خوش آمدید

فتحعلی شاه و آمریکایی ها

آمریکایی ها برای نخستین بار در دوران فتحعلی شاه به ایران آمدند؛ آن هم در قالب مسیونرهای مذهبی. اگرچه حضور هیئت های مسیحی در ایران با اهداف خاصی توأم بود اما نمی توان آن را سیاسی دانست چون که دولت آمریکا از سال 1823 مثلا از اصل سیاست خارجی انزواطلبانه مونروئه پیروی می کرد و نمی خواست در امور سیاسی اقتصادی کشورهای دیگر جهان جز کشورهای قاره آمریکا دخالت کند.

امیرکبیر و آمریکایی ها

شروع جدی رابطه دولت آمریکا و ایران به دوران ناصری برمی گردد. امیرکبیر به شدت خواستار رابطه با آمریکا بود چون فکر می کرد می تواند با این کار تا اندازه ای جلوی روس ها و انگلیسی ها را بگیرد.

خسرو معتضد در این مورد می گوید: «امیرکبیر که در سیاست ورزی و ذکاوتش هیچ تردیدی نیست، نخستین کسی است که اصرار داشت ایران با آمریکا روابط داشته باشد. امیرکبیر برای اینکه از شر آزار و فشار و تهدیدات بریتانیا و روسیه تزاری در امان باشد، پیرو اصل قدرت ثالث که به عنوان یک سیاست از زمان فتحعلی دنبال می شد، عمل کرد. در آن زمان آمریکا وجهه مثبتی در میان ملت های جهان داشت.»

فداکاری یک آمریکایی برای مشروطه

چند سال قبل که فیلمنامه «باسکرویل» منتشر شد، هنوز نمی دانستم که آمریکایی ها (جدا از دولتشان) در ایران کار مثبت هم انجام داده اند. این بود که خواندن زندگی هوارد باسکرویل، شگفت زده ام کرد. باسکرویل معلمی آمریکایی بود که در تبریز تاریخ عمومی جهان و حقوق بین الملل درس می داد. او ودر دوران آموزگاری اش با آزادی خواهان تبریز آشنا شده بود و خصوصا با سید حسن شریف زاده معلم عربی مدرسه دارای روابط صمیمانه ای بود. مرگ شریف زاده تاثیر قابل توجهی بر معلم آمریکایی گذاشت و انگار تاریخ چیز دیگری می خواست، چون تبریز محاصره شد و مشروطه طلبان تبریزی دچار قحطی و انزوا شدند.

باسکرویل که در آمریکا دوره نظامی گری دیده بود، با جمع آوری گروهی از جوانان مشروطه خواه در حیاط ارگ تبریز به آنان آموزش های سپاهی گری می داد و آنان را برای جنگ احتمالی آماده می کرد. جوانان دسته خود را «فوج نجات» نامیده بودند و باسکرویل از آنها پیمان گرفته بود که در هر جنگی که رخ دهد، پیشرو باشند و چون به دشمن نزدیک شوند، در بند سنگر نبوده، فدایی وار به دشمن یورش ببرند. در این میان مقام های آمریکایی تلاش می کردند باسکرویل را قانع کنند که خود را در مسائل سیاست داخلی کشور دیگر – ایران – درگیر نکند اما این تلاش ها بی ثمر بود و آموزگار آمریکایی تصمیم خود را برای برداشتن سلاح گرفته بود. در نهایت، زندگی معلم آمریکایی با شلیک گلوله ای به پایان رسید.

مردم تبریز قدر این جوان آمریکایی را دانستندو تشییع جنازه با شکوهی برایش برگزار کردند. انجمن تبریز می خواست پولی به آمریکا برای مادر باسکرویل بفرستد اما آمریکاییان مقیم تبریز به آن رضایت ندادند. در عوض تفنگ او همراه با یک تخته فرش نفیس را که تصویر باسکرویل روی آن نقش بسته بود، برای مادرش فرستندند که البته به دست او نرسید. بعدها مجسمه او را ساختند و این مجسمه هم اکنون در خانه مشروطه تبریز برپاست.

نخستین نشانه جنگ سرد در ایران

شاید برایتان جالب باشد که نخستین نشانه جنگ سرد و نبرد پنهان آمریکا و شوروی در ایران روی دادا. جنگ دوم جهانی به تازگی به پایان رسیده بود و روس ها که حالا لباس شوروی سوسیالیستی را بر تن داشتند، نمی خواستند ایران را ترک کنند. این بود که فرقه دموکرات احساس قدرت کرد و اول از جمهوری خودمختار گفت و حتی اواخر می خواست به طور کلی مستقل باشد. در مورد اینکه چطور شد ارتش سرخ روس ایران را ترک کرد، دو روایت وجود دارد. 

روایتی می گوید که قوام السلطنه به روس ها وعده داد که امتیاز نفت شمال را به آنها واگذار می کند و با این وعده، ارتش شوروی بیرون رفت اما بعد مجلس ایران این قانون را نپذیرفت.

اما روایتی دیگر می گوید که آمریکا از نفوذ شوروی در منطقه نفت خیز نگران بود و به همین دلیل به آن اخطار کرد که ایران را ترک کند. انگلیسی ها به دلیل جنگ دوم جهانی آن روزها قدرتی نداشتندو از طرفی، ممکن بود حمایت از فرقه دموکراتب رای شوروی مشکلاتی ایجاد کند، این بودکه ارتش سوسیالیستی ایران را ترک کرد. می گویند این اتفاق، شروع جنگ سرد بین آمریکا و شوروی بود.

ماجرای مورگان شوستر

مورگان شوستر یک حسابدار آمریکایی بود که به مدت 9 ماه در ایران خدمت کرد. او در طول این ماه ها،دست روس ها و انگلیسی ها را کوتاه کرد و به شاهزداه های فاسد اجازه نداد که از خزانه بدزدند. نهایت کار این کارشناس اخراج بود.

مدارس و انتشاراتی ها

آمریکایی ها در ایران چند مدرسه و انتشاراتی هم تاسیس کردند، از جمله مدرسه البرز که بزرگان زیادی را تقدیم ایران کرد. شهید دکتر چمران یکی از شاگردان مدرسه البرز بود که البته در زمان او، مهندس مجتهدی ریاست مدرسه را به عهده داشت. تاسیس انتشارات فرانکلین و چند مدرسه دیگر هم، باعث انتشار حدود سه هزار کتاب در ایران شدکه البته به باور بسیاری سبب شد تا فرهنگ آمریکایی در ایران ترویج شود.

دخالت های دولت آمریکا در سال های بعد از جنگ دوم جهانی، کودتای 28 مرداد و سایر قضایا در سال های بعد از جنگ دوم جهانی، دیگر روس ها و انگلیسی ها نبودند که می خواستند ایران را بین خود تقسیم کنند.حالا روس تبدیل شده بود به شوروی و از طرف مقابل، آمریکایی ها آمده بودند. اینجا بود که آمریکایی ها به دلیل شرایط خاص جغرافیایی ایران و البته نفت، می خواستند ایران را مال خود کنند.

یکی از بزرگترین خیانت هایی که آمریکایی ها به دولت ایران کردند، کودتای 28 مرداد بود. دولت آمریکا نمی توانست فردی مستقل همچون دکتر مصدق را تاب بیاورد و به همین دلیل طی کودتایی او را از قدرت برکنار کرد. کودتای 28 مرداد، لکه ننگی در سیاست خارجی آمریکاست که به سادگی پاک نمی شود.

بعد از این ماجرا هم آمریکا، نقشی مخرب در بروز آزادیخواهی در ایران داشت. همکاری با حکومت شاه برای تاسیس سازمان مخوف ساواک (که جوانان انقلابی را شکنجه می داد) و دیگر فعالیت های مخرب، هرگز از یاد ایرانی ها نمی رود. بعدها نقش آمریکا در جنگ میان ایران و عراق و حتی شلیک آنها به هواپیمای مسافربری ایران، سایه های سیاه دشمنی را هر چه بیشتر سنگین کرد.

مجله چلچراغ