام شد و نتایج این تحقیقات نشان داد ارتباطی میان شیوع سرطان مری با ریسک فاکتورهایی مربوط به کانی‌‌شناسی محیطی و نوع کانی‌های تشکیل‌دهنده و شرایط و سیستم تبلوری کانی‌ها وجود دارد. به گونه‌ای که این کانی‌ها می‌توانند اثرات مخربی بر دستگاه گوارش و کبد داشته باشند و طی نسل‌ها باعث بروز مشکلات متعددی در سیستم دستگاه گوارش و موجب بیماری شوند از این‌رو به عنوان یکی از عوامل موثر در بروز سرطان مورد شناسایی قرار گرفت. در این میان بررسی افزایش و کاهش برخی عناصر و ترکیبات شیمیایی نیز می‌تواند در بروز یا عدم بروز برخی بیماری‌ها با منشاء محیطی نقش موثری داشته باشد.

کمربند سرطان مری و دستگاه گوارش در ایران به غیر از گلستان استان‌های اردبیل، گیلان و مازندران را هم شامل می‌شود. علاوه بر این، ایران روی کمربند آرسنیک نیز قرار دارد که از جمله کمربندهای مهم و عامل بیماری‌های پوستی و برخی سرطان‌هاست. این کمربند از شمال تا غرب کشور را در بر می‌گیرد که شناسایی دقیق این مناطق نیاز به همکاری ارگان‌های مربوط دارد.

بیماری‌های متابولیکی مانند گواتر، فلورسیس (ضایعات مینای دندان) و بیماری‌های ناشی از کمبود مواد مغذی، کمبود آهن و روی از دیگر بیماری‌های شایع کشور هستند.

عناصری که بیمارمان می‌کنند

منبع اصلی عناصر نادر موجود در بدن ما زمین است. به طور کلی می‌توان گفت تمام این عناصر در سنگ‌ها وجود دارند. 2 گروه از عناصر اهمیت ویژه‌ای برای سلامت و بهداشت انسان دارند. گروه اول شامل: آهن، منگنز، نیکل، کبالت، کروم، مس، روی وانادیوم، مولیبدن، سلنیوم، ید و فلورین است که برای حیات جانداران الزامی هستند.

گروه دوم شامل: آرسنیک، کادمیوم، سرب، جیوه و بعضی از محصولات گروه اورانیوم است که حتی مقادیر بسیار ناچیز آنها اثرات زیان‌آوری به بار می‌آورند. بیشتر این عناصر در صورت وارد شدن به بدن یا در اثر تماس طولانی با آنها باعث بیماری می‌شوند.

فريبا فرهاديان

ادامه مطلب