خوش آمدید

جلوي نگهباني، سربازي كه مسوول كنترل بود، با ديدن ولگاي سياه با نمره 78 ـ 78 ـ ام.او.دي نيازي نديد از كيوسك بيرون آمده و مدارك راننده را كنترل كند.

خودروي يوري گاگارين و چهره هميشه متبسم او براي همه آشنا بود، اما به‌رغم بالارفتن مانع چوبي ورودي، ماشين پشت خط ورودي همچنان ايستاده و براي روشدن از دروازه راه نيفتاد. نگهبان دوم رو به اولي كرد و گفت: مي‌داني كه يوري الكسيويچ هيچ تبعيضي را نمي‌پذيرد. بهتر است بروي و مدركش را كنترل كني.

اين ويژگي را كه گاگارين به‌رغم شهرت و محبوبيت، همچنان فروتن و تابع قانون بود ، همه مي‌دانستند.

يك سال پيش در چنين روز‌هايي به عنوان فضانورد جانشين، آموزش‌ها و تمرين‌هاي ولاديمير كاماروف فرمانده ناو سايوز ـ 1 را قدم به قدم دنبال مي‌كرد. قرار بود دومين سفر فضايي‌اش را با ناو سايوز انجام دهد، اما سقوط سايوز و كشته‌شدن كامارف، يكباره برنامه‌ها را به هم ريخت. خطر كشته‌شدن و بروز فاجعه ديگر، مسوولان تشكيلات فضايي شوروي را بر آن داشت كه نام يوري گاگارين را بكلي نه فقط از آموزش‌هاي فضايي بلكه حتي از پرواز‌هاي هوايي هم حذف كنند چون نمي‌خواستند با حادثه‌اي براي او با جنجال ديگري روبه‌رو شوند.

در مراسم خاكسپاري و عزاداري كامارف در ميدان سرخ، گاگارين طي سخناني گفت كه اين حادثه تزلزلي در اراده كيهان‌نوردان ايجاد نكرده و آنها قول مي‌دهند سايوزها پرواز كنند. مدتي پس از حادثه سقوط سايوز ـ 1، گاگارين تقاضاي بازگشت به تمرين‌ها را داد. در آغاز بشدت با درخواست او مخالفت شد، اما بالاخره مسوولان در برابر اصرار او قبول كردند تمرين‌هاي هوايي را آغاز كند تا در زماني كه هنوز مشخص نبود، فرماندهي يكي از ناو‌هاي سايوز را به عهده بگيرد.

مدتي بعد قول گاگارين به حقيقت پيوست و سايوزها پرواز خود را آغاز كردند كه تا به امروز ادامه دارد، اما گاگارين نتوانست لذت پرواز با ناو سايوز را تجربه كند. 7 فروردين 1347 يوري گاگارين، نخستين فضانورد جهان در حادثه سقوط هواپيما كشته شد!

***

گاگارين به آهستگي از جلوي نگهباني ورودي گذشت و حدود 200 متر بعد به سمت چپ پيچيد. نزديك يك ساختمان آجري ماشينش را پارك كرد و به داخل ساختمان رفت. قرار بود جلسه آشنايي با برنامه پرواز يا به اصطلاح خلبان‌ها، بريفينگ در ساعت 3 شروع شود، اما او طبق معمول زودتر از ديگران و در ساعت 2 و 45 دقيقه در محل بريفينگ حاضر شد.

كم‌كم بقيه افراد هم آمدند. گاگارين با تك‌تك آنها به‌گرمي احوالپرسي كرد. بعد مسوول پرواز چگونگي عمليات را تشريح نمود و سپس سرهنگ اوستينكو فرمانده اسكادران از گاگارين امتحان گرفت و آمادگي او براي پرواز را تاييد كرد.

طبق برنامه در مرحله اول گاگارين به همراه مربي‌اش ولاديمير سريوگين بايد با يك فروند هواپيماي ميگ ـ 15 او. تي، راهي مانور اوليه مي‌شدند كه چندان طولاني نبود. بعد بايد 2 پرواز با هواپيماي تهاجمي ميگ ـ 17 به‌طور مستقل توسط گاگارين صورت مي‌گرفت.

سريوگين مثل هميشه 5 دقيقه قبل از ساعت كار در جاي خودش بود. بررسي برنامه، قبل از پرواز در ساعت 15‌/‌9 شروع شد. انجام اين بررسي به عهده سريوگين بود. بعد سريوگين ورقه پرواز كه توسط گاگارين امضا شده بود را تاييد كرد. گاگارين ورقه را در جيب كاپشن خود گذاشت و به طرف هواپيماي شماره 18 راه افتادند. هر كدام در جاي خود نشستند، گاگارين در اتاقك جلو و سريوگين در عقب. مكالمات راديويي با برج مراقبت آغاز شد. ساعت 19‌/‌10 گاگارين هواپيما را به پرواز درآورد. ساعت 30‌/‌10 بعد از پايان تمرين‌ها در منطقه، به برج مراقبت گزارش داد براي گرفتن مسير 320 (يعني برگشت) اجازه مي‌خواهد. بعد از آن، مكالمات راديويي قطع شد و گاگارين به هيچ يك از سوال‌هاي برج مراقبت پرواز جوابي نداد. تقريباً يك دقيقه بعد از آخرين تماس سانحه پيش آمده و هواپيما به زمين برخورد كرده بود.

پس از حادثه 2 كميسيون ويژه براي بررسي علت آن تشكيل شد. مقامات شوروي مي‌دانستند كشته‌شدن گاگارين را براحتي نمي‌شود توجيه كرد، اما براي پاسخ به اين سوال كه چرا و چگونه حادثه رخ داده وقت بسياري لازم بود.

نتايج تحقيقات همه‌جانبه 2 هيات در 30 جلد جمع‌آوري گرديد. در اين 30 جلد محاسبات، نظرات كارشناسان و شاهدان، نتايج پژوهش كارشناسان برجسته همچنين نتايج نظرخواهي از فرماندهان، خلبانان، فضانوردان، مهندسان و پزشكان نوشته شده بود.

در اين تحقيقات زاويه‌هاي مختلف قضيه از فناوري هوايي گرفته تا آمادگي خلبانان و رعايت اقدامات امنيتي و غيره به شكل بسيار دقيق مورد بررسي قرار گرفته بود. حتي براي اطمينان بيشتر نه‌تنها مدارك مربوط به هواپيما ميگ ـ 15 او. تي به شماره 18 (كه گاگارين با آن پرواز كرد) دقيقا بررسي گرديد بلكه از تمام مهندسان فني كه مسووليت آماده‌سازي آن هواپيما را به عهده داشتند امتحان گرفتند كه آيا آنان به اندازه كافي دانش آماده‌سازي و آزمايش آن هواپيما داشته‌اند، يادشان نرفته روغن و بنزين و غيره را بررسي كنند.

هيات به اين نتيجه رسيد كه تدارك و آمادگي هواپيما در 7 فروردين مطابق با تمام اسناد و مدارك فني و دستورالعمل بهره‌برداري به طور كامل انجام گرفته بود. بازرسي‌ها نشان دادند كه تمام سامانه‌هاي هواپيما تا آخر پرواز به درستي كار خود را انجام مي‌داده‌اند. آنها موفق شدند وقت دقيق برخورد شديد دستگاه افق‌نماي هواپيما را بازسازي كنند، قدرت موتور را به دست آورند و حتي گوشه‌هاي منحرف فرمان ارتفاع و... را محاسبه نمايند.

براساس اين نتايج هيات به اين نتيجه رسيدند كه طي زمان پرواز در هواپيما هيچ خرابي و از كار افتادن دستگاه‌ها وجود نداشته و خرابي و شكستگي سامانه‌هاي هواپيما به دليل يك ضربه شديد به وجود آمده‌اند. هيچ مدركي كه نشان دهد برخي عناصر هواپيما دچار فرسايش شده بود، ديده نمي‌شد. در هواپيما هيچ‌گونه آتش‌سوزي اتفاق نيفتاده، موتور در زمان برخورد به زمين كار مي‌كرده، شبكه برق، گيرنده راديويي، دستگاه اكسيژن و... فعال بوده‌اند.

تمام وسايل مربوط به صندلي پرتابي در حالت عادي مانده و اين نشان مي‌داد كه خلبانان هيچ اقدامي براي فعال‌كردن صندلي پرتابي به عمل نياورده بودند.

فورا بعد از آن كه محل سقوط مشخص شد تمام اقدامات براي حفظ وضعيت و محل قبل از دست خوردن انجام شد. غير از اين فورا از تمام صحنه سقوط فيلمبرداري و عكاسي شد و فاصله كليه قطعات جمع‌آوري شده با مركز محل سقوط اندازه‌گيري شد. آنها حتي توانستند با استفاده از وضعيت درختان قطع شده، زاويه سقوط و مسير را مشخص كنند. اندازه چاله بعد از ضربه اجازه داد متخصصان سرعت هواپيما را محاسبه كنند. در مورد زمان برخورد به زمين بررسي ساعت مچي از كار افتاده گاگارين، همچنين ساعت هواپيما 30/10 را نشان مي‌داد.

كميسيون دولتي در جمع‌بندي اعلام كرد كه پرواز هواپيماي ميگ ـ 15 حامل گاگارين و سريوگين بين 2 لايه ابرهاي كامل صورت مي‌گرفت، لايه پايين از ارتفاع 600 ـ 500 متر تا 1500 متر قرار داشت و لايه بالايي از 4500 تا 5500 متر. در جريان پرواز خلبان اقدام به انجام مانور پيچش كرده، اما در زمان خروج از اين مانور نتوانسته فاصله لازم با زمين را حفظ كند و براثر برخورد با درخت‌ها سقوط كرده است.

پرونده تهيه‌شده توسط كميسيون دولتي با نتيجه‌گيري خطاي انساني بسته و با تمامي اسناد و مدارك مهر و موم شد. كميسيون به اين نتيجه رسيد كه در زمان پيچش، خلبان نتوانسته فاصله بين پايين‌ترين نقطه پرواز با زمين را درست محاسبه كند و در نتيجه زمان كافي براي اوج گرفتن نداشته و به همين دليل سقوط كرده است.

تني چند از كارشناسان مثل سرگئي بلوتسركفسكي دانشمند و دكتراي علوم فني، الكسي لئونوف فضانورد و عضو هيات تجسس هواپيماي ساقط‌شده گاگارين خواستار بازبيني و بررسي مجدد شدند.

بلوتسركفسكي تحقيقات مفصلي را آغاز كرد كه چند سال ادامه داشت. او با بسياري از كارشناسان، خلبان‌ها، مهندسان و دست‌اندركاران ديگر صحبت كرد. با توجه به امكانات پيشرفته امروزي محاسبات و پژوهش‌هاي جديدي انجام شد و آزمايش‌هاي باارزشي انجام دادند. حاصل كار او اين بود كه عوامل مختلفي وجود دارد كه گرچه بطور تك به تك نمي‌توانست چندان خطرناك باشد، اما در مجموع باعث مرگ خدمه شد.

براساس پژوهش‌هاي بلوتسركفسكي هواپيما هيچ اشكال فني نداشته پس تئوري خرابكاري هواپيما منتفي است. وجود مشكل انساني (مست‌بودن خلبان)، برخورد با بالن هواشناسي يا پرندگان و امثال آن نيز رد مي‌شود.

به نظر او نزديك‌شدن گاگارين به هواپيماي ديگري كه پس از تعمير در منطقه مجاور پرواز آزمايشي داشته را دليل اصلي از دست‌رفتن هدايت هواپيماي گاگارين مي‌داند. قرارگرفتن ميگ ـ 15 در جريان هواي شديد ناشي از پرواز هواپيماي سوخو ـ 11 باعث شد خلبانان كنترل پرواز عادي را از دست دهد و اين موضوع منجر به سقوط هواپيما شد.

نظريه ديگر آن است كه پس از قرارگرفتن در مسير هواي آشوبناك پشت هواپيما، گاگارين براي گريز از اين وضعيت به طرف توده ابرهاي پايين شيرجه رفت اما به دليل اشتباه محاسبه ارتفاع ابرها كه در اين حالت حدود 250 تا 300 متر با زمين فاصله داشت، نتوانست وضعيت را كنترل كند زيرا اين ارتفاع براي صعود مجدد در آن سرعت كافي نبود.

روز 7 فروردين 1347 تنها چند روز بعد از آن كه گاگارين 34 ساله شده بود، آنان كه در جشن تولدش شركت داشتند بر سر گورش حاضر شدند و خاكستر باقيمانده از گاگارين را به عنوان «قهرمان ملي» در ديوار كرملين دفن كردند.

پس از مرگ او، شهر گژاتسك كه زادگاهش بود، به منظور تجليل از وي «گاگارين» نام گرفت، فدراسيون بين‌المللي هوا ـ فضانوردي مدالي به نام او ضرب كرد و آكادمي علوم هوايي ژوكوفسكي به اسم او تغيير نام داد. در محل كشته‌شدنش مجسمه يادبودي نصب شد، يكي از كشتي‌هاي ارتباط ماهواره‌اي، دهانه آتشفشاني در ماه و همچنين يك خرده سياره را به نام او نامگذاري كردند.

گاگارين امروز نيز در روسيه از محبوب‌ترين چهره‌ها به شمار مي‌رود و همه‌ساله در سالروز پروازش، تولدش و مرگش مردم بر پاي مجسمه‌هاي يادبود او و آرامگاهش دسته گل مي‌گذارند.