خوش آمدید

وقتی در خیابان ولی عصر قدم می زنم و به چنارهای کهنسال و سر به فلک کشیده ای نگاه می کنم که یادگار مرحوم کریم ساعی، بنیانگذار علوم منابع طبیعی در ایران است، از این که روزی را تصور کنم که درخت های خیابان ولی عصر خشک شود ، قلبم می گیرد. چند سال پیش شهرداری بخش های زیادی از جوی آب و محوطه خاکی اطراف این درخت ها را تا نزدیکی تنه درخت سنگفرش کرد؛ اتفاقی که خیلی از کارشناسان گفتند نفوذ هوا در خاک را مسدود کرده و کم کم خفگی ریشه های عظیم این درختان را سبب می شود. این درد کم بود که حالا با نورپردازی به جان این مخلوقات زبان بسته افتاده اند. تصور کنید وقتی شب است و قرار است بخوابید، یک نفر لامپ ال ای دی بر صورت تان انداخته باشد و بگوید چقدر زیبا شده اید! واقعا می توانید بخوابید؟! ما این کار را با درختان کرده ایم. آنها را مثل خودمان شهری کرده ایم و هر روز ضربه محکم تری به تنه بظاهر محکم آنها می زنیم.

حتما شنیده اید خیابان ولی عصر طولانی ترین خیابان خاورمیانه است. چنارهایش هر کدام شماره ای دارد و حساب و کتابی. لابد به یاد دارید چندی پیش وقتی چند چنار این خیابان خشک شد و شهرداری بناچار چنارهای در معرض سقوط را برید، داد خیلی ها در آمد که دارند چنارهای این خیابان را که جزو جذابیت های گردشگری تهران هم هست نابود می کنند. اما کسی نپرسید در حالی که چنار درختی است که می تواند تا چند قرن هم عمر کند و چنارهای کهنسال کم نیست، چرا درختان این خیابان آن هم با این تعداد زیاد در حال خشک شدن است؟ حالا اگر بدانیم این نورپردازی تبری بزرگ برای زدن آخرین ضربه محکم به تنه این درختان است، چه می شود؟ می گویند مردم این نورهای رنگارنگ را دوست دارند! چه کسی به سلیقه مردم جهت می دهد؟ رنگ های قرمز، آبی، سبز، بنفش و ... که با لامپ های ال ای دی به درخت ها تابانده و خاموش و روشن می شود و بیشتر جلوه ای شبیه تونل وحشت در شهربازی ها به دالان درختان زیبای خیابان ولی عصر و بلوار کشاورز داده واقعا زیباست؟ تعریف ما از زیبایی چیست؟

با این اوصاف به نظر نمی رسد ماجرای نورپردازی درختان خیابان ولی عصر و بلوار کشاورز پایان کار باشد. این روزها وقتی در بلوار میرداماد هم قدم بزنید، خواهید دید که لابه لای درختان لامپ های چشمک زنی کار شده که منظره ای شبیه شهاب باران را میان شاخ و برگ درختان ایجاد کرده است. حتی برخی مغازه دارها هم درختان جلوی مغازه خود را این گونه آذین بسته اند. به نظر می رسد واقعا سلیقه ما در حال تغییر کردن است. درست است که در فرهنگ ما چراغانی کردن در اعیاد و جشن ها جایگاه خاص و ریشه تاریخی دارد، شب یلدا را به عنوان نمادی از غلبه نور بر تاریکی در بلندترین شب سال جشن می گیریم و همواره شب و تاریکی بار منفی خاصی در ادبیات ما داشته است ؛ اما مگر معتقد نیستیم که در آفرینش شب و روز و در پی هم آمدن آنها برای خردمندان نشانه هایی قرار داده شده است؟ چرا قانون طبیعت را زیر پا می گذاریم؟ چرا اصرار داریم شب ها را مثل روز روشن کنیم؟ هوای شهر را آلوده کرده ایم، تا پای تنه درختان زمین را سنگفرش کرده ایم. بر بدن آنها پلاک با میخ کوبیده ایم، روی تنه شان یادگاری نوشته ایم و با تانکرهای شهرداری به جای آبیاری پای درختان، آب را به خودرو های پارک شده در کنار خیابان می پاشیم و در جوی خالی می کنیم و البته در کارتکس می نویسیم آبیاری کردیم! حالا دیگر چرا خواب و استراحت شبانه را از درختان کهنسال خیابان های تهران دریغ می کنیم؟ این روش غلط در نورپردازی درختان در حال الگوشدن برای شهرهای دیگر است و دیر یا زود باید در سوگ درختانی بنشینیم که گویی بی دلیل ناگهان خشک شده اند. طبیعت به کندی و البته بسختی از ما انتقام خواهد گرفت.

متخصصان چه می گویند؟

دکتر سیدمهدی سیدی، پژوهشگری است که در زمینه فیزیولوژی گیاهی از دانشگاه گوته بورگ سوئد در مقطع دکتری فارغ التحصیل شده و به عنوان محقق پسا دکتری در دانشگاه ویرجینیای آمریکا و دیگر دانشگاه های اروپایی تحقیق کرده است. موضوع پایان نامه دکتری وی در زمینه بررسی اثر نور بر گیاهان بوده است و اکنون عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک، رئیس کارگروه نخبگان شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس گروه آموزش نیروی انسانی و ترویج ستاد توسعه زیست فناوری است. از دکتر سیدی می پرسم تا چه اندازه مطمئن است نورپردازی درختان در شب می تواند سلامت آنها را به خطر بیندازد؟ وی در پاسخ می گوید: تخصص من مطالعه اثر نور بر گیاهان است و آنچه می گویم براساس مطالعات عمیقی است که در این حوزه داشته و دارم. لامپ های ال ای دی (LED) اصطلاحا یک نور تک رنگ ارائه می کند. ولی واقعیت این است که این طور نیست این لامپ ها دقیقا خط طیف خاصی از طول موج نور را بتابانند. ما روی این لامپ ها کار و نور آنها را طیف سنجی کرده ایم. مثلا می بینیم یک لامپ ال ای دی پرتوهای نوری در دامنه 420 تا 460 نانومتر یا 650 تا 680 نانومتر را می تاباند. البته این دامنه با چشم غیرمسلح قابل تشخیص نیست و تک رنگ به نظر می رسد. حال اگر یک گیاه را زیر یک نور تک رنگ مثل نور آبی یا قرمز قرار دهیم، در این شرایط نمو گیاه مختل می شود؛ به این صورت که گیرنده نوری که نباید در زمان مشخصی فعال باشد ، فعال می شود و برعکس.

دکتر سیدی: وقتی ما در شب گیاه را برخلاف چرخه طبیعی تحت تأثیر نورهای مصنوعی قرار می دهیم، پدیده ای به نام «شکست شب» رخ می دهد که نمو گیاه را مختل می کند و طی چند سال گیاه خشک می شود، حتی اگر آفت و بیماری هم نداشته باشد و به طور منظم آبیاری شود

دکتر سیدی در توضیح پیرامون سازوکار عملکرد گیرنده های نوری در گیاهان با روشن و تاریک شدن شبانه روزی می گوید: هنگام طلوع و غروب آفتاب می بینیم رنگ سرخی دورادور افق آشکار می شود که در نتیجه پخش قسمت قرمز طیف نوری خورشید در جو زمین ایجاد می شود. طیف نوری تابشی خورشید در ساعات مختلف روز با هم متفاوت است. وقتی خورشید در حال غروب است، ما نور «قرمز دور» را مشاهده می کنیم. در این حالت نور قرمز دور بخشی از گیرنده های نوری گیاه را که عمدتا شامل فایتوکروم ها می شود، بتدریج خاموش می کند. سپس صبحدم هنگام برآمدن آفتاب و با تابش مجدد نور قرمز دور، فایتوکروم ها دوباره روشن می شود. این کار به قدری ظریف است که حتی در گلخانه های تحقیقاتی امروزی تنظیم شرایط نوری مصنوعی در تغییر از شرایط تاریکی به روشنی و برعکس با لامپ هایی صورت می گیرد که نور قرمز دور را می تابانند، تا شرایط واقعی طبیعت شبیه سازی شود.

وی در ادامه ضمن اشاره به این که روشنایی و تاریکی پیاپی شبانه روز حکمتی دارد و چرخه زندگی موجودات زنده و از جمله گیاهان با آن تنظیم می شود، در توضیح پیرامون اثرات مختل کردن چرخه زندگی گیاهان می گوید: وقتی ما در شب گیاه را برخلاف چرخه طبیعی که باید در آن زندگی کند تحت تأثیر نورهای مصنوعی قرار می دهیم، پدیده ای به نام «شکست شب» (Break Lighting Night) رخ می دهد که نمو گیاه را مختل می کند و طی چند سال گیاه خشک می شود، حتی اگر آفت و بیماری هم نداشته باشد و به طور منظم آبیاری شود. این بحث را هم که که می گویند نور را از پایین و با زاویه 45 درجه به درخت می تابانیم ، مبنای علمی ندارد و برای درخت مضر است. بعلاوه نور ال ای دی چون اصطلاحا تک رنگ است و دامنه محدودی از طول موج را می تاباند، ضررش از نور مصنوعی برای درخت بیشتر است. در بلوار کشاورز می بینیم زیر برخی درخت ها نور آبی، بعضی جاها نور بنفش، بعضی جاها نور سبز تابانده اند و این کار درستی نیست. نورپردازی می تواند روی ابنیه تاریخی و نمادهای شهر انجام شود نه روی یک موجود زنده.

دکتر افشین دانه کار، دانشیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران نیز از واردآمدن اثرات سوء بر درختان براثر نورپردازی مصنوعی بیمناک است و می گوید: بررسی ها و تجربیات میدانی نشان داده درختانی که در پارک ها و فضای سبز شهری در نزدیکی تیرهای چراغ برق قرار دارد، معمولا در فصل سرما تأخیر در خزان را از خود نشان می دهند. زیرا قرارگیری در معرض نورهای مصنوعی موجب می شود چرخه های نوری در آنها براساس روند طبیعی انجام نشود و بموقع برگ ریزی در آنها رخ ندهد. برگ ریزی واکنش طبیعی در گیاه است تا نسبت به سرمای زمستان مصون بماند. در این حالت تصور کنید اگر گیاهی به واسطه دست اندازی ما در طبیعت دیرتر خزان کند، خواب زمستانی را دیرتر شروع خواهد کرد و تحت تأثیر سرمازدگی قرار خواهد گرفت. سرمازدگی می تواند موجب مرگ بخشی از گیاه یا کل گیاه شود.

هدف چیست؟

دکتر دانه کار معتقد است باید بر اساس هدف های مشخصی از قبیل ایجاد روشنایی معابر برای عبور و مرور، برقراری امنیت، تبلیغات و در نهایت نورپردازی از نور در شب استفاده شود ؛ زیرا جهت تابش نور و انرژی نورانی که در محیط آزاد می کند ، می تواند اثرات سوء بر تمام موجودات زنده اعم از گیاهان و جانوران و انسان داشته باشد. او در توضیح اثرات سوء نورپردازی در شب می گوید: این اثرات که در قالب آلودگی نوری شناخته می شود، فرآیندها و عملکردهای طبیعی را مختل می کند. جهت یا شدت تابش نور روی پوشش گیاهی یا جایی که جانوران حاضر هستند بویژه در زمان جفت گزینی، تغذیه یا استفاده از محل به عنوان پناهگاه ، آنها را آسیب پذیر می کند. در بسیاری از کشورها از روشنایی برای زیباسازی استفاده می کنند، ولی الگوهای پرهیز از ایجاد آلودگی نوری را هم در نظر می گیرند و پخش نور در محلی مورد تمرکز قرار می گیرد که فعالیت انسانی قرار است در آن انجام شود. معمولا برج ها و یادمان های شهری را که می خواهند جلوه زیباتری به آنها بدهند، نورپردازی می کنند و در موارد استثنایی که قرار باشد موجودات زنده ای مثل درختان تحت تأثیر نور قرار بگیرد، به صورت کوتاه مدت و در قالب نمایش های مقطعی این کار انجام می شود. دکتر سیدی نیز در این زمینه تجربه مشابهی دارد و می گوید: در آمریکا فقط در حد این که یک شب به عنوان کریسمس در آغاز سال نوی میلادی درخت کاج را آذین بندی و چراغانی کنند، این کار انجام می شود. برای این کار حتی رقابت می کنند و درخت های خشک را که در خواب زمستانی هستند چراغانی می کنند.

آلودگی نوری و اثر سوء بر گیاهان

دکتر سیدی در ارتباط با اثر مضر نور مصنوعی در شب بر تمام موجودات زنده نیز می گوید: یک بحثی در زیست ناسی به نام «چرخه های شبانه روزی» وجود دارد که از مهم ترین عوامل رفتار و کنترل فیزیولوژی ماست. ما در بدن خودمان گیرنده نوری داریم که عمدتا نور آبی را جذب می کند و بسیاری از چرخه های زیستی و ترشحات هورمونی بدن ما با همین نورهای آبی تنظیم می شود. امروزه متوجه شده ایم که بسیاری از رفتارهای ما تحت تأثیر بیان ژن ها قرار دارد و بیان ژن ها هم تحت تأثیر چرخه های شبانه روزی انجام می شود. بخصوص وقتی ما یا هر موجود زنده ای تحت تأثیر نور مصنوعی در شب قرار داشته باشد که پیوسته خاموش و روشن می شود، تحت تأثیر پدیده ای به نام نور متناوب (Intermittent Light) قرار می گیرد؛ یعنی نوری که با تناوب زمانی خاصی روشن و خاموش می شود. چنین نورهایی باعث نابودی کلروپلاست (chloroplast ) شده و به مرگ گیاه منجر می شود.

دکتر دانه کار: اصولا این نوع نورپردازی ضرورتی برای تهران ندارد. در شرایطی که باید از حامل های انرژی مان درست استفاده کنیم، از انرژی برای نورافشانی استفاده می کنیم. به نظر می رسد این کارها بیشتر نمایشی است و از فلسفه اقتصاد مقاومتی و حمایت از منابع پایه به دور است

دانه کار در پاسخ به این که آیا نورپردازی درختان می تواند بر زندگی پرندگانی که روی این درخت ها لانه خود را ساخته اند هم اثر می گذارد، می گوید: قطعا اثر منفی می گذارد. اساسا نور باعث خیرگی جانوران شده و سبب می شود برای مدت کوتاهی جلو خود را نبینند، بویژه در مورد پرندگان این اتفاق شایع تر است. خیرگی در پرندگان موجب می شود در مسیریابی دچار اشتباه شوند و با موانع برخورد کنند، یا حتی پرنده مادر فرزندش را گم کند و بسیاری از اتفاقات مشابه رخ دهد. خیرگی ، برای ما هم در شب تاریک وقتی در معرض نور شدید قرار می گیریم اتفاق می افتد و موجب می شود چند ثانیه ای بینایی مان مختل شود. بعلاوه نورهای مصنوعی در شب شرایط امنی را که جانوران در این مقطع از شبانه روز باید داشته باشند تا از چشم شکارچیان دور بمانند، از آنها سلب می کند. بنابراین شکی نیست این نورهای مزاحم زندگی پرندگانی را که روی درخت ها آشیانه دارند ، مختل می کند.

زیباسازی به چه قیمتی؟

بی شک هدف شهرداری تهران از نورپردازی درختان زیباسازی شهر بوده است. با این حال دکتر سیدی معتقد است که شهرداری باید پیش از تصمیم برای زیباسازی شهر، هزینه و فایده این کار را بررسی کند. او می گوید: آیا ارزشش را دارد که به قیمت نابودی درختان خیابان مشهوری مثل ولیعصر ، آنها را نورپردازی کنیم؟ این ظلم به طبیعت است. در آموزه های دینی ما شکستن شاخه درخت به شکستن بال فرشتگان تشبیه شده ؛ چه برسد به خشک کردن تدریجی یک درخت با نورپردازی غیر ضروری. ما حق نداریم یک موجود زنده را بازیچه امیال خودمان قرار دهیم. الان نارون های زیبای بلوار کشاورز هر شب در رنج و عذابند.

دکتر دانه کار نیز بحث ضرورت انجام این کار را به چالش می کشد و معتقد است: اصولا این نوع نورپردازی ضرورتی برای تهران ندارد. ما واقعا گاهی دچار افراط می شویم. مثلا وقتی در یک کشوری با مشکل کم آبی زندگی می کنیم، چه لزومی دارد حوض ها و فواره های متعدد برای آب افشانی در شهرها داشته باشیم و در پارک ها چمن کاری کنیم که نگهداری اش به آبیاری زیاد نیاز دارد. در شرایطی که باید از حامل های انرژی مان درست استفاده کنیم، از انرژی برای نورافشانی استفاده می کنیم. به نظر می رسد این کارها بیشتر نمایشی است و از فلسفه اقتصاد مقاومتی و حمایت از منابع پایه، به دور است. به نظر من کاری که ضرورت ندارد ، بهتر است از انجامش پرهیز کنیم. مسلما راه های زیادی برای نشاط بخشیدن به فضاهای شهری یا حتی نورپردازی مناسب در چارچوب موازین استاندارد وجود دارد.