خوش آمدید

برای شهیدان باید حیات حقیقی را در نظر گرفت. زیرا ارتزاق از ویژگی‌های موجود زنده و حقیقی است و چون خداوند درباره شهیدان گفته است که نزد پروردگارشان ارتزاق می‌کنند،لذا شهید نمی‌تواند زنده حقیقی نباشد.

اشاره:

ایثار و شهادت، جایگاه فوق‌العاده ارزشمندی در فرهنگ اسلام دارد. ایثار و گام برداشتن در راه شهادت، کرامت و عزّت انسان را تثبیت و تقویت می‌کند و روح متلاطم و پویای او را به نهایت کمال و اوج تعالی رهنمون می‌نماید. ایثار و شهادت، منشأ تربیت انسان جاودانه و جاودانگی انسان است و حقیقت وجود او را تبیین و تفسیر می‌کند. ماده شهد در قرآن کریم، 160 بار با مشتقّات مختلف ذکر شده است و احادیث متعدد روایت شده از پیامبر(ص) و ائمه اطهار (ع)، مسئله شهید و شهادت را چون میراثی عظیم به ما رسانیده است.

در آموزه‌های دین اسلام، «شهید» به معنای کشته در راه خدا، کسی است که پس از «جهاد اکبر»، موفق به حضور در «جهاد اصغر» در راه خدا شده است؛ این حضور باعث ایجاد صفای باطن و مقامات عرفانی در وی گردیده، لذا به مقام «شهادت» واصل می‌شود و به شهود کامل و حقیقی نائل می‌گردد و ملکوت جهان را با چشم حق مشاهده می‌کند و به همین جهت او را«شهید» نامیده‌اند.

فضیلت شهادت

در بیان مقام و درجات عالی شهدا و فضیلت شهادت و اجر عمل آن‌ها، احادیث فراوانی از ائمه معصومین (ع) نقل شده است. رسول گرامی اسلام (ص) فرمودند: نیروهای رزمنده هنگامی که تصمیم به شرکت در جنگ می‌گیرند، خداوند مصونیت آن‌ها را از آتش تضمین می‌کند و چون آماده جنگ شوند، فرشتگان به وجود آن‌ها افتخار می‌کنند ... خداوند چهار هزار فرشته را برآن‌ها می‌گمارد تا از جلو و پشت سر، آنان را محافظت نمایند. کار نیکی انجام نمی‌دهند مگر اینکه مضاعف شود.

در مقابل هر روز حضور در جبهه، ثوابی برابر عبادت هزار مرد عابد برای ایشان می‌نویسند. چون با دشمن روبه‌رو می‌شوند، قلم همه اهل دنیا از درک ثواب آن‌ها عاجز است و چون به مبارزه با دشمن می‌ایستند و تیرها را آماده نشانه رفتن به دشمن می‌کنند و با آنان درآویزند، فرشتگان بال‌های خود را بر سر آن‌ها می‌گسترانند و برای پیروزی و ثابت‌قدمی آن‌ها دعا می‌کنند. ... مرحبا به روح پاکی که از بدنی پاک و مطهر خارج شد، بشارت باد بر تو، کرامت‌ها و نعمت‌هایی که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده است و بر قلب هیچ کسی خطور نکرده است.1

پیامبر عزیز اسلام (ص) فرمود: مَا مِنْ قَطْرَةٍ  أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَطْرَةٍ دَمٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ2؛ هیچ قطره‌ای نزد خداوند عزیز و بزرگ، محبوب‌تر از قطره خونی که در راه خدا ریخته شود، نیست.هیچ وقت خون شهید هدر نمی‌رود، خون شهید به زمین نمی‌ریزد و هر قطره‌اش به صدها قطره و هزارها قطره، بلکه به دریایی از خون تبدیل می‌گردد و در پیکر اجتماع وارد می‌شود.

شهید با خون خود در کالبد جامعه روح حرکت و حماسه می‌آفریند و جامعه را از سکون و رکود باز می‌دارد. استاد مطهری می‌نویسد: بزرگ‌ترین اثر شهید، حماسه آفرینی اوست. در ملت‌هایی که روح حماسه، مخصوصاً حماسه الهی می‌میرد، شهید آن حماسه مرده را از نو زنده می‌کند، لذا اسلام همیشه نیازمند به شهید است، حماسه‌های جدید و آفرینش‌های تازه.3

همچنان پیامبر گرامی اسلام (ص) فرموده‌اند: ما من احد یدخل الجنة فیتمنّی ان یخرج منها الا الشهید فانه یتمنّی ان یرجع فیقتل عشر مَرّات مما یری من کرامة الله4؛ هیچ کس از افرادی که وارد بهشت شده باشند، آرزوی برگشتن به دنیا را نمی‌کند، مگر «شهید»‌ که آرزو دارد به دنیا برگردد و ده بار «شهید»‌ شود و این به خاطر کرامت‌هایی است که «شهدا»‌ در هنگام «شهادت» نزد خدا مشاهده می‌نمایند.

اهمیت شهید به قدری است که وقتی پیامبر (ص)، تسبیحات اربعه را به فاطمه زهرا (س) تعلیم داد، آن حضرت از تربت حمزه سیدالشهداء (ع)، تسبیح ساخت و با این عمل خود به قداست شهید و جاودانگی او رسمیت بخشید. امام صادق (ع) فرمودند: إِنَّ السُّجُودَ عَلَی تُرْبَةِ أَبِی عَبْدِاللَّهِ (ع) یَخْرِقُ الْحُجُبَ السَّبْعَ5؛ سجده بر تربت حسین (ع)، حجاب‌های هفتگانه را پاره می‌کند. اگر انسان ارزش شهید را درک کند، خاک تربت او به نمازش ارزش می‌دهد.

حیات جاویدان

شهید با اهدای جان خود به جاودانگی می‌رسد و زندگی خویش را از سطح ظاهری بالا می‌برد. خداوند کریم می‌فرماید: وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُون‏ (آل عمران /169)؛ (ای پیامبر!) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‏شوند.در صحیفه نور می‌خوانیم:شهداء، شمع محفل دوستانند، شهداء در قهقهه مستانه‌شان و در شادی وصولشان، عند ربهم یُرزقون‌اند و از نفوس مطمئنه‌ای هستند که مورد خطاب «فَادْخُلی‏ فی‏ عِبادی وَ ادْخُلی‏ جَنَّتی»‏ پروردگارند.

اما مراد از حیات شهیدان که خداوند در قرآن فرموده، چیست؟ در ذیل آیه 154 سوره بقره تحت عنوان «و لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء ولکن لاتشعرون» که به زنده بودن شهیدان اشاره کرده علامه طباطبائی در تفسیر این آیه چنین مرقوم داشتند: مراد از حیات در آیه شریفه حیات حقیقی است، حیاتی سعیده است، نه صرف حیاتی است که خداوند تنها مؤمنین را به آن احیاء می‌کند و در نهایت معنای آیه این طور می‌شود:به کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند مرده مگویید و آنان را فانی و باطل نپندارید که آن معنایی که از دو کلمه مرگ و حیات در ذهن شما هست بر مرگ آنان صادق نیست، چون مرگ آنان آن طور که حسن ظاهر بین شما درک می‌کند به معنای بطلان نیست، بلکه مرگ آنان نوعی زندگی است، ولی حواس شما آن را درک نمی‌کند.6

شهادت و کمال نیکوکاری

قرآن کریم، می‌فرماید: لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون‏ (آل عمران /92)؛ هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‏رسید، مگر اینکه از آنچه دوست می‏دارید، (در راه خدا) انفاق کنید. و در سوره «هل اتی» که سند عظمت و شکوه ائمه اهل بیت (ع) است، رمز این عظمت را در انفاق آنچه که مورد علاقه آنان بود معرفی می‌کند و می‌فرماید: وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیرا (انسان/31)؛ و غذای (خود) را با این‌که به آن علاقه (و نیاز) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‏دهند!

تفسیر نمونه در توضیح این آیه نوشته است: اطعام کردن آن‌ها ساده نیست، بلکه توأم با ایثار در هنگام نیاز شدید است؛ یعنی در عین اینکه علاقه به طعام‏ دارند، آن را انفاق می‏کنند و به این ترتیب شبیه چیزی است که در آیه لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ (آل عمران/92) است؛ به نیکوکاری نمی‏رسید تا از آنچه دوست دارید، انفاق کنید.7بالاترین چیزی که مورد علاقه انسان است، جان اوست.

حُبّ نفس یکی از مهم‌ترین عوامل حیات انسان و موجب رقابت، تلاش و خلاقیت است.‌ آن‌گاه که انسان به اوج عظمت و فداکاری برسد، بهترین سرمایه زندگی که جان اوست را در راه خدا ایثار می‌کند.اعتقاد به خدا و قیامت، علاوه بر تبیین انگیزه معنوی فداکاری، پاداش مضاعف الهی را نیز تأمین می‌کند. مجاهده و فداکاری در مکتب اسلام، فروش جان ناقابل خویش به خالق جان‌ها و خداوند عزیز و اوج اعتلای انسان است.

شهید با خون خود، یعنی تمام وجود و هستی خود؛ ارزش، ابدیت و جاودانگی می‌یابد. خون شهید برای همیشه در رگ‌های اجتماع جریان می‌یابد. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمود: فَوْقَ کُلِّ ذِی بِرٍّ بِرٌّ حَتَّی یُقْتَلَ الرَّجُلُ فِی سَبِیلِ‌اللَّهِ فَإِذَا قُتِلَ فِی سَبِیلِ‌اللَّهِ فَلَیْسَ فَوْقَهُ بِر8؛ برتر و بالاتر از هر نیکوکاری، نیکوکاری دیگری است، تا آنگاه که در راه خدا شهید شود، وقتی که در راه خدا شهید شد، دیگر بالاتر از او کسی نیست.و نیز فرمود: إِنَّ أَبْخَلَ النَّاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَامِ وَ أَجْوَدَ النَّاسِ مَنْ جَادَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فِی‌سَبِیلِ اللَّهِ تَعَالَی9 ؛ بخیل‌ترین انسان‌ها کسی است که در سلام کردن، بخل بورزد و بخشنده‌ترین انسان‌ها کسی است که جان و مال خویش را در راه خدا، بذل و ایثار نماید.

شهادت؛ بالاترین نوع مرگ

شهادت؛ فنا شدن انسان برای نیل به سرچشمه نور و نزدیک شدن به هستی مطلق است. شهادت؛ مرگی از راه کشته شدن است که شهید آگاهانه و به خاطر هدف مقدس و به تعبیر قرآن(فی سبیل الله) انتخاب می‌کند. یعنی شهید در راهی کشته می‌شود که هر دو ارزش آگاهانه و فی سبیل‌الله را داراست و چنین مرگی است که به تعبیر پیامبر(ص)، شریفترین و بالاترین نوع مردن است (اَشرُفُ المُوًتِ قَتْلُ الشَّهادَهِ) و علی(ع) آن را گرامی‌ترین نوع مردن می‌داند.(اَکْرُمُ المُوًتِ اَلْقُتْلُ) شهید در لغت به معنی (گواه) است و در اصطلاح به کسی گویند که در راه خدا کشته می‌شود.

امام علی (ع) می‌فرماید: اگر انسان را از مرگ گریزی نیست ، بهتر است که با شمشیر در راه خدا کشته شود. و إن تکن الأبدان للموت أنشأت فقتل امرئ بالسیف فی الله أفضل؛‏ اگر بدن (انسان‌ها) برای مرگ آفریده شده است، کشته شدن انسان با شمشیر در راه خدا باارزش‌تر است.10

و تأکید می‌کند که تحمل هزاران ضربه شمشیر، آسان‌تر از پذیرش مرگ در بستر است: إِنَّ أَفْضَلَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأَلْفُ ضَرْبَةٍ بِالسَّیْفِ أَهْوَنُ عَلَیَّ مِنْ مِیتَةٍ عَلَی فِرَاش؛11 همانا بالاترین نوع مرگ، شهادت است. و سوگند به کسی که جانم در دست اوست، تحمل هزار ضربه شمشیر، از مردن در بستر آسان‌تر است. شهید با آگاهی از اینکه میدان جهاد؛ محل فداکاری‌، از خودگذشتگی و شهادت است؛ از کام‌جویی مادی دل می‌کند و به میدان ایثار پا می‌گذارد. او تسلیم مرگ نمی‌شود، بلکه مرگ را تسلیم خود می‌کند.

فضیلت جهاد

کسانی که آگاهانه پا درعرصه جهاد می‌گذارند، درب مخصوص بهشت را به روی خود می‌گشایند و خود را از آفات سستی و تن‌پروری رهایی می‌بخشند. امام علی (ع) فرمودند: أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیَائِهِ وَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَی وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِینَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِیقَةُ فَمَنْ تَرَکَهُ رَغْبَةً عَنْهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّل12 ...؛ اما بعد، جهاد، دری است از درهای بهشت که خدا به روی گُزیده دوستان خود گشوده است و جامه تقوی‏ است که بر تن پوشیده است.

زره استوار الهی است که آسیب نبیند و سپر محکم اوست (که تیر در آن ننشیند) هر که جهاد را واگذارد و ناخوشایند داند، خدا جامه خواری بر تن او پوشاند و ... مجاهدان در راه حق با شوق وارد میدان کارزار می‌شوند؛ زیرا می‌دانند که مجاهدان فی سبیل‌الله مورد علاقه و محبّت خدا هستند و خداوند آنان را دوست دارد.إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی‏ سَبیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوص‏ ( صف/4)؛ خداوند کسانی را دوست می‏دارد که در راه او پیکار می‏کنند، گویی بنایی آهنین‏اند.

آمرزش گناهان شهید

در قرآن کریم درباره بخشش گناهان شهید چنین آمده است: فالذین‌هاجروا و اُخرجوا من دیارهم و اوذوا فی سبیلی و قاتلوا و قُتلوا لاکفّرن عنهم سیئاتهم و لادخلنهم جناتٍ تجری من تحتها الانهار ثواباً من عندالله و الله عنده حسن‌الثواب (آل‌عمران/195)؛ آنان که از وطن خود هجرت کردند و از دیار خود بیرون رانده شدند و در راه خدا رنج کشیدند، جهاد کردند و کشته شدند، همانا بدی‌های آنان را می‌پوشانیم و آنان را به بهشت‌هایی که از زیر درختان آن نهرهای آب جاری و روان است، داخل می‌کنیم و این پاداشی است از جانب خدا و پاداشی که از جانب خدا باشد، نیکوست.در این آیه اشاره شده که خداوند همه بدی‌های کشته‌شدگان در راه خدا را نادیده می‌گیرد و بعلاوه از جانب خود به آنان نیکوترین پاداش را عطا می‌کند.در همین رابطه احادیثی نیز ذکر شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌نمائیم.

قال النبی(ص): فاذا ودَّعهم اهلوهم بکت علیهم الحیتان و البیوت، تخرجون من ذنوبهم کما تخرج الحیة من سلخها؛13 چون رزمندگان با اهل و خانواده خود خداحافظی کنند، ماهی‌ها و خانه‌ها، بر آن‌ها می‌گریند و از گناهان خود خارج می‌شوند؛ همانگونه که مار، از پوست خود خارج می‌شود.در حدیث دیگری که پیامبر شش خصلت را برای شهیدان ذکر فرمودند، اولین خصلت این است که: اولین قطره خونی که از شهید بر زمین ریخته می‌شود، گناهانش بخشیده و آمرزیده می‌گردد. این لفظ در احادیث دیگری هم تکرار شده است.

امام صادق(ع) نیز در روایتی می‌فرمایند: من قُتل فی سبیل‌ ا لله لم یعرفه الله من سیئاته؛14کسی که در راه خدا به شهادت نائل شود، هیچ یک از گناهان و بدی‌هایش به او ارائه نخواهد شد؛ یعنی از همه آن‌ها چشم‌پوشی خواهد شد.و در تفسیر آیه «ان لا خوف علیهم و لا هم یحزنون»(170 آل عمران) نیز آورده‌اند که به شهیدان بشارت می‌دهند که از گناهان گذشته خوفی نداشته باشند، زیرا خداوند گناهانشان را با شهادت پاک می‌سازد.در حدیثی دیگر از پیامبر (ص) سؤال شد که چرا شهید مورد آزمایش و سؤال واقع نمی‌شود؟ پیامبر (ص) فرمود: زیرا شهید در زیر برق شمشیر، آزمایش خود را به پایان رسانده است.

رزق و روزی شهید

خداوند در آیات 169 تا 171 سوره آل عمران می‌فرماید : و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون، فرحین بما آتاهم من فضله و یستبشرون بالذین...در این آیات خداوند بعد از اینکه می‌فرماید شهیدان را مرده مپندار، اشاره می‌کند به اینکه شهیدان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی می‌خورند (عند ربهم یرزقون) که در این قسمت از آیه به ارتزاق شهیدان اشاره شده است. لذا اگر نوعی حیات مجازی برای شهیدان فرض کنیم، با ارتزاق منافات دارد، پس باید حیات را حقیقی در نظر گرفت. زیرا ارتزاق از ویژگی‌های موجود زنده و حقیقی است و چون خداوند درباره شهیدان گفته است که نزد پروردگارشان ارتزاق می‌کنند، لذا شهید نمی‌تواند زنده حقیقی نباشد.

شهدا؛ شمع محفل بشریت

استاد مطهری می‌نویسد: شهادت واژه‌ای است که در اسلام قداست خاصی دارد. در عرف خاص اسلامی، هاله‌ای از نور این کلمه را فرا گرفته است. این کلمه در همه عرف‌ها توأم با قداست و عظمت است. چیزی که هست، معیارها و ملاک‌ها متفاوت است. از نظر اسلام هر کس به مقام و درجه شهادت نائل آید، یعنی واقعاً در راه هدف‌های عالی اسلامی، به انگیزه برقراری ارزش‌های واقعی بشری کشته بشود، به یکی از عالی‌ترین درجات و مراتبی که یک انسان ممکن است در سیر صعودی خود نائل شود، رسیده است.

شهید کسی است که با فداکاری و از خود گذشتگی خود و با سوختن و خاکستر شدن خود، محیط را برای دیگران مساعد می‌کند. مَثَل شهید، مَثَل شمع است که خدمتش از نوع سوختن، فانی شدن و پرتو افکندن است، تا دیگران در این پرتو که به بهای نیستی او تمام شده بنشینند و آسایش بیابند و کار خویش را انجام دهند. آری شهدا شمع محفل بشریتند. آنان که هستی خویش را برای وصال دوست، مهیا کرده‌اند، از دام‌های منیّت رهیده و شیطان را در بند کشیده و او را به یأس کشانده‌اند.15

در پایان این جستار به ذکر حدیثی از پیامبر (ص) اشاره می‌شود: رسول اکرم (ص) در روز اُحد، بالای سر «مصعب بن عمیر» ایستاد و برای او دعا کرد و سپس فرمود: رسول خدا گواهی می‌دهد که شهدا شاهدان من نزد خدا در روز قیامت هستند. بیایید و ایشان را زیارت کنید، بر اینان سلام کنید که سوگند به آن که جانم در دست اوست، هیچ‌کس نباشد که بر آن‌ها سلام کند؛ الا اینکه جوابش را می‌دهند. و آن‌ها از میوه‌های بهشتی و هدایای آن روزی داده می‌شوند.16

پی‌نوشت :

1. کشف الاسرار وعُدّه الابرار؛ ج2، ص248 و 249.

2. کلینی ، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ بیروت: دارالاضواء، 1371 ،5/ 53.

3. مطهری، مرتضی؛ قیام و انقلاب مهدی (عج) به ضمیمه شهید؛ قم: صدرا ، 1367 ، ص104.

4. جامع أحادیث الشیعه؛ ج 13، صفحه 12.

5. حر عاملی ، محمد؛ وسائل الشیعه؛ تهران: مکتبة الاسلامیه، 1391، 5/366.

6. برگرفته از مقاله شهادت در قرآن و احادیث www.tebyan.net/index.aspx?pid=7943.

7. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه ، 1374، ج 25، ص 353.

8. کلینی ، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ بیروت: دارالاضواء، 1371، ج 2، ص 348.

9. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار الجامعه لعلوم الائمه الاطهار؛ بیروت : دار احیاء التراث العربی، 1403 ق ، ج 73، ص 12.

10. دیوان علی (ع)؛ قم: پیام اسلام، 1369، ص 315.

11. کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ بیروت: دارالاضواء، 1371، ج 5، ص 53.

12. شهیدی، سید جعفر؛ ترجمه نهج البلاغه؛ تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1378، ص 27.

13. کشف الاسرار وعُدّه الابرار، ج 2، ص347.

14. وسایل الشیعه، ج 11، ص 9.

15. مطهری، مرتضی؛ قیام و انقلاب مهدی (عج) به ضمیمه شهید؛ قم: صدرا ، 1367، صص72-84.

16. کشف‌الاسرار، ج 1 ، ص 417.

زهرا روزبهانی

منبع: ماهنامه فرهنگ پویا شماره 13