نخستين روزنامه جهان در كجا و با چه ويژگي‌هايي منتشر مي‌شده است؟ موضوعي كه در اين گزارش به تفصيل به آن پرداخته شده است.
در حوزه ارتباطات انساني و وسايل ارتباطي نيز تاريخ نخستين باري كه وسايل ارتباطي جايي در ميان مردم باز كردند از اهميت خاصي برخوردار است؛ شايد بتوان "روزنامه " را نخستين رسانه‌اي دانست كه بشر با استفاده از آن وارد حوزه ارتباطات رسانه‌اي به شكل امروزين آن شد.
* نخستين روزنامه جهان متعلق به ايران باستان يا اروپا
تاريخ انتشار نخستين روزنامه جهان را مربوط به سال 1605 ميلادي يعني 406 سال پيش مي‌دانند كه در اين سال روزنامه‌اي به نام "ريليشن " به عنوان نخستين روزنامه پا به عرصه گذاشت.
اما شايد بتوان براي جست‌وجوي تاريخ انتشار نخستين روزنامه در جهان به سال‌ها پيش از اين تاريخ نيز رفت يعني سده سوم ميلادي و زمان ساسانيان در ايران بستان؛ در سده سوم ميلادي، به ابتكار "اردشير پاپكان " شاه وقت ايران، كارنامه‌اي تحت نام «روزنامك» فعاليت‌هاي انجام شده دربار، دولت و موبدان موبد(روحاني ارشد آيين زرتشت كه اين آيين، از سوي اردشير دين رسمي ايران اعلام و وارد امور دولت شده بود) را درج و براي مقامات و رجال خاصي ارسال مي‌شد مانند نشريه ويژه خبرگزاري‌هاي دولتي.
* روزنامه‌اي دستنويس در پكن
انتشار "روزنامك " تا اواسط حكومت خسرو پرويز ادامه داشت و ساليان درازي پس از اين ابتكار دربار ايران، در سال 713 ميلادي (نزديك به يك قرن پس از توقف روزنامك دولتي ايران) در پكن (شهر بيژينگ پايتخت چين) روزنامه‌اي به همان شكل روزنامك ساسانيان انتشار يافت با اين تفاوت كه گاهي هم مطلبي مربوط به مردم عادي داشت.
اين نشريه كه نخست دستنويس بود بعدا به صورت چاپ بلوكي (مهر) منتشر مي‌شد به اين ترتيب كه مطالب بر تخته نوشته مي‌شد و اطراف نوشته را خالي مي‌كردند و به‌صورت مهر در مي‌آوردند، آن را به مركب آغشته مي‌كردند و روي كاغذ مي‌زدند و تكثير مي‌كردند.
چيني‌ها قبل از آن با ساخت كاغذ و مركب آشنا بودند. در دائرة‌المعارف كتاب و چاپ، نام اين روزنامه «كاي يووان» نوشته شده است كه گويا از نام ماه انتشار آن گرفته شده است اما در ادامه بود كه نوبت به «ريليشن» رسيد كه «يوهان كارولوس» آن را در نخستين هفته از ماه ژوئن سال 1605 در استراسبورگ به دست چاپ سپرد كه مادر روزنامه‌هاي امروز بشمار مي‌رود.
بر اين اساس رسانه‌اي كه قرار بود دنيا را تغيير دهد، نخستين پرتو خود را در يكي از روزهاي سال 1605 در استراسبورگ آشكار ساخت؛ يك جمهوري آزاد در قرن شانزدهم البته يوهان كارولس (Johann carolus) چاپكار نمي‌دانست روزنامه چنين كاركردي خواهد يافت.
او روزنامه رليشن (Relation) را به چاپ رساند؛ رليشن يك واژه لاتين است كه از relatio به معني گزارش دادن مشتق مي‌شود و او به همين دليل اين نام را براي روزنامه‌اش برگزيده بود. او 4 فرمان رسانه‌هاي مدرن را جاري ساخت. نخست آنكه رليشن نخستين روزنامه موضوعي بود و طيفي از موضوعات را پوشش مي‌داد و بنابراين جهاني بود، دوم آنكه متمركز بر عامه مردم بود و بنابراين آگهي داشت و بالاخره تعيين‌كننده‌ترين فاكتوري كه رليشن را به اولين روزنامه مدرن تبديل ساخت، تداوم آن در انتشار بود.
* نخستين روزنامه 70 سال عمر كرد
مي‌توان گفت رليشن نخستين روزنامه‌اي بود كه به صورت هفتگي و به مدت 70 سال به زندگي خود ادامه داد اما به هر حال، رليشن از بسياري جهات شبيه روزنامه‌هاي امروزي نبود. در آن دوران پستچي‌ها نقش تعيين‌كننده‌اي در گردآوري اخبار داشتند، چرا كه آن‌ها بودند كه خبرها را از دليجان‌ها يا پيك‌هاي سواره مي‌گرفتند و از آن‌جايي كه در آن دوران خبرها به مفهوم اخص كلمه چندان زياد نبودند، هر چيزي كه مي‌رسيد به دست چاپ سپرده مي‌شد، بي‌آن‌كه حتي ويرايش شود.
مقالات به‌طور عمده با حروف سربي چيده مي‌شدند و با ماشين‌هايي كه از چوب ساخته شده بودند، به چاپ مي‌رسيدند. چند سال طول كشيد تا روزنامه‌ها در ساير كشورها هم پديدار شوند.
* نخستين روزنامه‌ها در كشورهاي مختلف
نخستين روزنامه فرانسه تحت عنوان گزت (Gazette) در سال 1631 منتشر شد؛ روزنامه ديگري با همين نام در سال 1665 در انگليس منتشر شد كه در آغاز آكسفورد گزت (Oxford Gazette) خوانده مي‌شد. آكسفورد گزت در آكسفورد يعني در جايي كه دربار انگليس از ترس طاعون در آنجا مستقر شده بود، منتشر مي‌شد اما وقتي دربار پس از يك سال به پايتخت بازگشت، اين روزنامه نيز نام خود را به لندن گزت تغيير داد.
در سوئد نخستين روزنامه با نام Post-och inrikes Tidningar در سال 1645 انتشار يافت. اين روزنامه سوئدي قديمي‌ترين روزنامه‌اي است كه هنوز تا امروز و ظاهراً بدون وقفه به انتشار خود ادامه داده است.
50 سال بعد پاي روزنامه به آمريكا باز شد؛ روزنامه پابليك اكرنسز (Public Occurrences) در سال 1690 در بوستون انتشار يافت. بدبختانه اين روزنامه تنها يك شماره انتشار يافت و به سرعت توقيف شد و به همين دليل است كه تاريخ آغاز انتشار روزنامه‌هاي مدرن آمريكا را سال 1734 مي‌دانند، يعني زماني كه ژورنال هفتگي نيويورك (New York Weekly Journal) منتشر شد.
18 سال ديگر هم گذشت تا اين‌كه كانادايي‌ها در سال 1752 به نخستين روزنامه خود يعني هاليفكس گزت (Halifax Gazette) رسيدند اما روزنامه بمبئي ساماچار (Bombay samachar) از سال 1822 در هند منتشر شد كه اين روزنامه به 2 زبان انگليسي و گجراتي كه زبان شمال غربي هند است، منتشر مي‌شود.
* تولد نخستين روزنامه به مفهوم امروزي
اما انتشار روزنامه و به عبارت بهتر تولد روزنامه به مفهوم امروزين آن در سال 1650 در لايپزيگ آلمان و با انتشار اينكومند زايتونگن (Einkommende Zeitungen) صورت گرفت؛ اينكومند زايتونگن 6 روز در هفته منتشر مي‌شد، 4 صفحه داشت و ابعاد آن حدود 5/31 در 17سانتي‌متر بود.
ارتقاي سطح سواد و آموزش منجر به استقبال بيشتر از روزنامه‌ها شد و مردم براي هزينه كردن در مورد رسانه‌اي كه عطش آن‌ها را نسبت به اطلاعات فرو مي‌نشاند، رغبت و تمايل بيشتري از خود نشان دادند. حدود سال 1800 بود كه Hamburger Unpartheyische Correspondent براي خود 51 هزار مشتري دست و پا كرد. 4 هزار نسخه از اين روزنامه هامبورگي كه براي اروپايي‌ها به يك منبع معتبر خبري تبديل شده بود، به كشورهاي ماوراي بحار ارسال مي‌شد و اين روزنامه توانست نخستين روزنامه‌نگاراني را كه فقط از طريق روزنامه‌نويسي امرار معاش مي‌كردند، گرد خود جمع كند.
* تكنولوژي‌هاي چاپي و توسعه روزنامه‌ها
فرا رسيدن قرن نوزدهم نشان داد هيچ چيز ياراي ممانعت از غلبه و پيشروي روزنامه‌ها را ندارد. بروز روش‌هاي صنعتي كاغذسازي در ميانه قرن نوزدهم و تركيب مطالب محتوايي با آگهي‌ها باعث شد تا در عرصه روزنامه‌ها سنگ‌پايه تازه‌اي از جنبه هزينه‌ها بنيان نهاده شود. قيمت روزنامه‌ها به شدت پايين آمد و به اين ترتيب هر كسي قادر به خريد روزنامه شد. پيشرفت در عرصه تكنولوژي‌هاي چاپي هم به روزنامه‌ها بال و پر داد تا به رسانه‌اي جمعي تبديل شوند.
* 6580 روزنامه‌اي كه در جهان منتشر مي‌شود
سال‌هاست كه انجمن جهاني روزنامه‌ها (وان) كنوانسيون سالانه خود را به مناسبت ولادت روزنامه «ريليشن» در شهر استاسبورگ برگذار مي‌كند. در جلسات اين كنوانسيون آمار و مشكلات و پيشرفت‌هاي روزنامه‌نگاري چاپي در سال پيش از آن بررسي و مورد بحث قرار مي‌گيرد.
طبق آمار رسمي اين انجمن، در سال 2004 در سراسر جهان 6 هزار و 580 روزنامه ادامه حيات مي‌دادند و هر روز اندكي بيش از 395 ميليون نسخه فروش داشتند؛ اين انجمن، متوسط حداقل تيراژ هر روزنامه را در آن سال اندكي بيش از 60 هزار ذكر كرده كه كمتر از آن، مگر در نقاطي كه جمعيت بالغ و باسواد كمتر از 300 هزار نفر باشد، علامت بيماري روزنامه اعلام شده است.
* ژاپني‌ها روزنامه‌خوان‌ترين مردم جهان
طبق اين آمار، درصد روزنامه‌خوان در ژاپن بيش از هر كشور ديگر و برابر 64 درصد كل بزرگسالان است و پر‌تيراژترين روزنامه‌هاي جهان نيز در همين كشور منتشر مي‌شوند. در مقايسه، اين درصد در آمريكا 23 است. در هر روز 85 ميليون چيني، 72 ميليون هندي، نزديك به 70 ميليون ژاپني و 57 ميليون آمريكايي روزنامه مي‌خرند.
* قديمي‌ترين روزنامه‌هاي ايراني
قديمي‌ترين روزنامه ايران به شكل امروزين آن كه در واقع ماهنامه بود به وسيله ميرزا صالح شيرازي انتشار يافت به نام كاغذ اخبار كه ترجمه Newspaper انگليسي بود و در زمان محمد شاه قاجار منتشر شد.
دومين روزنامه قديمي ايران « وقايع اتفاقيه » بود كه آنهم هفته‌نامه بود و هفته‌اي يك‌بار منتشر مي‌شد. سرپرست اين نشريه ميرزاتقي خان امير‌كبير بود.
وقايع اتفاقيه از شماره 471 به بعد به «روزنامه دولت عليه ايران » در 1277 ه - ق تغيير نام داد و زير نظر ابوالحسن خان غفاري (صنيع‌الدوله) منتشر شد و تا شماره 591 ادامه يافت؛ روزنامه دولت عليه ايران به «روزنامه دولتي» تغيير نام داد و تا سال 1325 ه - ق فعاليت داشت.
«روزنامه رسمي دولت ايران» و روزنامه‌هاي «شرف» و « مرآت السفر» و «مشكوه الحضر» كه دولتي بودند و در زمان حكومت ناصر‌الدين شاه منتشر مي‌شدند از ديگر روزنامه‌هاي قديمي ايران محسوب مي‌شوند همچنين مي‌توان به روزنامه‌هاي اختر، قانون به سرپرستي ميرزا ملكم‌خان كه در لندن منتشر مي‌شد، «حبل المتين» به سرپرستي سيد جمال‌الدين اسد‌آبادي كه در پاريس منتشر شد، روزنامه « عروه الوثقي» به سرپرستي سيد جمال الدين اسد‌آبادي نيز اشاره داشت.
