آيا آنچه در مورد قصه كيميا خاتون 25 ساله و شمس 60 ساله ميگويند قابل استناد است ؟

1-   مقدمه از استاد كريم زماني ¹ :

" روایات مربوط به زندگی شمس و کیمیا خاتون را در دو ماخذ اصلی می توان یافت : یکی رساله فریدون بن احمد ، معروف به سپهسالار ، و دیگری مناقب العارفین شمس الدین افلاکی .

رساله سپهسالار ، رساله ای کم حجم است ، و بنا به اظهار نویسنده اش خود یکی از یاران نزدیک مولانا بوده و اکثر وقایع را خود شاهد بوده است . (رساله سپهسالار،ص 6 و 33 ) .

تمام آنچه که او درباره کیمیا خاتون نقل کرده فقط شش سطر است . آنهم ازدواج او با شمس .

دومین ماخذی که از شمس و کیمیا گزارش داده ، مناقب العارفین تالیف افلاکی است که حجمش تقریبا هفت برابر رساله سپهسالار است!

او بنا به تصریح خود در سال 754 هجری کتابش را به سرآورده است ، یعنی 110 سال پس از ناپدید شدن شمس.

بنابراین او خود نه شمس را دیده بود و نه معاصران شمس را .  بلکه روایاتش از شمس  غالبا افسانه آمیز و خرافی است،

با این حال بیش از 9 سطر نتوانسته درباره مرگ کیمیا خاتون بنویسد . و همین 9 سطر نیز معطوف به چگونگی مرگ کیمیا خاتون است. "

2-  خسرو کرمانشاهی درباره سهم کیمیا خاتون از زندگی با شمس مینویسد : 2

در اینکه شمس ، بعد از هجرت مخفیانه از قونیه ، اثری از خود بجای نمی گذارد تا اینکه خبر مرگ وی از شهرستان خوی یا همان ترکستان ایران به گوش مولانا می رسد ، تقریبا  اکثر مورخان اتفاق نظر دادند ، ولی در رابطه با علت هجرت وی و ناپدید شدنش ، با اینکه مورخان ، بدخواهی های نزدیکان مولانا و دشمنی های حسودان را دخیل می دانند ، اما تقریبا همه مورخان در این مورد که چرا شمس ، درست 7 روز بعد از فوت همسرش هجرت کرده است، سکوت می نمایند.

آیا تالمات روحی ناشی از مرگ همسر ، نمی توانسته در هجرت نابهنگام شمس موثر باشد؟ یا مورخان محترم ، دون شان عارف بزرگ دانسته اند که در فراق همسر و یار خویش از قونیه و خاطرات شیرین با سر و همسر بودن و خاطره تلخ مرگ یارش دست به سفر بزند؟

و چرا اصلا در مورد ازدواج این نادره عارف دوران سکوت کرده اند و یا کمتر بدان پرداخته اند؟

ماجرای این ازدواج چه بود و چه تاثیری در شمس داشت و شمس چه تاثیری بر همسرش نهاد ، همه در پرده ای از ابهام قرار دارد.

چرا که در کتاب های تاریخ فقط اشاره ای گذرا به این ازدواج شده است و در مورد علتش نیز چندان سند و مدرکی ارایه نگردیده است.

3-  ماجرای ازدواج شمس

شمس در قونیه و در منزل مولوی بود که از نادختری وی خواستگاری کرد در این مورد محمد علی اسلامی ندوشن در کتاب باغ سبز عشق از قول سپهسالار 3 می نویسد : ( محمدعلي اسلامي ندوشن، « باغ سبز عشق »، (ص 71 تا 74))

شمس خواستار آن شد و مولانا هم از آن استقبال نمود : خداوندگار ، ملتمس ایشان را ، به خرمی هر چه تمام تر ، مبذول فرمودند.

در مورد علت خواستگاری شمس از نادختری مولانا ، مورخان ، دشمنی های علاالدین فرزند مولانا و دوستانش را دخیل می دانند که در بین مردم شایعه می انداختند که چرا یک مرد نامحرم در اندرون خانه ی مولانا رفت و آمد می کند و شمس برای محرم شدن درخواست این ازدواج را مطرح نمود.

برای این ادعا ، مورخان سندی ارایه نمی کنند و فقط به بدگویی ها و سعایت علاالدین و دوستانش اشاره می نمایند.

آیا شمس نمی توانست برای مقابله با بدگویی ها چاره ی دیگری بیندیشد؟ چرا شمس 60 ساله خواهان ازدواج با دختر 25 ساله شد؟

و چرا این دختر به درخواست ازدواج با شمس پاسخ مثبت داد؟

آیا نمی توان شیفتگی و دلباختگی این دختر را ، به عارف بزرگ روزگار خویش ، در پاسخ مثبت دادن به این ازدواج دخیل دانست؟ مورخان در این مورد سکوت کرده اند و آنان که حرفی زده اند ، عظمت مولانا را در رضایت دختر دخیل دانسته اند.

4-  همسر شمس که بود؟

کیمیا خاتون نادختری مولانا بود . مادر وی کرا خاتون ، از ازدواج اول خود ، همین یک دختر را داشت که شوهرش مرده و بعد از مرگ شوهر به عنوان همسر دوم با مولانا ازدواج کرده و کیمیا خاتون با مادرش در منزل مولانا زندگی می کرد.

شمس بیش از 60 سال داشت و کیمیا 25 ساله بود که شمس از وی خواستگاری کرد و این ازدواج صورت گرفت و زن و شوهر در کنار خانه مولانا در منزلی که مولانا برایشان تدارک دیده بود زندگی جدید خود را آغاز کردند.

افلاکی 4  در مورد کیمیا می نویسد : کیمیا خاتون زنی بود جمیله و عفیفه .

به غیر از این در مورد کیمیا خاتون اطلاعات دیگری نداریم . زیبایی و عفت و حجاب وی می تواند دلیل محکمی بر شیفتگی شمس به وی باشد ولی اینکه چرا و چگونه کیمیا نیز دلباخته شمس گردیده است ، تاریخ هیچ حرفی برای گفتن ندارد .

اگر قبول کنیم که مولانا از بزرگان و سرشناسان روزگار خود بود و در قونیه برای خود ابهت و عظمتی داشته است . لاجرم باید بپذیریم که برای دختر و حتی نادختری وی نیز که جمیله و عفیفه بوده، خواستگارانی از طبقات مختلف بخصوص سرشناسان آن زمان وجود داشته.

ولی چرا کیمیا تا 25 سالگی ازدواج نکرده است؟ تاریخ در این مورد هم سکوت نموده. اگر به کیمیا خاتون علاقمند باشیم و تربیت وی در خانه مولانا را مدنظر قرار داشته باشیم.

می توانیم چنین نتیجه بگیریم که وی تا 25 سالگی همسر مناسب خود را از میان خواستگارانش نتوانسته انتخاب نماید.

5-   آیا شمس همسرش را دوست داشت؟

بازهم در این مورد تاریخ قضاوت درستی نکرده است. چرا که خود شمس نیز در این رابطه چندان حرفی نگفته و جملاتی که از وی مانده اغلب کوتاه و بریده هستند و نمی توان به قضاوت درستی در این مورد رسید.

بخصوص اینکه بعضی از مورخان بسیار علاقمند بودند که شمس را بی توجه به سرو همسر نشان دهند.

شمس در جایی می گوید: در آن احوال کیمیا دیدی چه تانی کردم...گمان بود که من او را دوست می دارم و نبود الا خدای.

و در جای دیگر : با او حکم کردم که روی تو هیچ کس نبیند، الا مولانا.

افلاکی می نویسد : زنان او را مصحوب جده ی سلطان ولد، به رسم تفرج به باغش بردند، از ناگاه ، مولانا شمس الدین به خانه آمده مذکوره را طلب داشت، گفتند که جده ی سلطان ولد با خواتین او را به تفرج بردند. عظیم تولید و به غایت رنجش نمود.

از همین چند نوشته کوتاه می توان نتایج مختلف گرفت. یکی اینکه شمس صراحتا می گوید که کیمیا را دوست نداشته و فقط خدا را دوست می داشته است.

شمس اجازه نمی داد که بی اجازت او ، کیمیا به خارج از خانه رود و یا رویش را کس دیگری ببیند.

چون می خواست وی را اذیت نماید.

اما جور دیگری هم می توان به قضیه نگاه کرد . اینکه شمس بین خدا و خانواده، طبیعی است که عشق اولش را خدای متعال قرار دهد.

اینکه می گوید رویت را هیچ کس نبیند الا مولانا( ناپدری ات) پس نسبت به کیمیا خاتون تعصب و غیرت داشته و بی عشق نمی توان نسبت به چیزی یا کسی تعصب ورزید.

اینکه افلاکی نقل می کند که شمس به خانه آمد و کیمیا خاتون را ندیدی و با اینکه به وی گفتند با همسر مولانا به باغ رفته و ناراحت شد.

می تواند نشانگر این باشد که شمس خانه را بی وجود کیمیا نمی توانست تحمل کند و خانه را برای بودن کیمیا خاتون بنا کرده بود.

1. میزان علاقه کیمیا خاتون به شمس

شمس می نویسد : خبر کرد که بیایید شوی مرا ببینید ، یکی از این سو سر می کند، یکی از آن سو و او را خوش می آید و آن همه تانی که من در باب کیمیا کردم در مقابل تانی من اندک بود . ( مقالات شمس ص 225)

همین یک جمله از شمس کافی است تا به میزان علاقه کیمیا خاتون به شوهرش پی ببریم .

کیمیا خاتون 25 ساله همسر مردی 60 ساله شده است. با تعریفی که افلاکی از کیمیا کرده می دانیم که وی از زیبایی صورت و نجابت هم کم و کسری نداشته است. طبیعی است که زنان و دوستان و آشنایان زبان به طعنه و کنایه بگشایند که در وجود پیرمرد لب گوری چه دیدی که این همه جوان را رد کردی و به همسری آن پیر در آمدی و کیمیا خاتون چاره را در ان دیده که همه را دعوت کند به دیدن شوهرش تا علت عشق و علاقه نامتعارف وی را به چشم ببینند.

هرچند این مساله موجب رنجش شمس می شد ولی کیمیا خاتون برای مجاب کردن زنان و دختران دور و نزدیک چاره ی دیگری نداشت. باید یوسف او را از نزدیک می دیدند تا پی به عشقش می بردند.

افلاکی می نویسد : وقتی کیمیاخاتون از تفرج بازگشت و ناراحتی شمس را دید ، درد گردن گرفت و سه روز بعد درگذشت و هفت روز بعد شمس ناپدید شد. ⁵

چرا کیمیا با دیدن ناراحتی شمس ، سه روز بیشتر دوام نیاورد و درگذشت؟ و چرا شمس بعد از شب هفت کیمیا ناپدید شد و تا اینکه خبر مرگش را جارچیان جار زدند؟

تاریخ بازهم سکوت کرده است. تاریخ در مورد خیلی از مسائل و رویدادها سکوت پیشه ساخته است ولی ذهن من تخیلات من و اندیشه من که وابستگی و شیفتگی دیوانه وار به تاریخ ندارد.

من می توانم چنین خیال کنم و بیندیشم و در خیال خود قصه شمس و کیمیا را اینطور ادامه دهم:

وقتی زنی آنچنان دل در گرو عشق مردی نهاده که به یک اخم وی بیش از سه روز نمی تواند به زندگی ادامه دهد.

از مردی چون شمس هم غیر از این نمی توان انتظار داشت که در سوگ چنین زنی سر به بیابان بگذارد و عشق ناکام خویش را در تنهایی اش آنقدر زمزمه کند تا خبر درگذشتش را جارچیان به آواز  سردهند.

لازم نیست برای بیان عشق و دلدادگی دست بدامان افسانه شویم. تاریخ ما پر است از همین قصه هایی که ریشه در واقعیت دارند. اگر تاریخ نویسان بنویسند.

1. سهم کیمیا خاتون از زندگی با شمس چه بود؟

سهم شمس از زندگی اش همین است که مزارش در شهرما آنچنان مهجور افتاده که خجالت می کشیم به مهمانانمان نشانش دهیم. اگر مزار کیمیا خاتون هم در شهر ما بود نمی دانم چه بلایی بر سرش می آوردیم؟

گوئیا این شمس است که از زبان مولانا در فراق کیمیا می خواند و یا کیمیا خاتون است که به عشق شمس زمزمه می کند:

بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست

بگشای لب که قند فراوانم آرزوست

ای آفتاب حسن برون آ، دمی ز ابر

کان چهره ی مشعشع تابانم آرزوست

........

یعقوب وار وا اسفا ها همی زنم

دیدار خوب یوسف کنعانم آرزوست

والله که شهر بی تو مرا حبس می شود

آوارگی و کوه و بیابانم آرزوست

 زيرنويسها :

1. سايت استاد كريم زماني
2. بلاگ استاد
3. رساله سپهسالار ، رساله ای کم حجم است ، و بنا به اظهار نویسنده اش ، خود یکی از یاران نزدیک مولانا بوده و اکثر وقایع را خود شاهد بوده است ( رساله سپهسالار،ص 6 و 33 ). تمام آنچه که او درباره کیمیا خاتون نقل کرده فقط شش سطر است . و این شش سطر درباره خواستگاری شمس و سپس ازدواج با کیمیا وهم جوار شدن با مولاناست. و دیگر نه از مرگ کیمیا گفته و نه از عشق علاء الدین( فرزند مولانا) به کیمیا ، بلکه این مطلب را ظاهرا برای نخستین بار مرحوم گولپینارلی گفت ، آن هم فقط در حد یک حدس و گمان و نه بیشتر (زندگی نامه مولانا،ص 148) . سايت استاد كريم زماني
4.  مناقب العارفین شمس الدین افلاکی كه 110 سال پس از فوت شمس نوشته شده و بنابراین او خود نه شمس را دیده بود و نه معاصران شمس را و گزارشات او از كيميا و شمس خيلي قابل اعتنا نيست . سايت استاد كريم زماني
5. مومنه خاتون ( معروف به بی بی علوی ) مادر مولانا بوده و مادر بزرگ سلطان ولد . او سال ها پیش از آنکه کیمیا در نکاح شمس قرار گیرد درگذشته بود . جدّه مادری سلطان ولد یعنی کرّای بزرگ نیز سال های طویل پیش از ورود شمس به قونیه و ازدواج با کیمیا درگذشته بود ! پس با این حساب کیمیا با کدام جدّه سلطان ولد به باغ رفته بود ؟!

بنا براین هر ذهن نکته یابی در می یابد که گزارش افلاکی درباره مرگ کیمیا از پایه و اساس ساختگی است . و طبعا  اهل تحقیق ، این خرافه های افلاکی را  چشم بسته تکرار نمی کنند . سايت استاد كريم زماني

محمد صالحي  10/12/94