خوش آمدید

در ابتدا حرم مطهر به صورت بنايي ساده، با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود، چنانكه بقعه مطهر تنها يك در ورودي ساده در پيش روي مبارك داشت و داراي تزئيناتي مختصر به سبك آن زمان بود.مشهور است كه از زمان صفويان گذاشتن ضريح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخي احتمال دادند كه ساخت ضريح از عصر تيموريان متداول گشته است.

نكته1
در سال 203 و به قولى 202 هجرى قمرى كه حضرت رضا عليه السلام در طوس به شهادت رسيدند بدن مطهر آن امام همام را در باغ حميد بن قحطبه و در كنار قبر هارون خليفه عباسى به خاك سپردند و نخستين بناى حرم مطهر همان بقعه هارون الرشيد است كه بعدها حرم را روى ديوارهاى قديمى آن بنا نهادند و از آن به بعد طوس به مشهد الرضا تغيير نام يافت.

بقيه در ادامه

 

نكته2
در سال 400 هجرى قمرى به دستور سلطان محمود غزنوى بناى بقعه و حرم تجديد بنا و مناره‎اى بر آن افزوده شد و پس از آن در زمان‎هاى مختلف اقداماتى به مرور صورت گرفته است .

نكته3
سنگ مرقد نخستين كه براي مشخص نمودن مدفن امام بر زمين نصب شده، سنگ بناي ساخت ضريح هم بوده است. آنچه مسلم است تا قرن هشتم هجري قمري ضريحي بر مضجع شريف نصب نبوده است.

نكته4
در ابتدا حرم مطهر به صورت بنايي ساده، با مصالح ويژه آن دوران بنا شده بود، چنانكه بقعه مطهر تنها يك در ورودي ساده در پيش روي مبارك داشت و داراي تزئيناتي مختصر به سبك آن زمان بود.

نكته 5
مشهور است كه از زمان صفويان گذاشتن ضريح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخي احتمال دادند كه ساخت ضريح از عصر تيموريان متداول گشته است.

نكته6
28 هزار لامپ در حرم امام رضا عليه السلام روشن مي‎باشد، كه اكنون علاوه بر 28 هزار شعله برق، شش هزار لوستر نيز در ابعاد مختلف و با قدمت‎هاي طولاني مورد استفاده قرار گرفته است.

نكته7
ضريح اول، ضريحي چوبي بوده، با تسمه‎هاي فلزي و پوششي از صفحات طلا و نقره. اين ضريح در زمان شاه طهماسب صفوي يعني سال 957 هجري قمري ساخته و بر روي صندوق چوبي مضجع منور نصب مي‎شود. در سال 1311 همزمان با تعويض صندوق به دليل فرسودگي پايه‎ها ضريح برچيده شده، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوب‎ها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل مي‎شود.

نكته8
ضريح دوم، ضريحي بوده فولادي مرصع، معروف به ضريح نگين نشان. اين ضريح در سال 1160 به دستور شاهرخ فرزند رضا قلي ميرزا نوه نادرشاه ساخته و به وقف بر فراز مرقد شريف نصب مي‎شود. ضريح فولادي يا ضريح نگين نشان سقف نداشته، پنجره‎ها و شبكه‎هاي چهار طرف آن داراي گوي و ماسوره‎هايي بوده است كه با نگين‎هاي كوچك ياقوت و زمرّد تزيين يافته و تعداد آنها به 2000 بالغ مي‎شده است. به دليل وضعيت ويژه اين ضريح ذيلاً به عين كتيبه آن اشاره مي‎شود. «نياز رحمت ايزد مستعان، و تراب اقدام زوّار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسيني الموسوي الصفوي، بهادرخان به وقف و نصب اين ضريح و قبه‎هاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارك موفق گرديد. ( سنه 1160قمري) »

نكته9
در زمان توليت ميرزا سعيدخان براي مصون ماندن نذورات داخل ضريح دوم ، شبكه و پوشش طلايي روي ضريح منور قرار مي‎گيرد، و بدين ترتيب سقف آن پوشش مي‎يابد. اين ضريح به دليل وقف دائمي بودن تا قبل از شروع عمليات جايگزيني و نصب اخير ضريح مطهر جديد يعني پنجمين ضريح بر مضجع شريف و زير ضريح پيشين قرار داشت. ضمن عمليات اخير محل نصب اين ضريح تغيير يافت و به قسمت تحتاني حرم مطهر منتقل گرديد.

نكته10
در عصر پادشاهي فتحعلي شاه قاجار ضريحي فولادي و ساده به ابعاد (3×4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب مي‎شود كه در اصل ضريح سوم محسوب مي‎شود.

نكته11

سقف ضريح سوم با چوب‎هاي طلاكوب پوشش داشته و در سمت پايين ضريح در كوچك مرصعي قرار داشته است. به دليل كوچكي و غير مناسب بودن اين ضريح پس از مدتي برداشته شده و به جاي آن ضريح چهارم نصب مي‎گردد. در حال حاضر اين ضريح در موزه مركزي آستان قدس رضوي در معرض تماشاي بينندگان قرار دارد.

نكته12
ضريح چهارم ضريح ملمع يا ضريح طلا و نقره، معروف به شير و شكر است، اين ضريح در سال 1338 بر روي ضريح نگين نشان يا ضريح دوم نصب مي‎گردد.

نكته13
طراحي ضريح چهارم توسط مرحوم استاد حافظيان انجام يافته و تحت نظارت ايشان كار اجرا و قلمزني توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقي ذو فن اصفهاني انجام گرفت.

نكته14
ضريح چهارم داراي 4.05 متر طول و 3.06 متر عرض و 3.90 ارتفاع و 14دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهره‎برداري از طلا و نقره و جواهرات .

نكته 15
پايه‎ها، ستون‎ها، كتيبه‎هاي سيمين با نقش‎هاي مختلفي در نهايت مهارت قلمزني شده بود. بين هر دو زاويه از پنجره‎هاي ضريح مقدس يك صفحه بيضي شكل از طلا، كه مجموعاً به هيجده عدد مي‎رسيد و هر يك به وزن تقريبي پنجاه مثقال بود احاديثي درباره فضيلت زيارت حضرت رضا عليه السلام به خط حاج شيخ احمد زنجاني معصومي كتيبه نوشته شده است .

نكته 16
بر روي هر يك از دهانه‎هاي ضريح مقدس، از سمت پيش روي مبارك اسمي از اسماي چهارده معصوم عليهم السلام بر صفحه‎اي فيروزه نشان از طلا و به خط ثلث و به قلم مرحوم حاج شيخ احمد زنجاني معصومي مكتوب بود. در بالاي صفحات بيضي شكل، كتيبه‎اي از نقره به طور برجسته، سوره مباركه هل اتي را به قلم همان كاتب در برداشت.

نكته 17
در چهار گوشه ضريح چهار خوشه انگور به عنوان نمادي از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالاي كتيبه سوره مباركه «يس» و بر لب ضريح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بين چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود كه بر روي صفحه مدور و محدب هر يك از آنها اسمي از اسماي حسني الهي به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفيد در زمينه لاجوردي مكتوب بود.

نكته 18
پس از گذشت بيش از چهل سال از نصب ضريح پيشين موجباتي همچون فرسودگي، و سست شدن پايه‎ها و ساختار ضريح و ساييدگي پوشش و روكش‎هاي نقره‎اي و طلايي آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح را ضروري مي‎نمود.

نكته 19
به دستور مقام معظم توليت آستان قدس رضوي حضرت آية الله واعظ طبسي، از سال 1372 مطالعات و بررسي‎هاي مقدماتي ساخت ضريح آغاز گرديد، و به دنبال آن طرح‎هاي متعددي از طرف هنرمندان نامي كشور ارايه شد و نهايتاً توفيق طراحي ضريح نصيب استاد برجسته نگارگري كشور جناب آقاي فرشچيان گرديد.

نكته20
به منظور ساختن آخرين ضريح نخست بر اساس طرح موجود پايه‎ها و ساختار ضريح كه تركيبي از كار آهنگري و نجاري است توسط واحدهاي مربوطه در آستان قدس رضوي در نهايت استحكام انجام گرفت و ساختاري مركب از آهن و فولاد و چوب گردو براي نصب روكش‎ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.

نكته21
با آماده شدن طرح استاد فرشچيان كار قلمزني و زرگري و به عبارت ديگر اجراي طرح كه اساس كار ساخت ضريح و صورت پذيري آنست از تاريخ 12/11/75 تحت نظارت عاليه هنري استاد فرشچيان شروع شد و از ميان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفيق كار قلمرني ضريح مطهر، نصيب استاد خدادادزاده اصفهاني گرديد.

نكته 22
پس از چهار سال با كار بي وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنين با كار متوسط روزانه شش نفر در كمال ظرافت و امتياز هنري و در نهايت صلابت و استحكام كار قلمزني پايان يافت و ضريح براي حمل و نصب آماده گرديد. از ويژگي‎هاي ضريح مطهر جديد، ضخامت پوشش نقره‎اي آن است كه حتي بعضاً به بيش از سه ميليمتر مي‎رسد.

نكته 23
عمليات اجرايي برچيده شدن ضريح پيشين و نصب پنجمين ضريح از شامگاه روز شنبه 21/10/79، پس از مراسم غبارروبي آغاز گرديد، و با هماهنگي كامل نيروهاي فني - تخصصي مورد نياز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازماني منظم و منسجم با تقسيم كار و تعيين مسئوليت هر يك از بخش‎هاي عملياتي و مديران مربوطه طبق جدول زمان‎بندي شده، تحت مديريت جناب آقاي مهندس مهدي عزيزيان، مدير عامل سازمان عمران و توسعه حريم حرم امام رضا عليه السلام به مدت پنجاه روز جريان خود را طي نمود. كار بناي عشق و كعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشيد در فضايي معنوي و شورانگيز آغاز شد.

نكته 24

محدوريت وقف به نصب بودن ضريح و عدم جواز شرعي انتقال آن از يك سو و از طرف ديگر، وجود موانع و مشكلات جدي فني و معماري بر سر راه استحكام سازي پايه‎هاي نصب ضريح جديد موجب گرديد تا پس از بررسي و مطالعات زياد چاره كار به انتقال ضريح به قسمت زيرين حرم مطهر و نصب محاذي اطراف مضجع شريف ديده شود.

نكته 25
از جمله اقدامات اساسي ديگري كه همزمان با نصب ضريح مطهر صورت پذيرفت، بتون ريزي و كف سازي و مفروش نمودن كف حرم مطهر با سنگ‎هاي مرمر بسيار نفيس همراه با كانال كشي و برقراري سيستم تهويه و هوا دهي زميني و ديواري است، و نيز مرمت آيينه كاري‎ها و كاشي‎كاري‎ها و كتيبه‎هاي روضه منوره از جمله ديگر اقداماتي بود كه در جريان عمليات نصب ضريح به آن مبادرت شد.

نكته 26
سنگ پلاك پيشين مضجع، كه مركب از 12 قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مركزي آستان قدس رضوي انتقال يافت، و به جاي آن سنگ نفيس مرمر يكپارچه به طول 20/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 90 سانت كه در نهايت جلا و صفا و زيبايي حجاري شده بود نصب گرديد.

نكته 27
در اطراف ضريح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهارده دهانه به شكل محراب طراحي و اجرا شده است. سير نقش‎ها و جهت قوس‎هاي آن يكديگر را همراهي و تكميل كرده، و مدار يگانه آنها كه نهايتاً به مركز و نقطه واحدي مي‎رسد، تداعي كننده اصل اصيل عرفاني مشاهده وحدت در كثرت و كثرت در وحدت مي‎باشد، و نيز وحدانيت ذات باري‎تعالي و قائميت و بازگشت پذيري كائنات و ممكنات را به او متجلي مي‎سازد.

نكته 28
در هشت لچكي چهار گوش ضريح مطهر، به سبك هنر اصيل ايراني، از گل آفتابگردان كه نمادي از شمس الشموس كه يكي از القاب امام رضا عليه السلام است نقش‎هايي تعبيه شده است. در اطراف ضريح مقدس گل‎هايي پنج و هشت برگي به نشانه خمسه طيبه و هشتمين امام طراحي و اجرا شده است.

نكته 29
دو سوره مباركه «يس» و «هل اتي»، در بالاي ضريح مطهر به صورت كتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است. طول كتيبه بالايي يعني سوره مباركه «يس» داراي 17.66و عرض 18 سانتيمتر و طول كتيبه «هل اتي» 16.76و عرض آن 14 سانت مي‎باشد، هر دو كتيبه و ديگر خطوط بيروني و داخلي ضريح مطهر كه مشتمل بر آياتي از كلام الله مجيد و اسماي حسني الهي و نام‎هاي حجج خداوندي است، در كمال قوت و استحكام توسط خوشنويس نامي جناب آقاي موحد نوشته شده است.

نكته30
براي اولين بار پوشش داخلي ضريح مطهر، سقف و ديوارهاي آن با نقش و نگارها و كتابت اسماء الهي، با خاتم‎كاري يه طرز بسيار بديع و زيبا تزيين يافته است. طراحي نقوش داخل ضريح مطهر، توسط استاد فرشچيان انجام يافته، و اجرا و يا خاتم‎كاري توسط استاد هنرمند كشتي آراي شيرازي و همكارانشان صورت پذيرفته است.

نكته31
ضريح مطهر جديد حدود 12 تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره‎اي و طلايي آن و اتصال روكش‎هاي بدون پيچ يكي از ويژگي‎هاي اين ضريح است. طول ضريح 4.78 و عرض آن 3.37و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پايه 3.96متر مي‎باشد.

نكته32
حرم مطهر مجموعه‎اي است تقريباً مدور، كه مركز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا عليه السلام قرار دارد. همچنين حرم مطهر كه گنبد درخشان و طلايي برفراز آن قرار دارد، تقريباً در مركز بناهاي آستان مقدس واقع شده، و از نقطه نظر معماري و هنري بسيار بديع و استوار، و زيبا و دل انگيز است.

نكته33
سالانه در اين حرم مطهر بيش از 700 هزار مُهر نماز مورد استفاده و جايگزين مُهرهاي شكسته و كثيف مي‎شود.

نكته34
نام‎هاي حرم مقدس امام رضا عليه السلام به ترتيب ذيل مي‎باشد:
آستان ملائك پاسبان - ارض اقدس - بقعة مباركه - حرم مطهر - روضة رضويه - روضة مقدسه - روضة منوره - عتبة عاليه - قبلة هفتم - كعبة آمال - مرقد ملكوتي - مرقد منور - مضجع شريف - معين الضعفاء.

نكته 35
سقف حرم داراي دو پوشش است، پوشش اول: كه از زير مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پاياني سقف 18.80متر مي‎باشد، و پوشش دوم: همان لايه خارجي گنبد مطلي است.

نكته 36
حرم مطهر تقريباً به شكل مربع بوده، و مساحت آن پس از توسعه‎يي كه پس از انقلاب اسلامي انجام شد، به 139 متر مربع بالغ شده است، سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گرديده، و تمام ازاره دور حرم با كاشي‎هاي ممتاز و ظريف چيني مانند، با رنگ‎هاي بسيار دلپذير، مشهور به كاشي‎هاي سنجري مزين شده است، بر روي اين كاشي‎ها آيات قرآن و احاديث معصومين عليهم السلام با خط رقاع و ثلث، همراه با نقش‎هاي اسليمي نوشته و تزئين يافته است.

نكته 37
از طريق چهار صفه يا ممر حرم مطهر، با رواق‎هاي اطراف اتصال يافته، و زائرين از طريق آنها حضور حضرت تشرف حاصل مي‎نمايند. پيش از اين، در ضلع جنوبي حرم مطهر (پيش روي مبارك)، دو محراب بسيار نفيس و ممتاز از جنس كاشي چيني نصب بوده، كه پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.

نكته 38
حرم مطهر در اوايل قرن ششم يعني دوران سلطان سنجر سلجوقي، با كاشي‎هاي بسيار نفيس تزيين يافته، و وجود تاريخ 612 هجري قمري، كه بيانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزم‎شاه مي‎باشد، گوياي اقدامات و فعاليت‎هايي است، كه در اين زمان، در زمينه توسعه و مرمت ابنيه حرم مطهر انجام يافته است.

نكته 39
حرم پاك امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني، و زيبايي و شكوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمند است، تعدادي از هداياي بزرگان و حكمرانان گذشته، در قاب‎هايي تعبيه شده، در مكان‎هايي از حرم مطهر، در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس كه در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف است. قديمي‎ترين آنها سليمانيه‎هايي است، با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل، و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت.

نكته40
گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روي آن را با الواح مسي، كه روكشي از طلا دارد پوشانده‎اند، تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوري كه از گفته‎هاي محققان بر مي‎آيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن كاشي‎كاري بوده است.