خوش آمدید

در دنياي امروز كه حجم گسترده‌اي از امكانات صوتي و تصويري در اختيار كودكان و نوجوانان قرار دارد، كتاب اما هنوز هم به عنوان يكي از اصلي‌ترين نيازهاي هر كودك جايگاه ويژه و اثرگذاري در زندگي‌ دارد. كتاب‌هايي كه با كمي توجه به زيبايي‌شناسي و محتوا مي‌توانند جايگاه ويژه‌اي نزد كودكان و نوجوانان داشته باشند، ويژگي‌هايي كه معمولا توجهي به آن‌ نمي‌شود. بررسي راهكارهاي ارائه جذاب كتاب براي كودكان و نوجوان از زواياي مختلف در اين گزارش روايت شده است.

نقش جلد در هر كتابي به منزله ويترين آن اثر است و هر ويتريني كه از جاذبه‌هاي بصري بيشتر و متنوع‌تري برخوردار باشد، اثرگذاري عميق‌تري روي مخاطب دارد. در حوزه كتاب‌هاي كودك و نوجوان نيز طراحي روي جلد اهميت ويژه‌اي دارد، زيرا نخستين نكته‌اي كه در يك كتاب جلب توجه مي‌كند، طرح روي جلد آن است. سعيد زاشكاني، طراح و گرافيست جلد كتاب درباره تفاوت‌هاي طراحي كتاب كودك با ديگر آثار مي‌گويد: كتاب‌هاي كودك در ايران به كتاب‌هايي اطلاق مي‌شود كه براي مخاطب كودك توليد و طراحي شده و عمده‌ترين راه توليد اين نوع كتاب‌ها در ايران در كنار داستان و شعر كودك استفاده از تصويرسازي به چاپ روي كاغذ گلاسه و به شكل رنگي محدود مي‌شود.

او ادامه مي‌دهد: كتاب كودك در دنيا به اين موضوعات خلاصه نمي‌شود، بلكه به شكل اثري كنجكاوبرانگيز و جذاب عرضه مي‌شود و در كودك حس به دست‌گرفتن، بازي‌كردن و خواندن را پرورش مي‌دهد.

زاشكاني با بيان اين‌كه بر خلاف رسم جهاني‌ در ايران تمام اين مراحل فقط از طريق نقاشي منتقل مي‌شود، اظهار مي‌كند: به عنوان مثال در كتاب‌هاي كودك خارجي از تمامي عوامل و عناصر طبيعي و غيره مثل پلاستيك، چوب، شيشه و حتي برگ درختان و بافت‌هايي مانند پارچه و پشم به‌همراه عناصر صوتي و تصويري استفاده مي‌شود و تمام اين‌عناصر در كنار تصويرسازي، رنگ و چاپ خوب به كمك داستان و كتاب مي‌آيند و با نفوذ در فكر و خلاقيت كودك او را علاقه‌مند و در نهايت كتابخوان مي‌كنند.

او در بخش ديگر سخنان خود درباره لزوم متفاوت بودن طراحي گرافيك كودكان و بزرگسالان‌ عنوان مي‌كند: در كشور ما معمولا طراحان گرافيك كتاب بزرگسال براي كتاب‌هاي كودك هم كار مي‌كنند ولي در كتاب بزرگسال وظيفه طراح از طراحي جلد كتاب يا صفحه‌آرايي فراتر نمي‌رود و طراح نيز تعهدي براي جذاب ساختن بيش از حد كتاب ندارد زيرا كتابي مثل فلسفه طرح خاص خود را دارد ولي در كتاب كودك، طراح علاوه بر نكاتي كه به آن اشاره شد بايد كتاب را براي كودك جذاب سازد، علاوه بر آن هنرمند نيز هنوز همان طبع لطيف كودكانه را در خود زنده نگه داشته و با آن فاصله نگرفته باشد.

اين تصويرگر با ارائه مثالي در اين زمينه مي‌گويد: به‌عنوان مثال در چند سال اخير بسياري از هنرمندان نقاش كشورمان بخصوص دانشجويان رشته‌هاي نقاشي وارد اين عرصه شده‌اند، اما متاسفانه در آثار آنها نوعي تفكر خاص ديده مي‌شود و هر تصويري كه به سبب ناتواني طراح يا نقاش مثل آناتومي بد و بي‌قواره و حتي فانتزي كشيده شده و با رنگ‌هاي شاد ارائه شود براي تصويرسازي كتاب كودك مناسب مي‌دانند!

به گفته او، در نتيجه استمرار اين موضوع ما شاهد كتاب‌هايي گاهي نفيس در اين زمينه هستيم كه بچه‌ها هيچ رغبتي به تماشاي آن ندارند، چه رسد به خواندن آن. چندي پيش دوستي تعريف مي‌كرد: براي فرزند خردسالم بر اساس نام معتبر يك هنرمند، كتاب كودك خريدم ولي وقتي به خانه آوردم و از تكنيك نقاشي آن- كه با قير و نفت روي چوب تصويرسازي شده بود- بسيار تعجب كردم، زيرا كتاب هيچ ارتباطي با تفكر شاد يك كودك شش، هفت ساله كه تازه مي‌خواهد حس خوب‌خواندن را تجربه كند، نداشت و وقتي با ناشر تماس گرفتم تا نظرم را اعلام كنم، ناشر محترم نيز به همين پاسخ بسنده كرد كه تصويرساز اين كتاب يكي از بهترين نقاشان ايران است كه حتي آثارش در حراج كريستي نيز به فروش مي‌رسد و فقط به خاطر مسائل فرهنگي و روابط شخصي حاضر به تصويرسازي اين كتاب شده‌ است.

زاشكاني خاطرنشان مي‌كند: معتقدم يك ناشر بايد دغدغه داشتن كتاب كودك خوب را داشته باشد و در كنار يك طراح خلاق به همراه اندك سرمايه‌اي مي‌تواند اتفاق خوبي را در حوزه كتابسازي كودكان به‌وجود بياورد، البته در اين زمينه مشاوره با خود كودكان ـ كه مخاطبان و صاحبان اصلي آين آثار هستند ـ و بررسي كتاب‌هاي خارجي نيز مي‌تواند راهگشا باشد.

بسياري از فعالان حوزه كتاب كودك معتقدند، با توجه به وجود ناشران متعدد در حوزه كودك و نوجوان، براي جذب مخاطبان اين قشر بايد به فكر خلاقيت در توليد آثار بود. متحرك‌سازي تصوير كتاب، تغيير تكنيك‌هاي چاپ و توليد كتاب‌هاي خاص و فانتزي از جمله شيوه‌هايي است كه مي‌تواند براي كتاب‌هاي كودكان مهم باشد. دكتر فريده خلعتبري، مديرمسوول انتشارات «شباويز» ناشر فعال حوزه كودك و نوجوان در اين باره معتقد است كه اگر چه ظاهر يك كتاب در نگاه اول تاثير زيادي بر مخاطب دارد و يك كتاب با جذابيت‌هاي ظاهري مانند رنگ، تصوير، گرافيك و كاغذ خوب مخاطب را جذب مي‌كند، اما آنچه موجب مي‌شود كودك آن كتاب را مروري دوباره و سه‌‌باره كند محتواي آن است؛ اگر ظاهر يك كتاب مناسب باشد ولي محتواي آن خوب و گيرا نباشد و مضموني تكراري داشته باشد، كودك براي بار دوم به سراغ آن كتاب نمي‌رود.

خلعتبري ادامه مي‌دهد: يكي از عواملي كه به جذابيت و گيرايي كتاب كمك مي‌كند، محتواي آن است كه به داستان برمي‌گردد، بخش عمده‌اي از كتاب‌هاي كنوني كودك و نوجوان ما آثار ترجمه‌اي و تكراري است كه به وفور در بازار كتاب كودك و نوجوان وجود دارد، دليل رواج اين كتاب‌ها نيز اجرا نكردن قانون كپي‌رايت در كشور است كه موجب شده برخي از داستان‌ها با ترجمه‌ها و تصويرگري‌هاي مختلف بارها از سوي ناشران مختلف چاپ و به بازار نشر عرضه شوند، در اين ميان كودكان كه معمولا از حافظه قوي و خوبي برخوردارند وقتي اين شباهت‌ها را مشاهده مي‌كنند نسبت به كتاب بدبين مي‌شوند و ترجيح مي‌دهند كتاب تكراري را مطالعه نكنند.

به گفته او، محتواي كتاب كودك و نوجوان بايد علاوه بر ظاهر خوب، مناسب و جذاب از متني جديد، نو و متنوعي برخوردار باشد كه حرف تازه و جديدي را به كودك انتقال دهد نه اين‌كه داستان‌هاي اينترنتي تكراري را با تغيير اسم داستان و شخصيت‌ها بار ديگر در قالب كتاب به كودكان ارائه دهد.

او كه فعاليت انتشاراتي خود را در سال 63 آغاز كرده است، همچنين درباره نقش ناشران براي جلوگيري از انتشار آثار نازل و بي‌كيفيت توضيح مي‌دهد: از سوي ديگر ناشران نيز بايد با دقت در انتخاب محتواي هر كتاب، آثاري را منتشر كنند كه علاوه بر تازگي متن، نوعي خلاقيت، نوآوري و ماندگاري را در دل خود داشته باشند، زيرا كودك با اين داستان‌ها بزرگ مي‌شود و بايد داستان‌هايي را مطالعه كند كه با هر بار مطالعه، يك لايه جديد را در آن كشف كند. در كشورهاي ديگر هم مرسوم است ناشران بيش از آن‌كه به فكر جذابيت‌هاي تصويري يك كتاب باشند به فكر محتواي اثري هستند كه براي مخاطب ماندگاري داشته باشد و در حافظه او ثبت شود.

در سال‌هاي اخير كتاب‌هاي متنوعي وارد حوزه نشر كودك و نوجوان شده است، كتاب‌هايي با استفاده از تكنيك‌ها و سبك‌هاي هنري مختلف كه سعي مي‌كنند كودك را با مطالعه پيوند دهند اما با اين وجود نبايد فراموش كرد كه محتوا و متن اثر نيز در جذب مخاطب اثرگذار است. علي كاشفي، نويسنده و فعال حوزه نشر كودك و نوجوان نيز در اين زمينه مي‌گويد: كتاب كودك يك كليت به هم‌پيوسته است و نمي‌توان به يك جزء پرداخت و از ديگر بخش‌ها غفلت كرد؛ محتوا و متن در جذابيت تاثير ويژه‌اي دارند و از سوي ديگر مديريت هنري و تصويرگري هم به همان اندازه مهم است.

وي ادامه مي‌دهد: نكته مهم اين است كه كتاب خواندن هر چه به حوزه سرگرمي نزديك‌تر ‌شود براي بچه‌ها جذاب‌تر است و شكل بازي پيدا مي‌كند و آنجا بحث محصولات جانبي پيش مي‌آيد، كودك هنگام مطالعه بايد حس كند نقش فعالي دارد و فقط يك خواننده نيست، او بايد بتواند به عنوان يك كنشگر نقش داشته باشد و استفاده از بازي، اسباب بازي و محصولات جانبي در كنار يك كتاب بايد بتواند نقش يك كودك را تغيير دهد و او را در مطالعه كتاب سهيم كند، در اين صورت علاقه‌مندي كودك نيز به مطالعه كتاب افزايش پيدا مي‌كند و در اين ميان، نويسندگان به‌عنوان افرادي كه مي‌توانند حلقه‌هاي اين زنجيره را به هم متصل كنند، نقش مهم و اثرگذاري براي توليد و تهيه چنين آثاري بر دوش دارند.

به گفته او، اين بحث در دنيا نو است و در دنيا نمونه‌هاي فراواني از اين آثار وجود دارد. البته در ايران نيز به صورت موردي اين كارها انجام شده است، اما در اغلب كتاب‌هاي ايراني كودكان نمي‌توانند بنويسند و نقاشي كنند، بازي‌ و سرگرمي‌ نيز جايي در كتاب‌هاي تاليفي ما ندارد، در حالي كه چنين فعاليت‌‌هايي به جذابيت كتاب كمك مي‌كند و هرچه يك كتاب كودك كامل‌تر باشد، با استقبال بيشتري از مخاطب روبه‌رو مي‌شود.

به بيان ديگر، رفتن به پارك و قدم‌زدن براي كودك بسيار مفيد است، اما آنچه آن پارك را در ذهن كودك جذاب مي‌كند هواي پاك و قدم‌زدن و تحرك نيست؛ بلكه تاب و سُرسُره و ديگر وسايل سرگرم‌كننده است كه به عنوان يك‌جزء در كليت آن پارك وجود دارد.