در استان زنجان و در نقاط مختلف آن غارهاي كوچك و بزرگي وجود دارد كه شكوه
طبيعت، عظمت و تاريخ كهن اين ديدار را به خوبي بيان مي‌كنند.
غارهاي طبيعي و تاريخي استان همه ساله هزاران نفر را از نقاط مختلف ايران اسلامي و جهانگردان و ايرانگردان ديگر نقاط جهان را در ايام مختلف سال به سوي جلب مي‌كنند.
*غار تاريخي گلجيك زنجان
غار تاريخي گلجيك زنجان در 35 كيلومتري جنوب غربي شهرستان زنجان و در ارتفاعات مشرف به روستاي حاج آرش از توابع شهرستان زنجان واقع شده است.
اين غار عظيم به طور طبيعي از فرسايش سنگ‌هاي آهكي موجود در غار پديد آمده و با داشتن آب و هواي مناسب، داخل آن مأمن انسان دوران پيش از تاريخ بوده است.
ابعاد غار تاريخي گلجيك 700 متر در صد متر و ارتفاع تقريبي آن 50 متر است كه داخل غار آثار زيستي انسان در دوره آشولين تا بردوستين متعلق به 16 تا 30 هزار سال قبل از ميلاد را نشان مي‌دهد.
در داخل غار، ابزار، ادوات، تيغه‌هاي سنگي و استخوان حيوانات شكاري به مقدار فراوان ديده مي‌شود.
آنچه كه بيشتر از همه در خور بررسي، مطالعه و اهميت است، آثار معماري موجود در غار و محصور كردن فضاهاي زيستي و تعيين حريم‌ها و مطرح بودن مالكيت در آن است، كه به نظر مي‌رسد احداث حدود چهار كيلومتر راه، دسترسي سواره را براي انتقال تجهيزات و بررسي دقيق تر سيستماتيك ضروري مي‌سازد، تا با سرمايه‌گذاري در آن براي ايجاد اماكن توريستي و سياحتي مورد بهره‌برداري قرار گيرد.
علاوه بر آن صخره‌هاي جنوبي غار از سنگ‌هاي مرمر سبز بسيار ارزنده تشكيل شده كه مي‌تواند مورد بررسي و بهره‌برداري و استخراج قرار گيرد.
*غار تاريخي كتله خور گرماب
غار كتله خور در دل كوه‌هاي آهكي جنوب روستاي گرماب واقع شده و از مركز بخش 10 كيلومتر با استفاده از معبر ماشين رو فاصله دارد كه اين فاصله در مسير پياده‌رو به دو كيلومتر تقليل مي‌يابد.
روستاي گرماب به عنوان مركز بخشي به همين نام از توابع شهرستان خدابنده در منتهي اليه سمت جنوبي استان زنجان واقع شده و از طرف شرق با استان همدان و از جانب غرب با استان كردستان هم‌مرز است.
اين منطقه كه به بخش افشار يا قشلاقات افشار معروف است، داراي 126 روستاي مسكوني بوده و ساكنان آن را ايل معروف به شاه سون‌هاي افشاري تشكيل داده است.
از آثار تاريخي شناسايي شده اين منطقه تكمه تپه(تپه خاكريز) واقع در قشلاقات افشار را مي‌توان نام برد كه سفال‌هاي نخودي رنگ منقوش به نقوش و خطوط هندسي و سياهرنگ يادگارهايي از زندگي در اوايل هزاره سوم پيش از ميلاد موسوم به دوران آغاز ادبيات را معرفي مي‌كند.
توجيه حد فاصل زماني 30 هزار سال قبل از ميلاد(فرهنگ بردوستين) و 3 هزار سال قبل از ميلاد(فرهنگ سفال نخودي رنگ) در طبيعت كوهستاني مناطق، قابل بحث و بررسي است.
غار كتله خور با طول تقريبي 10 كيلومتر ابتدا در سال 1331 هجري شمسي توسط گروه كوهنوردي زنجان مورد بازديد قرار گرفت.
اين غار به طور طبيعي از شسته شدن و فرسايش آهك و حركات تكتونيكي ايجاد شده و تعيين قدمت آن مستلزم انجام آزمايش‌هاي پتاسيم آرگون يا جهت قطب مغناطيسي است.
دهانه اين غار در ارتفاع 11 متري از سطح مسيل كه مشرف بر آن است قرار گرفته و در وضعيت فعلي قطري معادل 40/1 متر دارد.
ابتداي غار تا عمق 150 متري شبيه به راسته بازارهاي معمولي است با اين تفاوت كه عناصر و اندام‌هاي آن اندكي از بازار كوچك‌تر است، كف اين قسمت را لايه‌اي از خاك و خاكستر پر كرده و از عمق 150 متري تا عمق 700 متري گشايش نسبتا زيادي در غار حاصل شده و شعب متعددي به وجود آمده است.
معبر غار پس از عمق 700 متر به طول 60 متر تنگتر و سقف آن كوتاهتر شده و به آبراه قنوات شبيه است.
پس از عبور از اين منطقه محل وسيع و مسطحي ظاهر مي‌شود كه به شبستان مساجد شبيه است.
در ضلع شرقي آن بركه آبي به ابعاد 35 متر وجود دارد كه داراي آب زلال و گوارا است.
تا عمق 700 متري در فضاي ظلماني غار آثار حيات كه به انواع استخوان و سفال محدود مي‌شود قابل رويت است.
آثار جمع‌آوري شده عمدتا سفال شكسته‌هاي سطحي و پراكنده است، قديمي‌ترين نوع اين آثار، سفال تيره رنگ دود زده با نقش داغدار با دسته‌اي به روش ساخت افزوده با تمپر گياهي و دست‌ساز است و از نظر زماني متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد است.
دومين نوع از آثار جمع‌آوري شده، سفال‌هاي دست‌ساز داراي پوشش است. روي سفال به رنگ قرمز متمايل به رنگ قهوه‌اي و نسبتا خشن و با سفال‌هاي شناخته شده قرون اول تا سوم ميلادي قابل مقايسه است.
سومين نوع آثار جمع‌آوري شده، سفال‌هاي دوران جديد است كه به شكل كوزه و بشقاب بوده و در مقطع فعلي ارزش تاريخي ندارند.
در نتيجه با توجه به حجم و وسعت غار و مقايسه آن با غارهاي تاريخي شناخته شده و همچنين موقعيت مكاني آن و از همه مهم‌تر وجود لايه تاريخي ضخيم در ابتداي غار تا عمق 150 متري و مطالعه آثار جمع‌آوري شده، اين محل مي‌تواند يكي از پناهگاه‌هاي انساني در دوران سنگ و دوران آغاز ادبيات باشد.
*غار خرمنه سر زنجان
اين غار در كوه بلند و سر به فلك كشيده خرمنه سر در سمت شمالي روستاي شاه‌نشين و يا به اصطلاح متداول و معمولي محل(شانيش) واقع شده كه غار عظيم و با ابهت خرمنه سر نيز در دل اين كوه و در ارتفاع يك هزار و 600 متري از سطح دريا قرار دارد.
براي رسيدن به دهانه غار در ابتدا از بستر رودخانه‌اي كه از كوه‌هاي شمالي شانيش سرچشمه مي‌گيرد، همچنين از ميان درختان سرسبز و زيباي زيتون و انجير بايد گذشت و به سوي ارتفاعات شمالي پيش رفت، در نزديكي قله كوه خرمنه سر دهانه مشبك و پنجره مانند و در عين حال نسبتا وسيع غار خرمنه سر واقع شده است. اين دهانه ربطي به غار اصلي ندارد و نبايد به جاي مدخل غار اصلي منظور شود.
پيدا شدن ظروف شكسته سفالين حاكي از اين مسئله است كه در گذشته‌هاي دور اين غار محل زندگي يا پناهگاه قوم و قبيله‌اي بوده است.
مطالعات سطحي دو دوره استقرار كاملاً روشن و متمايز را عرضه مي‌كند، دوره نخستين شامل ابزار و ادوات سنگي و تيغه‌هاي سنگ چخماق متعلق به زندگي غارنشيني انسان پيش از تاريخ است كه تعيين قدمت آن با اطلاعات موجود و بدون مقايسه با آثار شناخته شده و انجام آزمايش‌هاي لازم كاري بس دشوار خواهد بود اما آنچه كه مسلم است قدمت استقرار دوره نخستين در اين غار تاريخي پيش از هزاره پنجم قبل از ميلاد است.
دوره دوم آثار زيستي مشخص و روشن است؛ آثار سفالي و ادوات زيستي موجود در اتاق‌‌ها و دهليزها، متعلق به اوايل قرن چهارم هجري قمري است.
اين غار تاريخي با قلعه شميران يا سميران كه امروزه به نام مجموعه تاريخي قاسم آباد در ساحل راست رودخانه قزل اوزن قرار گرفته، در ارتباط است؛ به عبارتي ديگر عمال و سركردگان حكومت كنگريان از اين غار به عنوان پناهگاه امني در مقابل فشارهاي سياسي بغداد استفاده مي‌كردند.
به طور كلي اين منطقه برخلاف فلات مركزي ايران كه استقرارهاي پيش از تاريخ تا دوران آغاز ادبيات لاينقطع قابل تعقيب و بررسي است، به لحاظ كوهستاني و صعب العبور بودن آن يك برزخ و ابهام 10 هزار ساله را نشان مي‌دهد، به عبارتي ديگر ادامه و ارتباط تمدن‌هاي مستقر در تپه حصار دامغان، تپه سيلك كاشان، تپه چشمه علي شهر ري، سايت تاريخي سگزآباد و تپه زاغه دشت قزوين كه اقوام ساكن و بومي در فلات ايران به حيات خود ادامه داده است و پس از طي دوران نو سنگي طريق تعالي پيموده و به تمدن شاياني رسيده است، به طوري كه آثار تكنيكي و هنري آنها انسان قرن بيستم را به تعجب و تحسين وا مي دارد و با عنوان تمدن فلات ايران و يا تمدن سفال نخودي رنگ مشهور و معروف است، به طور عام و چشمگير در منطقه وجود ندارد و با بررسي‌ها به عمل آمده تنها چند مورد در آن ديده مي‌شود كه ادامه تمدن دشت قزوين، از اوايل هزاره پنجم تا اواخر هزارعه دوم قبل از ميلاد را نشان مي‌دهد.
البته اين تنها مورد در منطقه كوهستاني استان زنجان نيست بلكه مناطق كوهستاني ديگر همانند منطقه مازندران، گيلان، كردستان نيز داراي همين ويژگي است. دليل اين مسئله به احتمال زياد صعب العبور بودن مناطق ياد شده است كه ارتباط اقوام مستقر در اين نواحي را مشكل كرده و موجب ركود تمدن در استقرارهاي انساني در ناحيه شده است.
با اين اوصاف زمان عصر نو سنگي در اين مناطق به طول انجاميده و در نتيجه اقوام مستقر در اين منطقه تا اواسط هزاره سوم قبل از ميلاد به روش شكار ورزي ادامه حيات داده‌اند.
زيبايي غارهاي استان زنجان نشان مي‌دهد كه اگر در بخش گردشگري اين غارها تلاش شود، توانايي جذب بيش از پيش گردشگران داخلي و جهانگردان خارجي دارد كه اين امر موجب رونق گردشگري در اين منطقه مي‌شود. ادامه مطلب
غارهاي طبيعي و تاريخي استان همه ساله هزاران نفر را از نقاط مختلف ايران اسلامي و جهانگردان و ايرانگردان ديگر نقاط جهان را در ايام مختلف سال به سوي جلب مي‌كنند.
*غار تاريخي گلجيك زنجان
غار تاريخي گلجيك زنجان در 35 كيلومتري جنوب غربي شهرستان زنجان و در ارتفاعات مشرف به روستاي حاج آرش از توابع شهرستان زنجان واقع شده است.
اين غار عظيم به طور طبيعي از فرسايش سنگ‌هاي آهكي موجود در غار پديد آمده و با داشتن آب و هواي مناسب، داخل آن مأمن انسان دوران پيش از تاريخ بوده است.
ابعاد غار تاريخي گلجيك 700 متر در صد متر و ارتفاع تقريبي آن 50 متر است كه داخل غار آثار زيستي انسان در دوره آشولين تا بردوستين متعلق به 16 تا 30 هزار سال قبل از ميلاد را نشان مي‌دهد.
در داخل غار، ابزار، ادوات، تيغه‌هاي سنگي و استخوان حيوانات شكاري به مقدار فراوان ديده مي‌شود.
آنچه كه بيشتر از همه در خور بررسي، مطالعه و اهميت است، آثار معماري موجود در غار و محصور كردن فضاهاي زيستي و تعيين حريم‌ها و مطرح بودن مالكيت در آن است، كه به نظر مي‌رسد احداث حدود چهار كيلومتر راه، دسترسي سواره را براي انتقال تجهيزات و بررسي دقيق تر سيستماتيك ضروري مي‌سازد، تا با سرمايه‌گذاري در آن براي ايجاد اماكن توريستي و سياحتي مورد بهره‌برداري قرار گيرد.
علاوه بر آن صخره‌هاي جنوبي غار از سنگ‌هاي مرمر سبز بسيار ارزنده تشكيل شده كه مي‌تواند مورد بررسي و بهره‌برداري و استخراج قرار گيرد.
*غار تاريخي كتله خور گرماب
غار كتله خور در دل كوه‌هاي آهكي جنوب روستاي گرماب واقع شده و از مركز بخش 10 كيلومتر با استفاده از معبر ماشين رو فاصله دارد كه اين فاصله در مسير پياده‌رو به دو كيلومتر تقليل مي‌يابد.
روستاي گرماب به عنوان مركز بخشي به همين نام از توابع شهرستان خدابنده در منتهي اليه سمت جنوبي استان زنجان واقع شده و از طرف شرق با استان همدان و از جانب غرب با استان كردستان هم‌مرز است.
اين منطقه كه به بخش افشار يا قشلاقات افشار معروف است، داراي 126 روستاي مسكوني بوده و ساكنان آن را ايل معروف به شاه سون‌هاي افشاري تشكيل داده است.
از آثار تاريخي شناسايي شده اين منطقه تكمه تپه(تپه خاكريز) واقع در قشلاقات افشار را مي‌توان نام برد كه سفال‌هاي نخودي رنگ منقوش به نقوش و خطوط هندسي و سياهرنگ يادگارهايي از زندگي در اوايل هزاره سوم پيش از ميلاد موسوم به دوران آغاز ادبيات را معرفي مي‌كند.
توجيه حد فاصل زماني 30 هزار سال قبل از ميلاد(فرهنگ بردوستين) و 3 هزار سال قبل از ميلاد(فرهنگ سفال نخودي رنگ) در طبيعت كوهستاني مناطق، قابل بحث و بررسي است.
غار كتله خور با طول تقريبي 10 كيلومتر ابتدا در سال 1331 هجري شمسي توسط گروه كوهنوردي زنجان مورد بازديد قرار گرفت.
اين غار به طور طبيعي از شسته شدن و فرسايش آهك و حركات تكتونيكي ايجاد شده و تعيين قدمت آن مستلزم انجام آزمايش‌هاي پتاسيم آرگون يا جهت قطب مغناطيسي است.
دهانه اين غار در ارتفاع 11 متري از سطح مسيل كه مشرف بر آن است قرار گرفته و در وضعيت فعلي قطري معادل 40/1 متر دارد.
ابتداي غار تا عمق 150 متري شبيه به راسته بازارهاي معمولي است با اين تفاوت كه عناصر و اندام‌هاي آن اندكي از بازار كوچك‌تر است، كف اين قسمت را لايه‌اي از خاك و خاكستر پر كرده و از عمق 150 متري تا عمق 700 متري گشايش نسبتا زيادي در غار حاصل شده و شعب متعددي به وجود آمده است.
معبر غار پس از عمق 700 متر به طول 60 متر تنگتر و سقف آن كوتاهتر شده و به آبراه قنوات شبيه است.
پس از عبور از اين منطقه محل وسيع و مسطحي ظاهر مي‌شود كه به شبستان مساجد شبيه است.
در ضلع شرقي آن بركه آبي به ابعاد 35 متر وجود دارد كه داراي آب زلال و گوارا است.
تا عمق 700 متري در فضاي ظلماني غار آثار حيات كه به انواع استخوان و سفال محدود مي‌شود قابل رويت است.
آثار جمع‌آوري شده عمدتا سفال شكسته‌هاي سطحي و پراكنده است، قديمي‌ترين نوع اين آثار، سفال تيره رنگ دود زده با نقش داغدار با دسته‌اي به روش ساخت افزوده با تمپر گياهي و دست‌ساز است و از نظر زماني متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از ميلاد است.
دومين نوع از آثار جمع‌آوري شده، سفال‌هاي دست‌ساز داراي پوشش است. روي سفال به رنگ قرمز متمايل به رنگ قهوه‌اي و نسبتا خشن و با سفال‌هاي شناخته شده قرون اول تا سوم ميلادي قابل مقايسه است.
سومين نوع آثار جمع‌آوري شده، سفال‌هاي دوران جديد است كه به شكل كوزه و بشقاب بوده و در مقطع فعلي ارزش تاريخي ندارند.
در نتيجه با توجه به حجم و وسعت غار و مقايسه آن با غارهاي تاريخي شناخته شده و همچنين موقعيت مكاني آن و از همه مهم‌تر وجود لايه تاريخي ضخيم در ابتداي غار تا عمق 150 متري و مطالعه آثار جمع‌آوري شده، اين محل مي‌تواند يكي از پناهگاه‌هاي انساني در دوران سنگ و دوران آغاز ادبيات باشد.
*غار خرمنه سر زنجان
اين غار در كوه بلند و سر به فلك كشيده خرمنه سر در سمت شمالي روستاي شاه‌نشين و يا به اصطلاح متداول و معمولي محل(شانيش) واقع شده كه غار عظيم و با ابهت خرمنه سر نيز در دل اين كوه و در ارتفاع يك هزار و 600 متري از سطح دريا قرار دارد.
براي رسيدن به دهانه غار در ابتدا از بستر رودخانه‌اي كه از كوه‌هاي شمالي شانيش سرچشمه مي‌گيرد، همچنين از ميان درختان سرسبز و زيباي زيتون و انجير بايد گذشت و به سوي ارتفاعات شمالي پيش رفت، در نزديكي قله كوه خرمنه سر دهانه مشبك و پنجره مانند و در عين حال نسبتا وسيع غار خرمنه سر واقع شده است. اين دهانه ربطي به غار اصلي ندارد و نبايد به جاي مدخل غار اصلي منظور شود.
پيدا شدن ظروف شكسته سفالين حاكي از اين مسئله است كه در گذشته‌هاي دور اين غار محل زندگي يا پناهگاه قوم و قبيله‌اي بوده است.
مطالعات سطحي دو دوره استقرار كاملاً روشن و متمايز را عرضه مي‌كند، دوره نخستين شامل ابزار و ادوات سنگي و تيغه‌هاي سنگ چخماق متعلق به زندگي غارنشيني انسان پيش از تاريخ است كه تعيين قدمت آن با اطلاعات موجود و بدون مقايسه با آثار شناخته شده و انجام آزمايش‌هاي لازم كاري بس دشوار خواهد بود اما آنچه كه مسلم است قدمت استقرار دوره نخستين در اين غار تاريخي پيش از هزاره پنجم قبل از ميلاد است.
دوره دوم آثار زيستي مشخص و روشن است؛ آثار سفالي و ادوات زيستي موجود در اتاق‌‌ها و دهليزها، متعلق به اوايل قرن چهارم هجري قمري است.
اين غار تاريخي با قلعه شميران يا سميران كه امروزه به نام مجموعه تاريخي قاسم آباد در ساحل راست رودخانه قزل اوزن قرار گرفته، در ارتباط است؛ به عبارتي ديگر عمال و سركردگان حكومت كنگريان از اين غار به عنوان پناهگاه امني در مقابل فشارهاي سياسي بغداد استفاده مي‌كردند.
به طور كلي اين منطقه برخلاف فلات مركزي ايران كه استقرارهاي پيش از تاريخ تا دوران آغاز ادبيات لاينقطع قابل تعقيب و بررسي است، به لحاظ كوهستاني و صعب العبور بودن آن يك برزخ و ابهام 10 هزار ساله را نشان مي‌دهد، به عبارتي ديگر ادامه و ارتباط تمدن‌هاي مستقر در تپه حصار دامغان، تپه سيلك كاشان، تپه چشمه علي شهر ري، سايت تاريخي سگزآباد و تپه زاغه دشت قزوين كه اقوام ساكن و بومي در فلات ايران به حيات خود ادامه داده است و پس از طي دوران نو سنگي طريق تعالي پيموده و به تمدن شاياني رسيده است، به طوري كه آثار تكنيكي و هنري آنها انسان قرن بيستم را به تعجب و تحسين وا مي دارد و با عنوان تمدن فلات ايران و يا تمدن سفال نخودي رنگ مشهور و معروف است، به طور عام و چشمگير در منطقه وجود ندارد و با بررسي‌ها به عمل آمده تنها چند مورد در آن ديده مي‌شود كه ادامه تمدن دشت قزوين، از اوايل هزاره پنجم تا اواخر هزارعه دوم قبل از ميلاد را نشان مي‌دهد.
البته اين تنها مورد در منطقه كوهستاني استان زنجان نيست بلكه مناطق كوهستاني ديگر همانند منطقه مازندران، گيلان، كردستان نيز داراي همين ويژگي است. دليل اين مسئله به احتمال زياد صعب العبور بودن مناطق ياد شده است كه ارتباط اقوام مستقر در اين نواحي را مشكل كرده و موجب ركود تمدن در استقرارهاي انساني در ناحيه شده است.
با اين اوصاف زمان عصر نو سنگي در اين مناطق به طول انجاميده و در نتيجه اقوام مستقر در اين منطقه تا اواسط هزاره سوم قبل از ميلاد به روش شكار ورزي ادامه حيات داده‌اند.
زيبايي غارهاي استان زنجان نشان مي‌دهد كه اگر در بخش گردشگري اين غارها تلاش شود، توانايي جذب بيش از پيش گردشگران داخلي و جهانگردان خارجي دارد كه اين امر موجب رونق گردشگري در اين منطقه مي‌شود.
