خوش آمدید

 با دانستن زمان و مکان نزول، بر فضایى که سوره‏ها در آن نازل شده آگاهى حاصل مى‏شود و تصویر کلى از مضامین سوره‏ها و آیات در ذهن نقش مى‏بندد و حکمت نزول آنها به روشنى آشکار مى‏شود.

با یارى گرفتن از قرینه زمان و مکان نزول، مى‏توان به مصادیق حقیقى عبارات قرآنى پى برد. یادآورى چند نمونه آیات در تعیین مصداق آنها گواه این نقش است:الف. قرآن کریم در آیه 43 سوره رعد مى‏فرماید: «وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفَى بِاللّهِ شَهِیدا بَیْنِی وَبَیْنَکُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْکِتَابِ»؛ و کسانى که کفر ورزیدند گویند: تو فرستاده [خدا ]نیستى بگو: میان من و شما خدا گواهى بسنده است و آن که دانش کتاب [قرآن ]نزد اوست.مفسّران در مورد مصداق «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَاب» دیدگاه‏هاى متفاوتى دارند.

به باور بعضى، مصداق آن، عده‏اى از علماى اهل کتاب مانند عبداللّه‏بن سلام و سلمان‏فارسىاند که اسلام آوردند یا مراد، تنها عبداللّه‏بن سلام است.89 این دیدگاه با شناخت زمان و مکان نزول آیه موردنظر رد مى شود. سوره رعد قبل از هجرت رسول اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در مکه نازل شده، در حالى که افراد مذکور در مدینه و بعد از هجرت ایمان آورده‏اند. پس آن افراد نمى‏توانند مصداق این آیه باشند. ممکن است گفته شود: چه اشکالى دارد آیه مکى باشد و از افرادى (دانشمندانى از اهل کتاب) خبر دهد که بعدها در مدینه مسلمان مى‏شوند.

پاسخ این است که معنا ندارد در جواب کسانى که رسالت حضرت رسول صلى‏الله‏علیه‏و‏آله را نپذیرفته‏اند گفته شود: شما امروز او را تصدیق کنید به این دلیل که بعدها گروهى از علماى اهل کتاب مسلمان مى‏شوند و بر رسالت او شهادت مى‏دهند. بنابراین، منظور از «مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتَاب» آگاهان بر محتواى قرآن مجیدند و بر گروندگان به پیامبر اکرم منطبق است. پس بى‏گمان مصداق آیه شریفه حضرت على علیه‏السلام است؛ چون به شهادت روایات صحیح از تمام امت مسلمان به کتاب خدا داناتر است.90 و این بزرگوار مصداق تام و کامل این آیه به شمار مى‏آید.91 نزول آیه شریفه در مکه این برداشت را تأیید مى‏کند.92

ب. خداوند در وصف مجاهدان مى‏فرماید: «وَمَن جَاهَدَ فَإِنَّمَا یُجَاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ»(عنکبوت: 6)؛ و هر که جهاد کند جز این نیست که به سود خویش جهاد مى‏کند، زیراکه‏خداوندازجهانیان بى‏نیاز است.صرف‏نظر از سیاق‏آیات، به‏دلیل‏نزول‏آیه‏درمکه،مصداق جهاد در این آیه، مبارزه با نفس است نه قتال با کفار. یعنى مردم باید به خاطر سعادت خودشان ایمان خود را محکم نگه دارند و در برابر شداید و ناملایمات صبر کنند.93

یکى از قراین فهم قرآن کریم اسباب نزول آیات است. براى بهره‏گیرى از اسباب نزول در تفسیر لازم است صحت آن نقل روشن شود، به ویژه اینکه تمام روایات اسباب نزول مستند نیستند.94 تعیین زمان و مکان نزول و توجه به آن، ملاک ارزشمندى براى تشخیص نادرستى برخى روایات اسباب نزول است.

الف. خداوند در آیه 113 سوره توبه مى‏فرماید: «مَا کَانَ لِلنَّبِیِّ وَالَّذِینَ آمَنُواْ أَن یَسْتَغْفِرُواْ لِلْمُشْرِکِینَ وَلَوْ کَانُواْ أُوْلِی قُرْبَى مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِیمِ»؛ پیامبر و کسانى را که ایمان آورده‏اند نرسد که براى مشرکان، هرچند خویشاوند باشند، آمرزش خواهند پس از آنکه برایشان روشن شد که آنها دوزخیان‏اند.بعضى از مفسّران ذیل آیه، روایتى جعلى را به عنوان سبب نزول آن بیان کرده‏اند، با این مضمون که هنگام فوت ابوطالب، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به او پیشنهاد داد که اسلام را بپذیرد. اما او تحت تأثیر مشرکانى که اطراف او بودند بدون گفتن «لا اله الا اللّه» از دنیا رفت.

در این هنگام آن حضرت فرمودند: برایت استغفار خواهم کرد تا زمانى که نهى شوم. به دنبال این قضیه آیه مذکور نازل شد. این سبب نزول با توجه به زمان نزول پذیرفته نیست؛ زیرا سوره برائت سال نهم هجرى و در مدینه نازل شده است،95 در حالى که مورخان نوشته‏اند ابوطالب قبل از هجرت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر مکه وفات کرده است.96

به این دلیل بعضى براى برطرف کردن مشکل زمان نزول آیه دست به توجیح‏هایى زده‏اند،97 از جمله اینکه پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بعد از مرگ ابوطالب همچنان براى او آمرزش مى‏خواستند تا زمان نزول آیه که از استغفار نهى شدند.98 لکن در این زمینه به هیچ روایتى استناد نکرده‏اند. در هر صورت این احتمالى بیش نیست و قابل اعتنا نمى‏باشد.99

ب. قرآن کریم در آیه 214 سوره شعراء مى‏فرماید: «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»؛ و خویشانِ نزدیکت را هشدار ده. و نیز در آیه اول سوره تبت آمده است: «تَبَّتْ یَدَا أَبِی لَهَبٍ وَتَبَّ.» درباره سبب نزول این آیه شریفه: «از ابن‏عباس روایت شده که وقتى آیه «وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ» نازل شد، رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بر بالاى صفا رفت و با بلندترین صوتش فریاد زد یک خبر مهم، و قریش بدون درنگ دورش جمع شدند، پرسیدند مگر چه شده است؟ فرمود: به نظر شما اگر خبرى بدهم که فردا صبح یا امروز عصر دشمنى بر سر شما مى‏تازد آیا آن را از من مى‏پذیرید یا نه؟

همه گفتند: بلى [چون تاکنون از تو دروغى نشنیده‏ایم.] فرمود: هم‏اکنون شما را هشدار مى‏دهم از عذابى سخت که در انتظار شماست. ابولهب گفت: «تبا لک» (مرگت باد)، براى این خبر همه ما را صدا زدى و اینجا جمع کردى؟ خداى عزوجل در پاسخ وى سوره «تَبَّتْ یَدَا أَبِی لَهَبٍ» را نازل کرد.»100این روایت بر نزول سوره تبت بعد از سوره شعراء دلالت دارد.

این سبب نزول به دعوت مردم اشاره دارد و آیه به دعوت خوشاوندان؛ افزون بر این تعارض، این سبب نزول با روایات زمان نزول این دو سوره نیز ناسازگار است. روایات ترتیب نزول، زمان نزول سوره تبت را پیش از سوره شعراء بیان کرده‏اند و به بطلان سبب نزول یاد شده که نزول سوره شعراء را مقدم مى‏شمارد، دلالت دارند.101

قرینه مکان نزول نیز این مهم را در برخى آیات به انجام مى‏رساند. براى نمونه خداوند در آیه 67 سوره مائده مى‏فرماید: «... وَاللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ...»؛... و خدا تو را از [فتنه و گزند ]مردم نگاه مى‏دارد... . در سبب نزول این آیه شریفه از ابن‏عباس روایت شده که «نگهبانانى از بنى‏هاشم که ابوطالب گماشته بود، از پیامبر حفاظت مى‏کردند تا اینکه آیه مورد بحث نازل شد و ابوطالب باز مى‏خواست براى حضرت محافظ بفرستد، حضرت فرمود: اى عمو، خدا مرا از شرّ جن و انس نگه مى‏دارد.»102مهم‏ترین دلیل بطلان این ادعا (حفاظت از پیامبر در مکه)، مکان نزول آیه است. اکثر مفسّران باور دارند که سوره مائده در مدینه103 نازل شده و این آیه از آخرین آیات نازل شده در مدینه است، در حالى که حضرت ابوطالب در مکه رحلت فرموده بود.104

یکى دیگر از فواید آگاهى به زمان و مکان نزول آیات، تصدیق روایات اسباب نزول است. در این‏باره براى هریک از زمان و مکان نزول یک شاهد مى آوریم:

در میان روایاتى که در سبب نزول آیه شریفه «وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ أَن یَقْتُلَ مُؤْمِنا إِلاَّ خَطَئا وَمَن قَتَلَ مُؤْمِنا خَطَئا فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِیَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ إِلاَّ أَن یَصَّدَّقُواْ...» (نساء: 92) روایت شده که آیه درباره عیاش‏بن ابى‏ربیعه مخزومى و حارث‏بن یزیدبن نبیشه نازل شده است. حارث از مکه به سوى مدینه حرکت مى‏کند تا نزد رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله اسلام آورد. در بین راه در حره به عیاش برمى‏خورد.

عیاش که حارث او را شکنجه کرده بود به خیال اینکه او هنوز کافر است فرصت را غنیمت شمرده، او را به قتل مى رساند. سپس نزد رسول خدا مى‏آید و ماجرا را تعریف‏ مى‏کند. به ‏دنبال ‏این ‏قضیه ‏آیه ‏مورد نظر نازل ‏مى‏شود.105علّامه طباطبائى نیز این روایت را پذیرفته است. زمان نزول سوره نساء که از سوره‏هاى مدنى است، این روایت را تأیید مى‏کند.106

از مواردى که شناخت مکان نزول روایت سبب نزول را تأیید مى‏نماید، این است که در سبب نزول آیه 55 سوره مائده از ابوذر نقل شده است: «روزى با پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله مشغول خواندن نماز ظهر بودم. سائلى در مسجد، سؤال کرد و کسى چیزى به او نداد. وى دستش را به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا گواه باش در مسجد پیامبر، سؤال کردم و احدى مرا دستگیرى نکرد. در این وقت على علیه‏السلام که مشغول رکوع بود با انگشت دست راستش ـ که در آن انگشتر بود ـ به سائل اشاره کرد و او انگشتر را از انگشت حضرت بیرون آورد.

اینها در برابر چشم پیامبر گرامى انجام گرفت. همین که از نماز فارغ شد، سر به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا برادرم موسى از درگاهت درخواست کرد: پروردگارا، سینه‏ام را بگشاى، کارم را آسان و زبانم را باز کن تا سخنم را بفهمند. برادرم هارون را که از خویشان من است، وزیر من گردان، پشتم را به او قوى کن و او را در کارها شریکم گردان.107 تو به او وحى کردى که: به زودى بازویت را به برادرت محکم مى‏کنیم و براى شما قدرتى قرار مى‏دهیم که آنها به شما دست نیابند.108

پروردگارا، منم محمد پیامبر و برگزیده تو.خدایا، سینه‏ام را بگشاى و کارم را آسان و على را وزیر من گردان، و پشت مرا به او محکم کن. ابوذر گفت: به خدا سوگند، هنوز سخن پیامبر تمام نشده بود که جبرئیل از جانب خدا نازل شد109 و آیه«إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُمْ رَاکِعُونَ»را نازل فرمود.سبب نزول این آیه مورد قبول بیشتر مفسّران110 است. با توجه به مکان نزول این سوره (مدینه) که نماینگر دوران اقتدار اسلام مى‏باشد سبب نزول تأیید مى‏شود.

علاوه بر تأثیرات و فواید مذکور، آثار دیگرى نیز بر شناخت زمان و مکان نزول آیات بار مى‏شود:1. پیشگیرى از کج‏فهمى‏ها و بدفهمى‏ها و تفسیر به رأى و پیش‏فرض‏هاى ذوقى و تحمیلى؛2. تعمیق و توسعه فهم‏هاى سطحى و محدود از قرآن؛3. کشف بسیارى از آموزه‏هاى ناشناخته قرآن؛1114. آگاهى بر فضاى نزول و اوضاع و مناسبت‏هاى مربوط به آیات.112

با توجه به آنچه ذکر گردید، مى‏توان گفت:1. یکى از عوامل مؤثر در فهم مقصود حقیقى خداوند متعال از آیات قرآن کریم، آگاهى از زمان و مکان نزول سوره‏ها و آیات است. با دانستن زمان و مکان نزول، بر فضایى که سوره‏ها در آن نازل شده آگاهى حاصل مى‏شود و تصویر کلى از مضامین سوره‏ها و آیات در ذهن نقش مى‏بندد و حکمت نزول آنها به روشنى آشکار مى‏شود.2. دانستن زمان و مکان نزول در فهم محتواى کلى سوره‏ها و فهم واژگان و در نهایت در فهم صحیح آیات قرآنى نیز تأثیر دارد.

3. تعیین زمان و مکان نزول و توجه به آن، ملاک ارزشمندى براى تصحیح بسیارى از روایات، از جمله روایات اسباب نزول است و چون روایات اسباب نزول یکى از قراین فهم مقصود است، با شناخت صحت و سقم روایات یادشده از افتادن در تفسیر نادرست آیات مى‏توان پرهیز کرد و راه را بر فهم مقصود آیات هموار ساخت.

 پی نوشت:

89ـ ر.ک: سیدمحمود آلوسى، روح‏المعانى فى تفسیر القرآن‏العظیم، ج 7، ص 165ـ166؛ جلال‏الدین سیوطى، درالمنثور، ج 4، ص 69.

90ـ ر.ک: سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 11، ص 385ـ386.

91ـ ر.ک: محمدبن یعقوب کلینى، همان، ج 1، ص 229؛ محمدبن حسن‏بن فروخ صفار، بصائرالدرجات، ص 212ـ216؛ سیدهاشم بحرانى، البرهان فى تفسیرالقرآن، ج 3، ص 272ـ278؛ ناصر مکارم شیرازى و همکاران، تفسیر نمونه، ج 10، ص 254.

92ـ ر.ک: سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 11، ص 387.

93ـ همان، ج 16، ص 103و107.

94ـ ر.ک: سید محمدحسین طباطبائى، قرآن در اسلام، ص 118.

95ـ ر.ک: مطهّربن طاهر المقدسى، همان، ج 2، ص 677؛ ابن خلدون، العبر تاریخ ابن‏خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتى، ج 1، ص 457.

96ـ ر.ک: ابن‏خلدون، همان، ج 1، ص 3698؛ احمدبن یعقوب یعقوبى، همان، ج 1، ص 398؛ بلعمى، تاریخنامه طبرى، ج 3، ص 61.

97ـ ر.ک: محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج 11، ص 52ـ54.

98ـ ر.ک: فخرالدین رازى، همان، ج 16، ص 157.

99ـ ر.ک: ناصر مکارم شیرازى و همکاران، همان، ج 8، ص 157.

100ـ سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 20، ص 386؛ ر.ک: فضل‏بن حسن طبرسى، همان، ج 7، ص 323؛ جلال‏الدین سیوطى،

درالمنثور، ج 5، ص 96.

101ـ ر.ک: سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 13، ص 233.

102ـ على‏بن احمد واحدى، همان، ص 205.

103ـ عبدالرحمن‏بن محمد ثعالبى، جواهرالحسان فى تفسیرالقرآن، ج 2، ص 334.

104ـ ر.ک: محمدبن حسن طوسى، همان، ج 3، ص 413؛ اسماعیل‏بن کثیر دمشقى، همان، ج 3، ص 139؛ ابوحیان محمدبن یوسف اندلسى، البحرالمحیط فى التفسیر، ج 4، ص 157 و 324.

105ـ ر.ک: فضل‏بن حسن طبرسى، همان، ج 3، ص 138؛ على‏بن احمد واحدى، همان، ص 173؛ محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات، ص 229.

106ـ ر.ک: سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 5، ص 42.

107ـ طه: 25ـ32.

108ـ قصص: 35.

109ـ فضل‏بن حسن طبرسى، همان، ج 7، ص 84.

110ـ ر. ک: سید محمدحسین طباطبائى، المیزان، ج 6، ص 16ـ18؛ سیدهاشم بحرانى، همان، ج 2، ص 316و317؛ على‏بن ابراهیم قمى، تفسیر قمى، ج 1، ص 170؛ عبدعلى‏بن جمعه عروسى حویزى، نورالثقلین، ج 1، ص 643ـ648؛ محمدباقر محقق، همان، ص 293؛ جلال‏الدین سیوطى، لباب‏النقول فى اسباب‏النزول، ص 86؛ على‏بن محمد واحدى، همان، ص 201و202؛ ابواسحاق احمدبن ابراهیم ثعلبى نیشابورى، الکشف و البیان عن تفسیرالقرآن، ج 4، ص 80؛ محمدبن مسعود عیاشى، همان، ج 1، ص 327؛ عبدالحسین امینى، همان، ج 2، ص 52و53.

111ـ ر.ک: جعفر نکونام، همان، مقدمه.

112ـ محمد عزت دروزه، التفسیرالحدیث، ج 1، ص 9؛ عبدالقادر ملّاحویش آل‏غازى، بیان‏المعانى، ج 1، ص 4.

اسمعیل سلطانى بیرامى/ دانش‏پژوه دکترى تفسیر و علوم قرآنى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى قدس‏سره.

نفیسه سادات موسوى زاده/کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم.

منبع: ماهنامه معرفت شماره 164