کدام نژاد در ضریب هوشی
برتر است؟ مساله برتری نژادی در هوش، با توجه به تجربیات تاریخی (آپارتاید
در آفریقای جنوبی و فجایع هیتلر)، می‌تواند با بیراهه رفتن به مباحث
سیاسی، اجتماعی و قانونی، تبدیل به کاربردهای نابه‌جا و غیراخلاقی شود.
بسیاری به خصوص در محافل علمی تصور می‌کنند با توجه به افت و فرودها و
خاطرات تلخی که در حافظه تاریخی بشریت در مورد تبعیض‌نژادی به خصوص در قرن
بیستم وجود دارد، داستان برتری قوی یا نژادی، داستان تمام شده‌ای است، ولی
با نگاهی دقیق‌تر می‌توان زغال‌های گداخته زیر خاکستر عقاید برتری نژادی
را در نقاط مختلف دنیا هنوز مشاهده کرد. محافل علمی در مقابل آنچه
هواداران برتری نژادی در مورد علت موفقیت‌های اجتماعی، شغلی یا علمی
گروه‌های مختلف قومی یا ملی در مقاطعی از زمان مطرح می‌کنند، مطالعات
جامعه‌شناسی و یا حتی تاریخی را برای ریشه‌یابی موضوع، ارجح بر آزمون‌های
میدانی بهره هوشی می‌دانند.
بر اساس یک پژوهش مناقشه‌آمیز که در سال 1969 در ایالات متحده آمریکا توسط پژوهشگران انجام شد، عامل «وراثت» به‌عنوان عامل تعیین‌کننده حدود 80 درصد از میزان هوش افراد معرفی شد. ادعای جنجال‌برانگیز فوق که معتقد است بخش اعظم هوش، منشأ زیستی و ژنتیکی دارد، ایده تحقیقات گسترده‌ای را در کشورها و فرهنگ‌های مختلف با هدف مقایسه میزان هوش در نژادهای مختلف پایه‌ریزی کرد.
این در حالی بود که بسیاری از پژوهش‌های گذشته، عوامل تعیین‌کننده هوش را شامل وراثت، محیط و تعامل این دو عنوان کرده بودند. به این ترتیب خیلی زود مساله تفاوت هوش میان نژادها (مثل نژادهای سیاه و سفید) در محوریت پژوهش‌ها قرار گرفت. نتایج اعلام شده، حیرت‌آور بودند: «بالاتر بودن 10 تا 15 واحد نمره در ضریب هوشی سفیدپوستان در مقایسه با سیاه‌پوستان!» این یافته با شدت گرفتن بیشتر موج تبعیض‌نژادی، موجب وضع قوانین جدید مهاجرت و سوگیری‌هایی در اختصاص منابع و برنامه‌ریزی‌های آموزشی برای گروه‌هایی خاص در فرهنگ‌های مختلف شد، اما مطالعات فرا‌تحلیل در زمینه تحقیقات میدانی هوشی، شواهد دیگری را روشن کردند.
شواهد چه هستند؟
نخست آنکه در بسیاری از پژوهش‌هایی که به برتری نژادی در هوش صحه گذاشته بودند، فرضیه‌های تحقیق، روش‌های آماری تحلیل داده‌ها و حتی قضاوت‌ها و نتیجه‌گیری‌های نهایی، بیشتر ناشی از تعصبات فردی و طبقاتی پژوهشگران بود تا منعکس‌کننده واقعیات علمی. همچنین آزمودنی‌های این تحقیقات کمتر شامل یک نژاد خالص بودند و از این رو مقایسه تفاوت نژادی در هوش نمی‌توانست اعتبار چندانی داشته باشد. واقعیت دیگری نیز وجود داشت و آن اینکه گرچه آزمون‌های هوش در ظاهر برای کلیه نژادها ساخته شده‌اند، به شکلی غیرملموس و ظریفی، غالبا به نفع سازندگان این آزمون‌ها (که معمولا از نژاد سفیدپوست هستند) طراحی شده‌اند. تمامی این شواهد در حالی آشکار شدند که هانس‌آیزنگ (Hans Eysenk) روان‌شناس مشهور انگلیسی و مدافع سرسخت تفاوت‌های نژادی در بهره هوشی افراد اعلام کرده بود: «انکار وجود تفاوت‌های ژنتیکی در بین نژادها، درحقیقت نادیده گرفتن واقعیت‌های جاافتاده تحقیقاتی است.»
دشوار است که تصور کنیم مناقشات و جدل‌ها پیرامون تحقیقات میدانی هوش همچنان و تا به امروز در جریان است، ولی این مساله واقعیت دارد. با این همه به نظر می‌رسد صرف‌نظر از اینکه نتایج این تحقیقات به کجا منتهی شوند و واقعا بهره هوشی برخی از ملیت‌ها بیشتر از دیگران باشد یا نه، انجام این‌گونه پژوهش‌ها نه تنها ضرورتی ندارند، ادامه انجام آنها می‌توانند از مسیر علمی خود خارج شده و مساله برتری نژادی در هوش، با توجه به تجربیات تاریخی (مانند مساله آپارتاید در آفریقای جنوبی و یا فجایع هیتلر در آلمان)، می‌توانند با بیراهه رفتن به مباحث سیاسی و موضوعات اجتماعی و قانونی، تبدیل به کاربردهای نابه‌جا غیراخلاقی شود. شاید از همین روست که در حال حاضر، موسسات پژوهشی و محافل علمی در کشورهای مختلف کمتر از چنین تحقیقاتی استقبال می‌کنند. البته ادعای برتری نژادی در هوش تنها با استناد به نمرات هوش مطرح نمی‌شود و این ادعا بر اساس مستندات دیگری مثل کسب مدارج علمی، موقعیت‌های مالی، توانایی حل مساله، درک، قضاوت و بینش خوب نیز مطرح است.
کلام آخر
کلام آخر اینکه از دیدگاه روان‌شناسان، وقتی چنین توصیف‌هایی کاملا واقع‌بینانه، بدون سوگیری و تعصب بیان شوند، می‌توانند به ایجاد احساسات خوب اعتماد به نفس و رضایت منجر شوند و با ایجاد انگیزه، به رشد و پرورش استعداد بالقوه افراد منجر شوند. با این حال شاید منطقی باشد با در نظرگیری این مساله که در حال حاضر هنوز اطلاعات کافی برای شناخت و کنترل تمام عوامل موثر بر هوش در دست نبوده و شواهد برتری هوش نژادی، اعتبار علمی لازم را ندارند، در بیان این توصیفات محتاطانه عمل کرد.
*دکتر مریم حناساب‌زاده اصفهانی
*دکترای تخصصی روان‌شناسی بالینی
منبع: هفته‌نامه سپید
